Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Blaðsíða 18

Kvikmyndir
DV. LAUGARDAGUR19. MARS1983
18
Drög aö listaverki
ISiissiieski kvikmyndageröar-
iiiaöiiriiin. Sergei Us<knst<kiii.
dvaldist í Mo\k*o 1931 • 1932 vi«>
töku myiidarinnar Quo Viva
>1 ovifo. Myndin var alilroi
kullgerit |iví aö IjsimisIuíii varöaö
yi‘irgei‘a Ifiandaríkin á«>ur en
kli|ipiug»g lokaviimsla Iteiinar
li«'»i‘st. I»«'»tt ijölmargir r«kyiiilii
t«'»kst «kiigum aög«kra st«'»rm> nd úr
|»«kim liiindru«>iim |»iisiin«la IVta ai‘
iilmii s«‘in lágu i‘> rir «ki‘tir I\is«kiist<kin.
Hér sést Eisenstein stjórna töku á einu atriði ur mynd
inni QUE VIVA MEXICO
Atriði úr myndinni QUE VIVA MEXICO
Flestir, sem hafa eitthvaö kynnt
sér sögu kvikmyndanna, kannast við
nafnið Sergei Mikhailovitch Eisen-
stein. Þessi hæfileikaríki Rússi ó að
baki eina þekktustu kvikmynd sem
gerð hefur verið, BATTLESHIP
POTEMKIN, sem hann leikstýrði
1925. Átti hún í upphafi aðeins að
vera hluti af stærra verki sem Eisen-
stein hafði hugsað sér að gera í
tilefni byltingarinnar 1905. BATTLE-
SHIP POTEMKIN endaöi hins vegar
sem sjálfstæð eining og aflaði Eisen-
stein heimsfrægðar, ekki síst fyrir
brautryðjendastarf á sviði klipping-
ar og efnismeðhöndlunar.
Skömmu seinna var Eisenstein
faliö að gera mynd í tilefni af 10 ára
afmæli október-byltingarinnar.
Hlaut myndin nafnið OCTOBER
(1928) og þótt hún fengi misjafnar
viðtökur í Rússlandi, gerði myndin
Eisenstein enn þekktari erlendis. Á
þessum tíma bauðst honum að
ferðast til Evrópu og Bandaríkjanna
sem hann þáði með þökkum enda
orðinn eirðarlaus í sínu heimalandi.
Ætlunin var aö kynna sér samhæf-
ingu myndar og tóns í kvikmynda-
gerð sem enn var óþekkt fyrirbæri í
Rússlandi. Rússnesk yfirvöld gáfu
Eisenstein árs vegabréfsáritun og
árið 1929 lagöi hann af stað í ferð sína
ásamt aðstoöarleikstjóra sínum,
G.V. Alexandrov, og kvikmynda-
tökumanninum Eduard Tisse.
Fyrirheitna
landið
I Evrópu hitti Eisenstein marga
þekkta kvikmyndagerðarmenn eins
og Pbast, Lang, Murnau og Cocteau
en samt sem áður dreymdi hann
alltaf um aö komast til Bandaríkj-
anna. Hann hafði fengið tilboð í
Moskvum.a. frá DouglasFairbanks,
um að gera kvikmynd þar vestra en
það var ekki fyrr en Jesse L. Lasky,
yfirmaður Paramount kvikmynda-
versins, heimsótti Eisenstein til
Parísar að hjólin fóru að snúast.
Lasky bauð Eisenstein samning til 6
mánaða viö að gera kvikmynd í
Bandaríkjunum.
Þegar Eisenstein birtist í New
York 1930 var honum tekið sem
stimi. I hádegisverðarboði í Boston,
sem haldið var honum til heiöurs,
deildi hann sæti meö hundinum
fræga Rin-Tin-Tin, sem Eisenstein
sagöi að væri fyrsta raunverulega
kvikmyndastjarnan sem hann heföi
hitt þar í landi. Þegar Eisenstein
komst loksins til Hollywood, sem
hafði verið áfangastaður hans, var
tekiö á móti honum af ekki minni
mönnum en þeim Lubitsch, von
Stroheim, von Stemberg og King
Vidor sem komu honum inn í lífið í
Hollywood. En það var þó samt sem
áður CharMe Chaplin sem varö hans
fyrsti raunverulegi vinur.
Samningur rennur út
Smátt og smátt fór aðdáun Eisen-
steins dvínandi á Bandaríkjunum.
Hann fór að hata allar þær sam-
komur sem honum var þröngvað til
að mæta á, bæði til að sjá aðra og
sýna sig. Einnig hafði félagsskapur
sem kaMaði sig „Betri Ameríka”
hafið herferð undir forsæti Major
Frank Pease til að fá „rauöa
hundinum” Eisenstein varpað úr
landi.
Gerð myndarinnar fyrir
Paramount gekk brösulega, ekki síst
vegna þess að Eisenstein og Para-
mount gátu ekki komið sér saman
um hvert efniö ætti að vera. Eisen-
stein hafði sínar eigin hugmyndir og
skrifaði handritiö SUTTER’S GOLD
sem fjallaði á háðskan máta um
guUæðiö í Kaliforníu. Paramount-
menn tóku handritinu fálega og töldu
það of gagnrýnið á bandarískt
þjóðfélag og þetta endaði með því að
samningum við Eisenstein var sagt
lausum í október. Keyptur var far-
miöi fyrir Eisenstein til Rússlands
en vegna tilmæla fjölda vina og
Samuel Goldwyn sem vildi fá hann
til að gera aöra mynd í stíl viö
POTEMKIN þá ákvað Eisenstein að
fara ekki strax en halda þess í stað
suöurábóginn.
Mexíkó heillar
Árið 1921 hafði Eisenstein unniö aö
uppsetningu fyrir leikhús á verki
Jaek Lemmon „TheMexican”. Hann
heUlaðist af því og f ékk ást á Mexíkó,
landi og þjóö. Þegar Diego Rivera
stakk nú upp á því að Eisenstein
gerði heimUdarmynd um Mexíkó-
þjóð, þá tók hann hugmyndinni mjög
vel. Hann leitaöi ráöa hjá vini sínum
ChapMn sem stakk upp á aö reyna að
fá vin sinn, rithöfundinn Upton
Sinclair, til að fjármagna myndina.
Eisenstein hafði kynnst Sinclair lítil-
lega áður því hann var einn mest
seldi bandaríski rithöfundurinn í
Rússlandi.
Haft var samband við Sinclair sem
tók vel þeirri beiðni að útvega fjár-
magn tU að gera heimildarmynd um
Uf indíána í Mexíkó. Eisenstein út-
skýrði að hann vUdi helst ekki yfir-
gefa Bandaríkin án þess aö hafa gert
a.m.k. eina mynd. Var Sinclair á
sama máU. Komust þeir aö
samkomulagi um að Sinclair
útvegaði 25.000 daM sem var áætlað-
ur kostnaöur við gerð myndarinnar
og skyldi gerð hennar lokiö innan 4
mánaða. Þann fimmta desember
lögðu svo Eisenstein, Alexandrov og
Tisse af stað tU Mexíkó.
Tíminn líður
Þeir félagar voru varla komnir inn
í landið er þeir voru handteknir.
Major Pease hafði haft samband viö
þarlend yfirvöld og hvatt þau til að
vísa þessum „sendimanni frá
helvíti” úr landi. Það var ekki fyrr
en bæði ChapMn og Fairbanks höfðu
skorist í leikinn, ásamt a.m.k.
tveimur þingmönnum, að þeim
félögum var sleppt.
Rússamir settust að á plantekru í
Tetlapayac um 90 mílur frá
Mexíkóborg. Þaðan ferðuöust þeir
svo um landið og tóku myndir af öUu
því sem bar fyrir augu. Þeir festu á
fUmu andUt, hanaslag, nautaat,
Mayan musteri og jafnvel pUagríma
á bæn. Þar kom að því að Eisenstein
missti áhugann á að gera einfalda
heimUdarmynd og fór þess í stað aö
hugsa um Ustræna stórmynd.
Myndin, sem nú bar titUinn QUE
VIVA MEXICO, skyldi vera í 6
hlutum. Uppistaðan var f jórir hlutar
um sögu Mexíkó sem áttu að spanna
hana frá fornöld fram tU nútímans.
Fyrir framan og aftan átti svo að
tengja formála og eftirmála sem átti
að útskýra boöskap myndarinnar og
sýna hvernig hún tengdi nútíð og
þátíð.
Peningar þverra
Og áfram hélt kvUímyndatakan.
Þó að furðulegt megi virðast þá var
Sinciair ekkert orðinn órólegur þótt
kvikmyndatakan hefði dregist á
langinn og væri raunar komin einn
mánuð fram úr áætlun. Hann sendi
marga kUómetra af óátekinni fUmu
tU Mexíkó sem síðan voru sendir
aftur til hans að myndatöku lokinni.
Sinclair sýndi nokkrum vinum og
kunningjum í HoUywood sýnishorn
af vinnu Eisenstein og voru alUr á
sama máli að þau lofuöu mjög góðu
varðandi framhaldið. En þar kom að
Sinclair fór að verða órólegur. Hann
varð að útvega sífeUt meira fjár-
magn tU fiMnukaupa og nú var búið
að fjárfesta svo mikiö í myndinni að
ekki var hægt að snúa aftur.
Stundum þegar hann var að Mta yfir
filmurnar frá Eisenstein heyrðist
hann tauta fyrir munni sér: ,,Er
hann orðinn kolvitlaus.” Sinclair gat
með engu móti skiUð hvernig stæði á
því að Eisenstein var þegar búinn að
kvikmynda yfirhundraðþúsundfet
af fiUnu þegar venjuleg mynd var
ekki nema um níu þúsund fet að
lengd. Ekki bætti úr skák að tengda-
sonur Sinclair, sem var tengiUöur
hans í Mexíkó viö Eisenstein, sendi
ljótar lýsingar á hegðan og atferU
Eisensteins.
Fleiri
vandamál
En Eisenstein átti ekki eingöngu í
erfiðleikum við framleiðendur
myndarinnar. Rússar voru ekkert of
hrifnir af dvöl hans vestra og í
nóvember 1931 fékk Sinclair skeyti
frá sjálfum Stalín sem sagði að rúss-
neska þjóðin væri að snúa bakinu við
Eisenstein m.a. vegna þeirra stjóm-
málalegu viöhorfa sem menn þóttust
sjá koma fram í OCTOBER.
Á meöan hélt Eisenstein áfram
ótrauöur kvikmyndatökunni og var
aö byrja á síðasta hluta
myndarinnar þegar boð barst frá
Sinclair þess efnis að hann sendi ekki
fleiri óáteknar filmur til Mexíkó.
Eisenstein varð örvæntingarfullur
eins og endurspeglast í bréfi til kunn-
ingja íHollywood: „ÉgskalgeraaUt
sem hann vUl... aðeins ef ég fæ aö
ljúka við myndina... Kvikmynd er
ekki eins og pylsa sem smakkast eins
hvort sem þú etur þrjá fjóröu eða
pylsunaalla.
Sinclair varö hins vegar ekki
haggað og því sneru Eisenstein og
félagar aftur til Bandaríkjanna.
Aftur voru þeir stöövaðir við landa-
mærin og í þetta sinn vegna þess að
vegabréfsáritun þeirra til
Bandaríkjanna hafði ekki veriö
endurnýjuð. Eftir mánaöardvöl fékk
Eisenstein mánaðar landvistarleyfi
og hélt þegar til New York.
Heim á leið
Þar slettist enn frekar upp á
vinskap þeirra Sinclairs og Eisen-
steins þegar toUveröir fundu klám-
kenndar teikningar eftir Rússann
meðal óframkaUaðra filmuboxa sem
hann flutti með sér yfir landamærin.
Sinclair ákvað aö láta Eisenstein
ganga frá myndinni í Rússlandi og
19. aprU 1932 lagöi Eisenstein af stað
til Rússlands meö svohljóðandi sím-
skeyti frá Sinclair upp á vasann.
„Bon Voyage. Allar fUmumar koma
með næsta skipi.”
Sú bið reyndist löng. Sinclair varð
undir mUílum þrýstingi frá fjár-
mögnurum myndarinnar og ákvað
því að láta klippa og ganga frá
myndinni í Bandaríkjunum. Hann
leitaði hófanna hjá fjölmörgum
kvUímyndaverum en enginn taldi sig
geta komist fram úr öllu þessu efni
sem nú var um 270 tU 285 þúsund fet
að lengd. Filmurnar enduðu hjá
sjálfstæðum kvikmyndaframleið-
anda að nafni Sol Lessner. Lessner
hófst handa og hafði tU hliðsjónar
athugasemdir Eisensteins og lagði
áherslu á eina af sögunum fjórum
sem fjaUaði um ástarævintýri og
erf iðleika tveggja ungra Mexíkana.
Þar kom að því að Sol Lessner lauk
áætlunarverki sínu sem nú hafði
verið endurskírt THUNDER OF
MEXICO. Myndin hafði hlotið mikið
en yfirleitt neikvætt umtal áöur en
leið aö frumsýningardegi. Þann 22.
september 1933 var myndin
frumsýnd í Rialto kvUcmyndahúsinu
í New York. Við þessa frumsýningu
var mikiö um mótmælaaðgerðir og
þegar Sinclair mæíti skóku
mótmælendur hnefann á móti
honum. Dómar dagblaðanna voru
lítt vingjarnlegri því myndin var
rökkuð niöur af flestum
gagnrýnendum.
Meðan á þessu stóð dvaldist Eisen-
stein sem niðurbrotinn maðurí Rúss-
landi. Þegar honum varð ljóst að
hann fengi aldrei í hendumar
fUmumar sínar þá hætti hann alveg
aö tala um myndina. En í
Bandaríkjunum gleymdist myndin
ekki. Lessner og Sinclair útbjuggu
tvær aðrar myndir úr þeim efnivið
sem Eisenstein hafði kvikmyndað,
EISENSTEIN IN MEXICO og
DEATH DAY. Marie Seton borgaði
háa upphæð fyrir 20.000 fet af fiMnu
sem hún gerði úr myndina TIME IN
THE SUN eftir aö henni hafði
mistekist að senda fUmumar til
Eisensteins. Afganginn seldiSinclair
tU BeU og HoweU sem lét útbúa 6
kennslumyndir úr efninu. Þannig
endaði raunasagan um QUE VIVA
MEXICO.
Byggt á grein í
American FUm
jan.-febr. 1983.
B.H.