Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Qupperneq 6

6 DV. LAUGARDAGUR19. MARS1983
Joseph Pilsudski marskálkur
var einn af stórbrotnustu mönnum
síns tíma. Alla ævi barðist hann
fyrir endurreisn síns þrúgaða
lands. Á árunum 1905 til 1914
breytti hann hinum duglausa
pólska her í annan öflugri, sem
gat sér gott orð. Honum stjórnaði
hann í fyrri heimsstyrjöldinni. En
mesta afrek hans var unnið eftir
vopnahléið. Árið 1920 bjargaði
hann Póllandi við innrás
bolsévikka og ávann sér þakklæti
allrar Vestur-Evrópu. Sex árum
seinna gckk hann fram á svið
stjórnmálanna og myndaði rikis-
stjórn og beitti sér fyrir mark-
vissri pólskri utanríkisstefnu til
viðreisnar öryggi þjóðar sinnar
sem sakir legu landsins hafði búið
við stöðuga afskiptasemi voldugra
nágranna í meira en tvær aldir.
Pilsudski fæddist í Julova, skammt
frá borginni Vilna, þann fimmta
desember 1867. Hann var fjórða bam
foreldra sinna og kominn af góðum
ættum. Forfeðurhanshöfðu liðframaf
lið gegnt mikilvægum embættum í
þjónustu ríkisins. Faöir hans var
örlyndur maöur, næstum ákaflyndur.
Hann haföi komið upp mikilli verk-
smiðju í Julova. Móðir Pilsudski var
heilsulítil kona, heitur þjóöernissinni
og tóku börn hennar það í arf.
Þjóðernisvitundin vakin
Joseph litli var gáfaöur, fjörugur
drengur, sem undi sér best við aö reika
úti í náttúrunni ásamt Broneslási bróö-
ur sínum. Frá föður sínum tók hann í
arf hugrekki og sást ekki ávallt fyrir.
Frá móður sinni, sem hann unni heitt,
fékk hann margt að vita um það hvem-
ig ágengir nágrannar, Svíar, Austur-
ríkismenn, Þjóðverjar og Rússar,
höföu lagt undir sig stór landsvæði af
Póllandi. Katrín mikla var erkióvinur-
inn, eftir aö hún hafði lagt gósenlandið
Ukraníu undir sig, stórhertogadæmið
Lithaugaland og Kúrlandsfylki og þvi
næst siúið sér að Póllandi og gert það
sér undirgefið. Vínarfundurinn mikli
hafði ályktað að bæta úr þessum yfir-
gangi nágrannanna, en ekkert hafði
verið aðhafst fyrr en í janúar 1861, að
Pólverjar sjálfir gripu til vopna og
gerðu uppreisn sem rússneskar her-
sveitir börðu þó auðveldlega niður.
Joseph var sjö ára þegar fjölskylda
hans fluttist til borgarinnar Vilna. En
hún brann nokkm síöar og einnig verk-
smiöja föður hans í Julova og svo ung-
ur sem hann var fékk hann sönnun
fyrir svo mörgu sem móðir hans hafði
sagt honum um vályndi veraldar.
Pilsudski-ættin var sannkaþólsk, en
samt urðu bömin að meðtaka trúar-
lega fræöslu frá orþódoxum (grísk-
kaþólskum) prestum, þar eð kennsla í
skólum fór fram á rússnesku því að
notkun pólskrar tungu var bönnuð á
þessum tíma. Joseph og Broneslás
léku sér að því aö skjóta sér undan
rússnesku helgisiðunum og þögðu þeg-
ar þeir áttu að syngja: „Einn zar, ein
trú, ein tunga!” Þeir móðguðu kenn-
ara sína meö þessu hvað eftir annað og
fyrir bragðið voru þeim gefnar lágar
einkunnir þó að báðir væm gæddir góð-
umnámsgáfum.
Lftillækkaðir
Pólverjar
Á þessum dögum var Muravieff
landstjóri í Lithaugalandi. Hann var
kallaður „böðullinn”, maður meinfýs-
inn sem naut þess að lítillækka Pól-
verja, gyöinga, og Letta, sem voru
þama langfjölmennastir. Joseph
reiddist svo mjög aöförum hans að tólf
ára gamall skrifaði hann og dreifði
meðal vina sinna, smáblaði, er hann
gaf nafnið „Gulova dúfan”. Þar hét
hann á alla unga Pólverja að frelsa
föðurlandið undan rússnesku harð-
stjóminni. Þessi skrif urðu svo vinsæl
að bræðumir dirföust aö stofna leynif é-
lag. Félagsmennirnir lásu og ræddu
bannaöar bækur og blöö um sósíalisma
sem smyglað hafði verið inn í landið.
Er Joseph hafði aldur til hóf hann
nám við háskólann í Kharkov í
Ukraníu og las læknisfræöi. Þar hitti
hann fyrir marga pólska stúdenta.
Fæstir þeirra vom Joseph að skapi.
Honum fannst þjóðemiskennd þeirra
dauf og litlaus. Því hélt hann heim að
ári og hélt námi áfram við skólann í
Vilna. Þar vöktu þeir bræður Bronas-
lás og hann, til lífs þjóðræknisfélagið
sitt gamla.
Vilna var ekki svo ýkja langt frá St.
Pétursborg þar sem stúdentar voru
fullir reiði gagnvart lögreglunni er var
sífellt á hælunum á þeim. Þeir mynd-
uðu félagsskap ofbeldismanna sem
hafði það meðal annars á dagskrá að
ráða Alexander HL keisara af dögum.
Sprengjum var varpað að honum við
minningarathöfn um fööur hans,
Alexander II. sem myrtur hafði verið
snemma árs 1887. Félag þeirra bræðra
sem var í slagtogi meö félögunum í St.
Pétursborg komst yfir ýmiss konar lyf,
vopn og fé sem smyglaði hafði verið til
Vilnu. En allt komst upp um síðir og
sumir samsærismennirnir, þar á
meöal bróðir Lenins, voru teknir af líf i.
Broneslás var sendur í átta ára útlegð
til Síberíu en Joseph hlaut þriggja ára
dóm.
Útlegð
í Síberíu
Asamt nokkrum öðrum félögum
sínum hóf hann nú hina óralöngu ferð
til Irkutsk þar sem þeim var varpað í
fangelsi þangað til festi ís á Lenufljóti
og hægt yrði að ferðast eftir henni á
sleðum. Aðbúðin var svo hræðileg að
þeir geröu uppreisn en voru lamdir svo
harkalega af vörðunum að sumir féllu í
öngvit. Þegar þeir komust til meðvit-
undar, söknuðu þeir þriggja úr hópn-
um. Þeir efndu þá til hungurverkfalls
sem hafði nokkur áhrif, en kostaði
Joseph og fleiri sex mánaða fangelsi til
viðbótar fyrri dómi þegar þeir loks
komust til Kirensk, sem er sjö hundruð
mílur upp með fljótinu. Joseph var
gerður að skrifara í sjúkrahúsi fang-
elsisins sem veitti honum tækifæri til
aö kynnast rússnesku bændunum og
það sem var enn meira virðiiskrif-
finnskuvaldinu sem hélt þeim niöri.
Minning um illa meðferð hjá vörðun-
um í Irkutsk svall í honum og ákvörðun
hans um að losa Pólland undan rússn-
eska okinu styrktist sí og æ. Vegna vin-
áttu við gamlan pólskan útlaga, sem
veriö hafði mikill uppreisnarmaður á
sinni tíð, lærði hann mörg kænsku-
brögð sem seinna komu honum aö
haldi. Þá las hann og bækur um hern-
aðarlist á meðan á f angavist hans stóð.
Ofmikið talað
ofHtið framkvæmt
Unglingur hafði hann farið til
Síberíu, fullmótaður, markviss maöur,
kom hann til Vilnu að aflokinni afplán-
un. Er hér var komið höfðu pólskir
sósíalistar klofnað í tvær fylkingar.
PPS (pólska Sósíalistaflokkinn) og
Þjóðlega sósíalista. Pilsudski hallaöi
sér að hinum fyrmefndu en knmst brátt
að því sér til sárrar hryggðar að þeir
töluðu of mikið en framkvæmdu of lít-
ið. Foringjum sósíalistanna pólsku sem
unnu á laun í London, fannst þessi ungi
eldhugi sem æpti: „Rómantísk áform,
miklar framkvæmdir,” væri allt of
öfgasinnaður, en óbreyttir liðsmenn
virtu Pilsudski og þess var skammt að
bíða að hreyfingin lyti honum. i
Visikúlafylki óttuðust Pólverjar
Rússa, í Galizíu Austurríkismenn, í
vestur-fylkjunum Þjóðverja. Mönnum
hafði verið haldið svo lengi niðri af er-
lendum herrum aö þeir voru hættir að
þrá og vænta frelsis Póllandi til handa.
En Pilsudski gafst ekki upp og lagði sig
allan fram um að vekja þjóðemisvit-
undPólverja.
Að sameina
sundraða þjóð
Hann fyrirleit öryggi útlegðarinnar
og starfaði innan síns heimalands.
Hann kvæntist læknisekkju sem var
heitur þjóðemissinni. Þau settust að í
iðnaðarborginni Lodz þar sem Pils-
udski og vinur hans Wojeiekowski gáfu
út blað sem þeir kölluðu Verkamann-
inn. Blaöinu smygluöu þeir í feröatösk-
um til helstu fjölbýlisstaða landsins.
Þaö komst upp í eitt hundrað þúsund
eintök. Auk blaðaútgáfunnar, sem
heimtaði ríflegan tíma, var Pilsudski á
sífelldum feröalögum. Með því reyndi
hann með fortölum að sameina hina
sundmðu þjóð. Það varð ekki umflúið
að hann leitaði útlegðar sjálfviljugur
ööra hvora. Aldamótaáriö fundu Rúss-
ar prentsmiðju hans og lögðu hald á
hana. Þeir lokuðu hann inni í Varsjár-
kastala en þaðan var vart undankomu
auöið. Honum tókst þó að leika á Rúss-
ana. Hann lét sem hann væri vitfirring-
ur og var svo sannfærandi í þeim leik
aö hann var fluttur á geðveikrahæli í
St. Pétursborg og pólskur læknir
hjálpaði honum aö flýja þaðan
skömmusíðar.
Flúið til London
ogheimaftur
Nú flúðu þau Pilsudski og kona hans
til London. Þar leið hann af liðagigt og
fékk snert af berklum. Þau sneru þá
heim á leið og settust að með leynd í
fjöllunum suöur af Kraká þar sem
hann náöi heilsu á ný. Þegar rússnesk-
japanska styrjöldin braust út, vöknuöu
vonir hans um frelsi Póllands og þó aö
hann stefndi lífi sínu í mikla hættu hélt
hann inn á rússneskt umráðasvæði til
þess að ávinna sér góða aöstoöarmenn.
Þá hélt hann til Tókýó til þess að fá
Japani til að fjármagna pólska upp-
reisn, en fékk ekki áheym. Að lokum,
þegar PPS var algjörlega f évana, slak-
aði Pilsudski á kröfum sínum um al-
gjöra uppreisn, en skipulagöi smærri
árásir og ránsferðir. Kunnast er ránið
á Beztaný-lestinni í september 1908,
þar sem PPS-menn komust y fir þr játíu
og þrjú þúsund ensk pund.
Pilsduski var sannfærður um að þess
yrði ekki langt að bíöa aö Rússar
steyptu keisara sínum af stóli og því
fór hann aö koma á fót pólskum her-
sveitum á laun hér og þar. Hann sníkti
vopn og skotfæri hjá vinveittum aðil-
um víðs vegar um Evrópu. Pólverjar
voru góöir hermenn og það var enginn
skortur á nýliðum. Æfingamar voru
strangar, aginn harður og lifað við
mikla sjálfsafneitun og sparneytni, en
fyrir mikið viljaþrek Pilsudski tókst
honum aö mynda allöflugan her áður
en fyrri heimsstyrjöldin skall á sum-
ariðl914.
Pólland hnetan
í hnetubrjótnum
Frekar en nokkra sinni áður var nú
Pólland hnetan í hnetubrjótnum,
rússneska mergðin í austri og Ung-
verjar í suðri. Pilsudski hafði gert
nokkrar vel heppnaðar árásir á Rússa
og sneri sér eftir það til yfirherstjómar
Austurríkismanna og bauö liðveislu
sína, ef þeir og Þjóöverjar vildu viöur-
kenna sjálfstæði Póllands. Svarið var
hikandi, því að ef Pólland fengi frelsi,
þá mundu Ungverjar fara á eftir. Til
ársins 1916 var staða Póllands óráðin,
þó að Pólverjar héldu áf ram að ber jast
hraustlega öxulveldamegin. I desem-
ber lýsti Wilson forseti yfir því að Pól-
land væri sjálfstætt riki og vorið 1917,
þegar stríðsgæfan tók að snúast við,
samþykktu Þjóðverjar og Austurríkis-
menn sjálfstæði Póllands. Ýmis merki
bentu Pilsudski á að sjálfstæðiö væri
meira í orði en á boröi og í júní, þegar
hver pólskur hermaður varð að vinna
eið að skipunum Vilhjálms II. keisara,
þá sagði hann af sér forystunni og gekk
á fund von Beseler er var landstjóri
Þjóðverja í Varsjá. Við lok samtalsins,
sem fram fór í Belvederhöll, fullviss-
aði von Belser hann um aö honum yrði
sýnd hin mesta sæmd af hálfu Þjóð-
verja. Mælti þá Pilsudski: „Trúiryðar
tign því aö greiparnar sem lykja um
Pólland verði eitthvaö mýkri ef á
hverjum fingri er hringur meö arnar-
merki?”
Thaldi
hjá Þjóðverjum
Pólski herinn var leystur upp og tutt-
ugasta og annan júlí voru þeir Pils-
udski og Sosnkowski yfirhershöfðingj-
ar hnepptir í varðhald og síöan fluttir
til Þýskalands. Næstu fimmtán mán-
uði var Pilsudski haföur í einmenn-
ingsklefa. Það bárust litlar fréttir af
honum. Hann tók því sem að höndum
bar með heimspekilegri ró, en skrifaði
eitt og annað, meöal annars um
orrustu pólsku hersveitanna og lýsing-
ar á ástandinu í hinu langhrjáða föður-
landi. Skyndilega í byrjun nóvember
1918 óöu sveitir byltingarmanna um
götumar í Magdeborg þar sem Pils-
udski var hafður í haldi. Pilsudski var
fluttur til Berlínar í skyndi. Vilhjálmur
keisari afsalaöi sér völdum níunda
nóvember og þegar honum var ekið til
jámbrautarstöðvarinnar sá hann keis-
aravagninn næstum hulinn rauðum
dulum.
Morguninn eftir — daginn fyrir
vopnahléiö — komst Pilsudski til Var-
sjár og um leið og hann kom auga á
þessa tígulegu borg á bökkum Vistúlu
varð honum ljóst að allt sem hann
hafði barist fyrir var nú loks að rætast.
Allt starf hans hingað til varð að