Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Side 16

Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.1983, Side 16
16 DV. LAUGARDAGUR19. MARS1983 Bækur og bókasöfnun XVIII Musterl menntagyðjunnar I síðustu grein var þegar getið nokkurra rita, er gefin voru út á veg- um Landsuppfræðingarfélagsins í umsjá Magnúsar Stephensen og prentuð í Leirárgörðum. Urðu sem vænta mátti fyrir valinu ýmis af þeim kunnustu og eftirsóknarverð- ustu. Hinsvegar er talið, að alls hafi komiö frá prentsmiðjunni um 100 bækur og bæklingar, en auk þess all- nokkurt smáprent annað. Um þetta liggja hinsvegar ekki fyrir öruggar upplýsingar hér af fyrrgreindum ástæöum. Heimsókn til dóttur menntagyðjunnar I prentlistarsögu Klemensar Jónssonar er greint frá prentaðri „athugasemd fyrir óviökomandi gesti”, er hangið hafi á inngangs- hurö prentsmiðjunnar. Var það ljóð í fjórum erindum og hið fyrsta þannig: Jómfrúerhérinni, ein af menntagyðju dætrumdæileg. Súeroftaðsinni sígleðjandi iðju ljóssaðleiðaá veg. Samkvæmt síðasta erindinu var að sjá sem greiða skyldi fyrir aðgang til skoðunar á prentsmiðjunni, en ekki er talið líklegt, að mikið hafi komið inn á þann hátt. Hljóðar erindi þetta svo: Vinframandi. Leyfisgjald fyrstláttu lystugt klingja mannlyndis aðháttum. Húsráðendum sóma sýna áttu, s vo allt skoða. Á engu taka máttu. Undir ljóöi þessu voru letraðir stafimir M. St., en ekki töldu menn, að það hefði verið nauösynlegt, á höfundi villtist enginn. Fágætar æviminningar Horfið veröur nú að nýju að geta nokkurra annarra Leirárgaröarita, en þó fyrst og fremst efnisflokka, þar sem annars er ekki kostur í þessu stutta yfirliti. I fyrri hluta bókar Þor- steins Jósepssonar „Gamlar bækur og bókamenn”, Rvík 1963, eru tvær greinar, „Æviminningar til loka 18. aldar” og „Ævi- og útfararminning- ará nítjánduöld”. Þamakomafram samtals 11 bækur og bæklingar um þessi efni f rá Leirárgörðum og er lík- legt að ekki hafi þær verið miklu fleiri. Er hér fyrst og fremst um að ræöa stuttar minningar, en þó eru nokkrar, er teljast mega ævisögur s s Æfisaga Hannesar Finnssonar, biskups, 1797, og Æfisaga Bjarna Pálssonar, landlæknis, 1800. Var sú fyrrnefnda endurprentuð í ritfiokkn- um „Merkir Islendingar”, VI., Rvík 1957, en hin síðari gefin út með for- mála eftir Sigurð Guðmundsson, skólameistara, Akureyri 1944. Eng- inn vafi er á, að ævi- og útfararminn- ingar eru meðal þess fágætasta, sem prentað hefur verið hér á landi, ekki; sízt þær elztu. Voru þær yfirieitt gefnar út í mjög litlu upplagi fyrir nánustu ættingja og vinL Fyrstu eftirmælin 1 fyrmefndu riti Þ.J. kemur fram að fyrsta æviminning Islendings hafi verið rituö um Guðbrand Þorláksson biskup af Arngrími Jónssyni lærða, og útgefin á latínu í Hamborg 1630. Þá nefnir hann tvær útfararminning- ar um íslenzka menn prentaðar í Sví- þjóð á 17. öld, báðar ritaðar á sænsku. Hinsvegar er fyrsta ævi- minning prentuð hér á landi talin vera sú, sem til er í Landsbókasafni um Gísla Þorláksson biskup, Hólum 1685. Þ. J. telur þetta eintak ekki vera heilt og aö sér sé ekki kunnugt um heilt eintak í eigu annarra. Fleiri æviminningar en hér hafa verið tald- ar munu ekki hafa verið prentaðar fyrr en aldamótaárið 1700, en síðan fer þeim brátt f jölgandi. Dómsmál Sem vænta mátti voru ýmis rit um lögfræöileg efni gefin út á vegum Magnúsar Stephensen í Leirárgörð- um og síðar. Þannig voru svonefnd Acta yfirréttarins á Islandi, úrskurð- ir æösta innlenda dómstólsins, prent- uð þar fyrir árin 1749—1796, alls í 8 heftum á árunum 1797—1804. Eru þessi hefti talin sérlega fágæt, og nægir að geta, að Þorsteinn Þor- steinsson sýslumaður átti aöeins tvö þeirra. Hinsvegar stóð hann fyrir ljósprentaðri útgáfu þesesara rita, Rvík 1947. Söguleg ákvörðun Þá má telja svonefnt Tilskipana- safn, sem MiSt. var útgefandi að, en einnig nefnt „Gerðir landsyfirréttar- ins”. Voru upphafleg tildrög þess þau, að haustið 1799 var Magnús Stephensen kvaddur til Danmerkur, ásamt tveim öðrum embættismönn- um til þess að vera stjórninni til ráðuneytis um ýms landsmál þ.á m. dómsmál. Komu þau að mestu í hlut M.St., en tillögur nefndar, sem skip- uð var, urðu þær um dómgæzluna, að Alþingi skyldi lagt niður, en í stað þess stofnaður landsyfirréttur, er hefði aðsetur í Reykjavík. Var fallizt á þessar tillögur með konungsúr- skurði dags. 6. júní 1800, og komu þær fljótlega til framkvæmda. Var Alþingi háð í síöasta sinn í Reykja- vík þetta sama sumar, jafnframt því sem landsyfirrétturinn hóf störf h. 10. ágústl801. Afnám Alþingis Ekki eru tök á að gera þessum málum frekari skil hér, en mörgum mun hafa sárnað, er bundinn var endi á samfeilda 870 ára sögu Alþing- is og hugsað miöur hlýlega til þeirra, er að því stóðu, fyrst og fremst Magnúsar Stephensen, enda óspart haldið á lofti af óvildarmönnum hans. Flestir munu hinsvegar hafa gert sér ljóst, að Alþingi í þeirri mynd, er það hafði verið um langa hríð, átti lítið skylt við hið foma Al- þingi, tákn frelsis þjóðarinnar, er nú fór harla lítið fyrir. Niðurlæging hennar og eymd var slík um þessar mundir, að frekar mátti hæðast aö Alþingi en virða, og var þá illa kom- ið. Fyrrnefndar ráðstafanir kunna einnig að hafa stuðlaö að þeirri' auknu freisisbaráttu, er nú fór brátt í hönd, og náði fyrsta áfanga meö endurreisn Alþingis árið 1845. Konunglegar tilskipanir látnar nægja Tilskipanasafnið, sem raunar var nafnlaust rit, og segja má, að hafi verið að nokkru leyti framhald af Al- þingisbókunum, birti ýmsar konung- legar tilskipanir og auglýsingar, er yfirvöldin töldu rétt að láta koma fyrir almenningssjónir. Komu ails út á árunum 1806—1809 fimm rit, merkt nr. 1—5, með samfelldu blaösíðutali, 1—52. Eru rit þessi nú geysifágæt og það svo mjög, að þau munu óvíða til í heilu lagi. Má geta að, í bók Bjöms Þórðarsonar, Landsyfirdómurinn 1800-1919 (Sögurit XXII) Rvík Böðvar Kvaran skrif ar um bækur og bókasöl nun 1947, bls. 80, vitnar hann í dr. Jón Þorkelsson, er taldi árið 1922, aö ekki væri til hér í landinu annað heilt ein- tak af ritinu en það, sem þá var geymt í Þjóöskjaiasafninu. Var það eintak komið frá Bjama amtmanni Thorsteinsson. Hinsvegar kom út annar flokkur þessara rita í sex heft- um, í Leirárgörðum 1801—1802 og 1810, en síöan í Viðey 1820, 1828 og 1830, einnig með samfeiidu blaðsíðu- tali, 1-268. Áhugaverð afbrigði Áöur hefir verið getið Minnis- verðra tíðinda, Leirárgörðuml796— 1808, er út komu í þrem bindum. Kom 2. bindið út í tveim pörtum á árunum 1799 og 1806. Hinsvegar hefur upp- haflega verið áformað, að rit Magnúsar Stephensen, Eftirmæli átjándu aidar, Leirárgörðum 1806, kæmi út sem beint framhald þess, enda blaösíðutal í samræmi við það að mestu, 475—834, til samanburðar við bls. tal2. bindis 1—476. Frá þessu var fallið, útbúið sérstakt titilblað á „Eftirmælin” og ritaður formáli, „Til iesarans”, en síöustu bls. 475— 76, breytt nokkuð frá hinu upphaf- lega. Þannig þekkja bókamenn bæði ritin fyrst og fremst, enda ólíklegt, að útgefendur hafi sent þau frá sér á annan veg. Því er þessa getið, aö í Árbók Landsbókasafns Islands 1968 Rvík 1969, bls. 138—141, gerir Olafur Pálmason ítarlega grein fyrir upp- haflegri prentun 2. bindis Minnis- verðra tíðinda, þar sem „ Eftirmæl- in” hefjast á bis. 476, en 475. bls. „Tíðindanna” lýkur með setn- ingunni: ,,Átjándu aldarinnarEptir- mæli, skulu nú enda mín Tíðindi”. Komu upplýsingar þessar fram við könnun á eintaki í bókasafni Seðia- banka Islands, en jafnframt var Ó.P. kunnugt um annað samskonar í Kon- ungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn. Verður ekki fjölyrt nánar um þetta, en vísað til umræddrar greinar O.P. Ýmsir telja að „Eftirmælin” séu bezta og merkasta verk Magnúsar Stephensen. Er þar að finna mikinn fróðleik um margvíslegt efni, innlent og erlent, enda reynt að draga sam- an hið helzta og þannig skapa yfirsýn yfir 18. öldina og meta gildi hennar í ljósi árferðis og atvinnuhátta, en einnig annarra umtaisverðra atburða. Samtímis þeirri útgáfu, sem þeg- ar hefur verið nefnd, kom út önnur í 16 blaða broti með sérstöku bls. taii, XXXRI, 656 bls., oft nefnd „kubbur- inn”, en einnig þýddi og endursamdi höfundur ritið á dönsku auk þess sem hann jók það verulega. Kom sú gerö þess út í Kaupmannahöfn 1808 undir heitinu Island i det attende Aar- hundrede. Matreiðslubókin Ymis athyglisverð Leirárgarðarit mætti enn nefna, en brátt verður þó staðar numið, þar sem tími er kom- inn til að haida áf ram f erðinni á f und nýrra prentstaða. Ekki verður þó hjá því komist að nefna matreiöslubók M. St., er nefndist Einfaldt mat- reiðsiu vasa-qver, fyrir heldri manna húss-freyjur. Utgefið af frú Assessorinu Mörtu Maríu Step- hensen, Leirárg. 1800. Hér var hins- vegar um bók að ræða, sem Magnús hafði lagt allt efni til, en sjálfur hafði hann aflað þess frá danskri konu, frú Adeler Fjeldsted. Greinir hann ítarlega frá tildrögum bókarinnar, og hvernig að útgáfunni var staðið í ævisögubroti sínu, sem áður hefur verið vitnað til: „Henni (frú Fjeldsted) ber með réttu sú sanna þakkarverða viðurkenning, að allt, hvað finnst í matreiðslu-vasa- kveri, útkomnu á prent á íslenzku ár- ið 1800,undir sál. frúar assessorinnu Mörthu Stephensens nafni er eiginlega hennar fyrirsögn að þakka, hverrar M. St. innilega beiddist um aiit, sem hér á landi mætti verða veg- leiðsla, bæði heldri konum og hyggn- um í almúgastétt, hvað hann eftir henni smám saman um veturinn uppskrifaði á dönsku, sneri því síðan á íslenzku og setti í það form, sem þaö meö sér ber, og fékk seinna meir þessa góðu mágkonu sína til á titilblaðinu að láta heita sitt verk, svo sem hennar búsýslunum betur hæfandi en hans, og reit sjálfur for- málann undir bróður síns nafni”. Sýnir þetta framtak Magnúsar Step- hensen, aö áhugaefni hans náðu víða, Böðvar Kvaran. vffm/fó V/flwcí/ri f//Z /í)/ / /4/^V f/œr ^/////4 /ct '// >/>///^ / )f) / / i ( óa//S/ca / Ú//c/óí Hægra megin er mynd af titilsíðu Eptirmæla átjóndu aldar, Leirárgörð- um við Leirá, 1806. Hér að ofan er tileinkun eintaksins frá höfundinum til Boga Benediktssonar yngra, bónda á Staðarfelli, á latínu að lærðra manna sið. í (slenzkri þýðingu: „Sínum lærða vini Boga Benedikts- syni, hvers lika í trúmennsku þessi lævfsa öld hefur örfáa alið, gefur og tileinkar þennan Conspectus Memorabilium Islandicorum seculo XVIII höfundur M. Stephensen, Dr. é»tírm«li 2fíjáni>u <?ptír 2Utf*8 í)íngatt)Ui*D, ffó s Íoítutitti 3 § l a n í) í» 3 pífiarar nafui framöarpttt) ðJíagnúfí ©tepfjenfen, áí. -í>. oirfiltgu Diifiíferflbt og Oufíitíario ffcim foiu tíngl. Í6ienbf?a Í.flnb8.'ýfit:t:etti; titfiónav > manni cné funúngl. Í6(enbfía 2.anb8<uppfr«bíngav $jti íagc, fO?cMi:niþcirra foimngf-norfíu Vffinba og teienbfía JLÆrbótna (ifla Sjelaga, og C0V' rcfponðcranöi 9Jícöfiini cnó fcanbina.* oilífl fi.iteratur SjMaga. Soffa afmcnnf t' blórri Fapu 6« fíilí». 2.eítárg0cöum vib íeitá, 1806. '^rcníuD/ á görlag Sslanbe opinbem Vífinbgr Qtiptunar, of ®pffrptffar« <&. 3, t>aafjotb.

x

Dagblaðið Vísir - DV

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.