Dagblaðið Vísir - DV - 14.05.1983, Blaðsíða 9

DV. LAUGARDAGUR14. MAl 1983.
9
Menntatröðin svonefnda i Þórshöfn. Hér er i
einum hnapp Fróðskaparsetrið, fornminjasafn-
ið, gamla og nýja Landsbókasafnið og fleiri
stofnanir.
talað um aö efla kunnáttu í íslensku í
skólum og á meðal almennings. Það er
búið að gera samning milli Alþingis og
Lögþingsins um samstarf á þessu
sviði. I tveggja ára námi færeysku-
deildar Fróðskaparsetursins er kennd
íslenska, fom og ný, og haldin eru
kvöldnámskeiö í íslensku fyrir al-
menning í hinum almenna kvöldskóla.
Islenska texta má finna á nokkrum
færeyskum kennslubókum og þeim
fylgja hljóðbönd með íslensku tali.
Svona mætti lengi telja.
man eftir því, að við sem vorum við
nám í Danmörku fengum engan
siðferðilegan stuðning í málræktarvið-
leitni okkar. Hún var talin undarleg og
óviðeigandi. Málvemd af þessu tagi
væri fánýt. Þetta hefur kannske orðiö
til þess, aö við skömmuðumst okkar
dálítið fyrir þetta gagnvart
alvörumálfræðingum. En seinna sáum
við, að þaö er heimur fyrir utan
Verónu — aðrir, eins og t.d. Finnar,
eiga í miklum vanda við nýyrðasköpun
og leggja mikiö upp úr henni. Og
einmitt nú held ég, að á hinum Norður-
gera eitthvaö við málið. Það hafði
einhverskonar darwinska komist inn í
málfræðina. „Keep your hands off the
language,” sögöu málfræðingar.
Þróunin ein átti að ráða. En nú em
uppi önnur sjónarmið. Ástæðan er sú,
að í nýfrjálsum löndum heims hafa
málin verið ákaflega illa í stakk búin
til aö mæta nútímakröfum. Eitthvaö
varð aö gera, og þaö fljótt, til að hægt
væri að nota málið viö nútíma aöstæð-
ur. Þetta kalla þeir þessu fína orði
„language-planning”. Nú er það orðið
fínt, sem Islendingar og Færeyingar
Darwinska
í má/fræðinni
— I nýlegu dönsku sagnfræðiriti er
fjallað um Noröurlandamálin og
minnst á íslenskuna í hálfgerðum
hæðnistón — sagt að henni sé haldið
„kemískt” hreinni af Islendingum.
Eru þetta viðhorf skandinavískra
menntamanna til hreintungustefnu og
málræktar?
— Já. Og þetta er ekkert nýtt. Eg
löndunum séu menn að vakna „við
kaldan dreym,” eins og við segjum í
Færeyjum. Skandinavar hafa í marga
mannsaldra tekið opnum örmum við
enskum orðum af öllu tagi og hvorki
reynt að breyta þeim né þýða. Þessi
enskualda er á góðri leiö með að kæfa
málgróðurinn í þessum löndum. Þegar
við lítum í kringum okkur kemur í ljós,
að þaö eru bara litlu þjóðtungurnar,
sem reyna að varðveita sérkenni sín.
Áður fyrr var það talin sérviska að
hafa verið að gera — Islendingar í hátt
á aðra öld. Þetta þykir ekki lengur nein
skömm. Þannig hafa viðhorfin breyst
og kringumstæðurnar unnið meö
okkur.
Rithöfundar
og fjöimiðiar
— Á Islandi er því stundum haldiö
fram, að þaö hafi veriö óbætanlegt tjón
fyrirfæreyskuna, aðfremsti rithöfund-
ur ykkar, William Heinesen, hafi kosið
að skrifa á dönsku. Nú skilst mér, að
ekki séu allir Færeyingar sammála
þessu. Hver er þín skoöun?
— Það er ómögulegt að gefa einhlítt
svar við þessu. I landi, þar sem fáir
leggja það fyrir sig að skrifa bækur,
má alltaf sjá eftir þeim, sem ekki
skrifa á móðurmálinu. En við metum
Heinesen svo mikils, aö það vegur fylli-
lega upp á móti hinu, að hann skrifar
ekki á færeysku. Flestar bækur hans
eru til í ágætum þýðingum og hann
segir sjálfur, að samtölin njóti sín
betur á færeyskunni. Sú danska, sem
Heinesen skrifar, er mjög færeysku-
skotin og ég er hissa á, að menn skuli
ekki tala meira um það. Ég efast um,
aö Danir geti notið bóka hans til fulls af
þessum sökum. Eg er oröabókarmað-
ur og hef í meira en áratug veriö aö
safna efni í færeyska orðabók og hef
notað til þess útvarp, en þaö lærði ég af
íslensku orðabókarmönnunum. Eg
fékk eitt orðatiltæki frá Heinesen, sem
ekki var til uppskrifað í færeysku. I
einni bóka hans stendur: „Han
mistede sövnen.” Þetta er færeyska,
„at missa svövnin”, og ekki til í
dönsku. Eg þakkaöi honum fyrir þetta
framlag hans til orðabókarinnar,
þegar ég hitti hann skömmu seinna.
Heinesen var alinn upp í kaupmanna-
stétt og danska töluð á æskuheimili
hans. Annars er rétt að geta þess, að
danska hefur aldrei verið töluð af al-
menningi í Færeyjum, ólíkt því sem
gerðist í Noregi, þar sem danskan
lagði undir sig mikinn hluta talmálsins
og norskt „bokmál” svonefnt er
sprottið upp af. Danskan, sem hér var
notuð, var danska með færeyskum
framburði. Nú er veriö að kenna börn-
um Kaupmannahafnardönsku sem er
til mikils tjóns fyrir samskiptin viö hin
Norðurlandamálin og þrengir hinn
norræna sjóndeildarhring okkar. Mér
er kunnugt um, að á íslandi er líka
verið aö reyna að kenna börnum svo-
kallaöa alvörudönsku. Lektorinn í
dönsku við Háskóla Islands, Söby
Kristensen, sagði mér, að hann hefði
upphaflega verið því fylgjandi, að
dönsku með íslenskum framburði yrði
úthýst úr íslenskum skólum, en hann
hefði skipt um skoðun og vildi ekki
lengur breyta framburðinum. Þegar
menn koma til Danmerkur, lærist
danskur framburður á einni viku.
— Hvernig standa færeyskir fjöl-
miðlar sig í málræktinni?
— Það er dálítið leiðinlegt að þurfa
aö segja þetta við mann af öðru þjóð-
emi, en þeir standa sig ekki nógú vel.
Ég held, aö þeir sem skrifa í blöðin séu
ekki nógu vel að sér í færeysku. Flestir
fréttamenn, sem hér starfa, eru
menntaðir í Danmörku og þeir hafa
enga málmenntun umfram þá, sem
þeir hlutu í menntaskóla. Sú menntun
er ekki ævinlega burðug. Ur þessu
veröur heldur vondur stíll, dauflegur,
dönskuskotinn, vantar alla reisn.
Sannleikurinn er sá, aö færeyska hefur
alltaf verið best ræktuö erlendis,
meðal stúdenta og menntamanna í
Höfn. Þegar útvarp hófst hér í Fær-
eyjum var fluttur vikulegur þáttur frá
Kaupmannahöfn undir stjórn
Christian Matras prófessors, en hann
er okkar mesti málvöndunarmaður.
En þessi ungmenni, sem þarna komu
við sögu, bjuggu eiginlega til færeyskt
útvarpsmál. Þá kom fram mikið af
nýyrðum og fyrsti útvarpsstjórinn
okkar, Axel Tórgarð, flutti þennan arf
meö sér inn í útvarpið. Þessi arfur er
til ennþá, þótt hann sé ekki nógu vel
varðveittur. Um hina nýju kynslóð
fréttamanna, sem menntuð er í Dan-
mörku, má segja, að þótt hún hafi vilj-
ann, þá vantar getuna. Það má segja
þeim til vorkunnar, að þeir vinna undir
miklu tímaálagi. Við útvarpið ætti þess
vegna að starfa málmenntaður maður,
sem heföi það verkefni eitt að fága stíl-
inn og finna réttu orðin.
Menn virðist skorta
fundvísi á lindir
málsins
— Sýna menntamenn meiri viðleitni
í þessum efnum en almenningur?
— Því miður verður það ekki sagt
með neinum sanni. Áður fyrr kepptu
færeyskir menntamenn að því á öllum
sviðum fræða, að vanda og rækta
málfar sitt. Nú er eins og þessi áhugi
hafi koðnaö niður. Ég held, aö það
megi að einhverju leyti rekja til þess,
að færeyska fékk viðurkenningu sem
aðalmálið í Færeyjum í heima-
stjórnarlögunum 1948. Þá var eins og
færeysku menntafólki væri réttur
svæfill. Þeim fannst, að nú væri sigur-
inn unninn og þeir gætu lagst til svefns
með góðri samvisku. Þegar færeyskan
var í nokkurskonar banni í landinu,
var það menntamönnum kappsmál að
vinna aö rétti hennar og viðreisn. Við
þetta bætist, að eftir stríð þótti það ekki
lengur merkilegt að vera þjóðernis-
sinnaður — menn urðu að vera
alþjóðasinnar. Allt annað þótti
heimalningsháttur. En nú er það svo,
að þjóðernishreyfing og málhreyfing
hafa alltaf verið samtvinnaðar í Fær-
eyjum. Nú er sama hvaða viöhorf
menn hafa í þjóöernismálum, það er
allstaðar sama getuleysið og sinnu-
leysið gagnvart málinu.
— Hvaöumfæreyskarithöfunda?
— Flestir þeirra vilja vanda sig.
Máliö, sem þeir byggja á, er talmálið.
Þeir reyna að fága það og hefja upp í
annað veldi, og það verkar síðan aftur
á hiö talaöa mál í landinu. Fremstu
rithöfundar okkar, eins og t.d. Heðin
Brú, skrifa gullfallega færeysku,
hreint mál og eðlilegt. Þýöingar hans
eru annálaðar. Christian Matras er
ljóðskáld og fræðimaður, og það er
mjög heppileg blanda. Hann hefur
einnig gert mikið af því að þýða síðustu
árin og það er ekki minnst um vert, því
að þýðendur taka á sig mikla málfars-
lega ábyrgð. Það eru tvær leiðir til að
auka orðaforðann: aö taka erlendu
oröin óbreytt inn í málið eða mynda ný-
yrði. I því síðamefnda er Christian
meistari. Hann skrifar eðlilegt og
tilgerðarlaust mál — þaö verkar aldrei
stíft eða tilbúið. Ymsir hinna yngri
rithöfunda eru á réttri leið. Ég vil t.d.
nefna Jens Paula Heinesen. Hann var
einn þeirra ungu manna, sem voru
mótfallnir málvemd fyrst í stað, en
hann hefur skipt um skoðun og mér líst
afar vel á þaö sem hann skrifar. Þú
sérð, að því fer víðsfjarri að ég sé að
kvarta yfir öllum, sem skrifa færeysku
fEn það má samt gera miklu betur.
'Staðreyndin er sú, að þótt viljinn sé
fyrir hendi hjá mörgum, þá er getan
það ekki. Menn virðist skorta fundvísi
á lindir málsins. Það er eins og tengsl-
in hafi rofnaö milli mállindanna og
þess máls, sem talað er nú á dögum.
En þrátt fyrir allt er ég bjartsýnn og
ég efast ekki um, aö ef við fáum fjöl-
miðlana í lið með okkur, þá er sigurinn
unninn.
Eðvarð T. Jónsson.