Dagblaðið Vísir - DV - 17.09.1983, Blaðsíða 11

DV. LAUGARDAGUR17. SEPTEMBER1983.
)
11
bylgjulengra sé hann hreyfður frá at-
hugandanum. Síðamefnda fyrir-
bærið kallast rauövik. Menn gera ráð
fyrir að ljósgjafar í geimnum hagi
sér eins. Niöurstöður mælinga sýna
að 75% vetrarbrauta og skyldra
fyrirbæra hafa rauðvik. Er það
túlkað sem útþensla alheims úr
einingum sem flestar fjarlægjast
hver aöra. Af rauðvikinu má reikna
burthraðann og einnig fjarlægðina,
því að visindamenn telja sig þekkja
sambandiö milli fjarlægðar og burt-
hraða — þannig að hann eykst um
nokkra tugi km á sekúndu fyrir hver
milljón ljósár sem utar dregur.
Fyrirbæri með mikið rauðvik eru
sögð vera í milljaröa ljósára fjar-
lægð og fjarlægjast okkur með t.d.
60% ljóshraðans. Kjarni málsins er
hins vegar sá að ekki er fullvíst að
fjarlæg vetrarbraut lúti sömu ljós-
lögmálum og ljósgjafi í rannsóknar-
stofu hér. Sumir vísindamenn telja
t.d. að lögun rúmsins, þyngdarafl
eða óþekkt atriði framkalli rauövikið
að mestum hluta. Það þýðir að fjar-
læg fyrirbæri eru nær en við teljum
og burthraði þeirra minni. Núver-
andi túlkun á rauövikinu hefur líka
annað í för með sér. Útreikningar
gefa til kynna að í ca 15 milljarða
ljósára fjarlægö fjarlægistfyrirbæri
nærri ljóshraöa, — eða með ljós-
hraða, ef unnt er að ná honum (sem
ekki er víst). Rauövik í ljósi þeirra
hluta ætti hugsanlega að geta gert þá
ósynilega... ?
Þaö er sannarlega akki auðvelt að
ráða í alheiminn.
Skráargöt
Heraklít sagði að allt hreyfðist, —
grískur heimspekingurinn. Þetta er
sannarlega rétt í stjörnugeimnum:
Jörðin snýst um sólu með 30 km
hraöa á sekúndu, sólkerfið hreyfist
um miðju Vetrarbrautarinnar með
300 km hraða á sekúndu, Vetrar-
brautin innan Grannhópsins 100 km
á sekúndu og Grannhópurinn í heild
með 200 km hraða á sekúndu, miðað
viö geysistóran hóp vetrarbrauta og
. .. Utþenslan, sem rædd var að
framan, kemur samt ekki í ljós fyrr
en maður skoðar fyrirbærin í
geimnum í stærra samhengi en
nánasta umhverfi Vetrarbraut-
arinnar. En hvað um það. Mitt i allri
ringulreiðinni sitja vísindamenn á
jörðinni og reyna að skilja eðli al-
heimsins. Auk athugana á
hreyfingum, rauðviki og öðru þess
háttar, beinast athuganir mjög að
ákveðnum fyrirbærum. Einna
mikilvægust eru tveir furðuhlutir:
Kvasar (dulstimi) langt utan Vetrar-
brautarinnar (ef rauðvik er túlkað
rétt) og svarthol, bæði innan hennar
ogutan.
Kvasar eru litlir og mjög fjarlægir
hlutir, en senda frá sér orku á við
fjölmargar vetrarbrautir, — blikka
meira að segja. Með því að skoða
þá erum við að skoða fyrirbæri eins
og þau voru á ákveðnum stað um það
leyti sem jöröin var að myndast! A
þessari stundu eru þau í raun komin
margfalt lengra í burtu. Tilgátur eru
um að mörg hundruð þekktir kvasar
séu vetrarbrautir í myndun, bjartir
kjamar vetrarbrauta sem ekki sjást
að öðm leyti eða þá risastór svarthol
með glóandi efni umhverfis. Hver
sem rétt skýring er, þá eru kvasarnir
fjarlægustu hlutir sem við vitum
um; haldi menn fast við venjulega
túlkun á rauðviki. Ef hún er ekki rétt
eru kvasamir nálægir, en jafn-
merkilegir fyrir það; — eitt af
skráargötunum eða bakgarði al-
heimsins.
Svarthol eru ekki þekkt svo
óyggjandi sé. Vísbendingar eru til
um þau ogiika viöamiklar kenningar
sem standast frá sjónarhóli eðlis-
fræðinnar, þótt hún geti ekki skýrt
þau til fullnustu. Gera má ráð fyrir
misstórum svartholum, misöflugum,
réttara sagt. I upphafi hugsuðu
menn svarthol sem „lík” risasólar.
Sannað er að stórar sólir springa og
innri hluti þeirra þjappast saman í
glóheitan hnött (nokkra tugi km í
þvermál í staö milljóna!) sem snýst
Sum svarthol eru talin vera
leifar risasóla. Margar
smáar orkuuppsprettur í
vetrarbraut okkar gœtu ver-
ið slík fyrirbœri. í hringn-
um á myndinni er óútskýrð
orkuuppspretta inni í lítilli
fylgivetrarbraut okkar
(Stóra Magellanskýinu).
ofsahratt. Þetta em geysiþungar tif-
stjörnur úr „hreinum” atómmassa.
Risasólir hafa svo mikinn eigin-
massa að samþjöppun innri hlutans
verður enn meiri. Mikill massi
veröur nánast að punkti og aðdrátt-
araflið nálgast óendanlega stóra
stærð. Allt efni, t.d. gas, á stóm
svæði hendist inn að punktinum með
vaxandi hraða (í disklaga sveip). 1
ákveðinni fjarlægð frá miðjunni
hverfur efnið sjónum okkar og út
fyrir það hvolf sleppur ekki ljós né
önnur geislun. Inni í þessu svartholi
eru eðlisfræðilögmál okkar
ófullnægjandi eða ógild.
Mikil orkulosun veröur frá efni
sem hraðar sér að svartholi. Slíkar
orkuuppsprettur em þekktar, þótt
ekki megi fullyrða að svarthol sé í
miðju þeirra. Innan Vetrarbraut-
arinnar em orkuuppsprettur af þess-
ari tegund og gætu þá verið leifar
risasólna. Utan Vetrarbrautarinnar
em það kvasarnir sem helst tengjast
svartholum, auk þess sem margir
telja svarthol vera í miöju margra
„eðlilegra” vetrarbrauta, t.d. okkar
eigin.
Ráði menn gátur svarthola mun
margt skýrast um eðli alheimsins.
Svartholin em skráargöt til að kikja
inn um. Miklar vangaveltur eru um
rúmfræði í tengslum við svarthol.
Hvemig fer um víddarhugtök í nánd við
svarthol? Hvað verður um efnið sem
svartholið gleypir? Verður það að
hreinni orku eða fer þaö inn í „gegn-
um” svartholiö? Og þá hvert?
Nokkrir hugsuðir hafa jafnvel rætt
um svartholin sem inngang að „brú”
yfir í hvíthol, sem sendir frá sér efnið
yfir í annan þrívíðan efnisheim. Með
þessu er sagt aö alheimurinn sé
margfaldur. Aðrir lítasvoáaðsvart-
hol séu eins konar grafreitir efnis í
einum alheimi, en geti ekki náð að
gleypa óendanlega massa, heldur
„springi út” fyrr eða síðar. Viö það
eiga atóm að verða til og mynda efni
í nýja þróunarkeðju þar sem svart-
holum fjölgar smám saman. Svona
hugmyndir eru skyldar einni
kenningunni af mörgum um upphaf
stjörnuheimsins sem við nú þekkjum
og þróun hans. Þær kenningar eru
aðalefni síðustu greinarinnar um al-
heiminn.
Kvasinn 3C—48. Ljósmyndin er tekin med einni öflugustu
stjörnusjá í heimi. Kvasinn líkist stjörnu en er í raun
ótrúlega öflug orkuuppspretta í milljarða Ijósára fjarlœgð
og fjarlœgist okkur með þriðjungi Ijóshraðans.
Ofsafengin virkni í vetrarbrautinni
NGC—5128 er talin geta stafað af risa-
svartholi í miðju hennar. Og áþekkt
svarthol er líka í miðju okkar vetrar-
brautar, erum við ,,aðeins” í 30 þúsund
Ijósára fjarlœgð frá því.
t