Dagblaðið Vísir - DV - 01.10.1983, Blaðsíða 16

16
Bækur og bókasöfnun XXVIII
DV. LAUGARDAGUR1. OKTOBER1983.
Þegar aögætt eru verkefni Lands-
prentsmiöjunnar þau rúm 32 ár sem
hún starfaði á árunum 1844—76,
vekur athygli, hve lítiö er þar um-
talsveröra rita, ef frá eru talin tíma-
ritin, sem sum hafa þegar verið
nefnd. Þeirra mest voru aö sjálf-
sögöu „Tíðindi frá Alþingi Islend-
inga”, sem svo hétu fram til 1873, en
einnig blaðið „Þjóöólfur”, sem hóf
göngu sína 1848. Kom hann út sam-
fellt allan starfstíma prentsmiöjunn-
ar og áfram á fimmta áratug eftir
hennar dag, til 1920. önnur rit í
þessum flokki voru minni og komu út
skemur, að frátöldu blaðinu „Isa-
fold”, sem var nýkomið fram á sjón-
arsviöiö í lok þessa tímabils, 1874.
Stiftsyfirvöld voru
dragbíturinn
Engan þarf að undra þá deyfð, er
ríkti í þessum efnum, þegar haft er í
huga, hvernig að málum var staðið,
jafnvel eftir að Einari Þórðarsyni
hafði verið falin á hendur stjórn
prentsmiðjunnar með samningi
dags. 6. ágúst 1855. Hans hlutverk
var fyrst og fremst að hafa umsjón
með daglegum rekstri og taka
ákvarðanir um minniháttar verk-
efni, en að öðru leyti hafði stjóm
prentsmiðjunnar, stiftsyfirvöld, öll
ráð í hendi sér. Verður tæpast annaö
séð en að þau hafi talið sitt megin-
hlutverk vera aö hafa gát á að Is-
lendingar hefðu sig hæga og sættu sig
í auömýkt viö umhyggju landsfeðr-
anna. Þá bætti ekki úr, aösamkeppni
um prentun hér á landi var að heita
engin, þar sem lítil umsvif voru á
vegum Akureyrarprentsmiöju lengi
framan af vegna erfiðrar fjárhags-
stööu hennar.
Ekki von árangurs
án framtaks
Hafa verður þó í huga aö prentun
og útgáfa bóka hér á landi hefur
varla verið girnileg fjárhagslega
vegna hins takmarkaöa markaöar
og bágborins efnahags landsmanna,
sem því hafi orðið að láta aðrar
þarfir sitja í fyrirrúmi. Á þetta
virðist hins vegar lítið hafa reynt,
þar sem stjórnendur prentsmiðjunn-
ar hafa augljóslega að mestu látið
viö það sitja að veita viðtöku efni frá
öðrum til prentunar, en minna farið
fyrir eigin framtaki. Var þessu því á
annan veg farið en áður t.d. í tíð
þeirra feðga Magnúsar og Olafs
Stephensen, sem báðir höfðu á hendi
þó nokkra bókaútgáfu, hinn fyrr-
nefndi reyndar í nafni hins marg-
nefnda Landsuppfræðingarfélags.
Nokkur slík útgáfufélög höfðu um
þetta leyti verið starfrækt, langa
hríö s.s. Hið íslenzka bókmenntafé-
lag frá árinu 1816, en framan af voru
svo til öll rit þess prentuð í Kaup-
mannahöfn. Verður ekki rætt um
þann þátt íslenzkrar bókaútgáfu aö
sinni, en þess í stað að nýju horfið að
ýmsum prentuðum bókum og öðrum
ritum frá Prentsmiðju landsins á
hennar dögum. Eru þau fæst sem
fyrr segir sérlega eftirtektarverð
þótt einnig sé að finna nokkur kver,
semfengurvarí.
Fornritin
sátu á hakanum
Áður hefur veriö minnzt á, hve lítið
hafi veriö fengizt við útgáfur ís-
lenzkra fomrita hér á landi frá
fyrstu tíð og er tæpast blöðum um
það að fletta, að í þeim efnum hefur
ekki verið talið álitlegt að etja kappi
við hinar þróttmiklu erlendu útgáfur
á Norðurlöndum og víöar. Enn sat
við hið sama nú, aöeins var út gefin
um þessi efni ,,Sagan af Agli Skalla-
grímssyni”, 1856, sem áður hafði
verið prentuö í Hrappsey, 1782, og í
Kaupmannahöfn, 1809. Einnig
„Holta-Þóris saga”, 1876, og ,,Sex
söguþættir”, útgefnir af Jóni Þor-
kelssyni, 1855. Þá komu nú fram
„Fjórar riddarasögur”, 1852, „Sag-
an af Þjalar-Jóni”, 1857, og „As-
mundar saga víkings”, 1866. Áður
hefur verið minnzt á fylgirit Lærða
skólans, en nokkur smárit um þessi
efni voru útgefin í þeim flokki, aðal-
lega vísnaskýringar eftir Jón Þor-
kelsson.
Bjartara framundan
Verður hér látiö staðar numið að
sinni, enda enn alllangt þar til Is-
lendingar hæfust svo um munaði
handa við útgáfu og prentun fornrita
hér heima með hinu mikla framtaki
þeirra Valdimars Ásmundarsonar,
ritstjóra Fjallkonunnar, og Sigurðar
Kristjánssonar, bóksala, er hófst
með Islendingabók Ara Þorgilsson-
ar, 1891. Varð ekkert lát á prentun
þessa ritflokks, sem venjulega er
nefndur Islendingasagnaútgáfa Sig-
urðar Kristjánssonar, fyrr en áriö
1915, er honum lauk með síðasta
(IV.) bindi Sturlungu. Verður þess-
arar útgáfu nánar getið síöar.
Leikritin hefja göngu
Annar bókaflokkur, sem telja má
að fyrst hafi séð dagsins ljós á um-
ræddu starfstímabili Prentsmiðju
landsins, 1844—76, voru leikritin. Að
vísu hafði komiö út árið 1840, í Rand-
ers í Danmörku, leikrit eftir prestinn
Jóhann Gunnlaugsson Briem (1801—
80), sagt fyrsta leikrit gefið út í bók-
arformi eftir islenzkan höfund. Hét
það „Ridder Niels Ebbesen. Optrin
frá Thronfolgetvisten í Danmark
1340. Berettet eftir de tilforladeligste
Frasagn og Optengnelser”.
Islenzk leikrit
á 19. öld
Islenzk leikrit útgefin fram til
aldamóta 1900 eru hins vegar ekki
mörg að tölu, eftir því sem næst
verður komizt aðeins 21. Er því hér
notað tækifærið að geta þeirra ásamt
höfundum, að mestu eftir útkomu-
árum.
Sigurður Pétursson (1759—1827),
sýslumaður. Hrólfur. Narfi.
Komu út í safnritinu „Leikrit og
nokkur ljóðmæli Siguröar Péturs-
sonar”, Síöari deild. 1846.
Magnús Grímsson (1825—60), áður
nefndur ritstjóri tímaritsins ,,Ný
tíðindi”. Kvöldvaka í sveit, 1848.
Bónorðsförin 1852.
Sveinbjörn Hallgrimsson (1815—63)
og H. Johnson (Helgi Jónsson
1822—65), Sv. H. áður nefndur
sem ritstjóri „Ingólfs” og Þjóö-
Böðvar Kvaran
skrifarum
bæknrog
ólfs”. Vefarinn með tólfkonga-
viti, 1854.
Matthías Jochumsson (1835—1920).
Utilegumennimir, 1864. Helgi
hinn magri, 1890. Skugga-Sveinn
eða Útilegumennirnir (2. pr.)
1898. Hinn sanni þjóðvilji, 1898.
Vesturfaramir, 1898. Jón Arason,
Isafirðil900.
Benedikt Gröndal (1826-1907).
Gandreiöin, Kaupmannahöfn
1866.
Indriöi Einarsson (1851—1939). Nýj-
ársnóttin, Akureyri 1872. Hellis-
menn, 1897. Sverð og bagall, 1899.
Ari Jónsson (1833—1907). Sigríður
Eyjaf jaröarsól, Akureyri 1879.
Páll Jónsson Ardal (1857—1930).
Strykið, 1892.
Halldór Briem (1852-1929). Herra
Sólskjöld, Akureyri 1892.
Þorsteinn Egilsson (1842—1911).
Prestskosningin, 1894. Utsvarið,
1895.
Eggert O. Briem (1840—93). Gizurr
Þorvaldsson, 1895—99. Pr. í
„Draupni”, 3.-5. árg.
Hólmfriöur Sharpe, f. Stephensen.
Sálinhans Jónsmíns, 1897.
Jafnvel þótt hér hafi tekizt að telja
fram verk ísl. höfunda á móður-
máli þeirra, er út komu á áðumefndu
tímabili, er enn ógetiö allnokkurra
þýðinga erlendra leikrita á íslenzku,
ekki sízt Matthiasar Jochumsonar,
en nú látið staðar numið. Vísast til
upplýsinga um þessi efni í ítarlegar
greinar Lárusar Sigurbjörnssonar,
er birtust í Arbókum Landsbóka-
safns Islands fyrir árin 1945 og 1948—
49, Rvík 1946 og 1950, en þær nefnast
„Islenzk leikrit 1645-1946, (1946)”.
Ennfremur „Upphaf leikritunar á Is-
landi” eftir Steingrím J. Þorsteins-
son, Rvík 1943.
Orkt eftir pöntun
Lítiö sem ekkert var prentað af
ljóðmælum í Prentsmiðju landsins
fy rstu árin, ef frá eru talin tækifæris-
og erfiljóð, sem um þessar mundir og
lengi síðan voru algeng. Er alkunna,
aö ýmsir hagyrðingar höfðu nokkra
atvinnu af slikum kveðskap um sam-
landa sina lifs og liðna, sem þeir
vissu oft lítil deili á fyrr en beiðni
barstumljóðiö.
Kaupmannahöfn var
miöstöð Ijóöaútgáfu
Þegar fram leiö á sjötta áratuginn
tók ljóðabókum, útgefnum í Reykja-
vík, nokkuð aðf jölga, en til þess tíma
höfðu slíkar bækur og f jöldi rita ann-
ars efnis verið prentaðar í Kaup-
mannahöfn, og raunar framhald á í
þeim efnum enn um tíma eða allt til
aldamóta. Má í þvi sambandi aðeins
minnast á „Kvæði” Eggerts Ölafs-
sonar, Kh. 1832, „Ljóðmæli eptir
Jónas Hallgrimsson, Kh. 1847 og
„Kvæði” Bjama Thórarensen amt-
manns sama ár. Voru báðar þær
síöarnefndu útgefnar af H.inu ís-
lenzka bókmenntafélagi og af því að
nýju, einnig í Kaupmannahöfn, á
árunum 1883—84.
Enn um Sveinbjörn
Egilsson
Af ljóöabókum prentuöum í
Reykjavík á umræddu tímabili voru
hins vegar nokkrar hinna helztu
„Ljóðmæli” Sveinbjarnar Egilsson-
ar, 1856, er komu út sem 2. bindi af
ritum höfundar, 1855—56, en fyrsta
bindið í tveim hlutum, fyrri og síðari
deild, var þýðing Híons-kviðu
Hómers. Áður hefur verið greint frá
þýöingu S.E. á Odysseifs drápu
Hómers í flokki boðsrita Bessastaða-
skóla (sbr. XXIII grein), þá í
óbundnu eða sögumáli á sama hátt
og fyrmefnd Ilíons-kviða. Hann lét
þó ekki við það sitja þar sem hann
sneri Odysseifs drápunni einnig í ljóð
og kom hún þannig fram í útgáfu
Bókmenntafélagsins, Kh. 1854. Tæp
eitt hundrað ár liðu þar til ljóðmælin
komu út að nýju, þá hjá Máli og
menningu, Rvík 1952, og þar minnist
Snorri Hjartarson S.E. sem „þess
manns sem við eigum hvað mest að
þakka endurreisn íslenzkrar tungu
og bókmennta á öldinni sem leið”.
Reykjavíkur útgáfur af
skornum skammti
Af öörum ljóðaútgáfum á þessu
tímabili má nefna ,,Snót, nokkur
kvæði eptir ýmis skáld”, 2. útg.,
Rvík 1865, en áöur hafði ljóðasafn
þetta komiö út í Kaupmannahöfn
1850. Ennfremur „Ljóðmæli”
Kristjáns Jónssonar (1842—69), sem
nefndur hefur verið „Fjallaskáld”,
Rvík 1872, svo og „Nokkur ljóðmæli
eftir Brynjólf Oddson” (1824—87),
1869. Var hann starfandi bókbindari
í Reykjavík um árabil, en einnig á
Isafirði. Þá komu út eftir Magnús
Grímsson, sem fyrr hefur verið
nefndur, „Smákvæði og vísur, undir
ýmsum lögum”, I., 1855, en ekki varð
framhald á þeirri útgáfu. Þekktastur
er M.G. hins vegar fyrir samstarf
sitt við Jón Ámason um söfnun og
skráningu íslenzkra þjóösagna og
ævintýra, en útgáfa þeirra, „Islenzk
æfintýri. Söfnuð af M. Grímssyni og
J. Árnasyni”, kom út 1852. Var kver
þeirra, (VIII, 144 bls.), fyrsta sýnis-
horn þessa lesefnis, sem alla tíð
síðan hefur verið eitt hið vinsælasta
með þjóðinni. Enn má nefna
„Ljóðmæli. Ný útgáfa”, Þorláks
Þórarinssonar, 1858, sem raunar var
4. útgáfa ljóðanna. Komu þau
upphaflega út á Hólum 1775 og þar
aftur 1780, en síðan í Viðey 1836, alla
tíð þekktust undir nafninu „Þorláks-
kver”.
Ljóð Benedikts Gröndal
Engin tök eru að gera ljóðaút-
gáfum í tíð Landsprentsmiöjunnar
frekari skil hér, en yfirleitt var þar
um aö ræða minni háttar útgáfur eöa
smáprent. Þó væri ver að staðið, ef
ekki væri nefndur aö nýju (sbr. leik-
ritið „Gandreiðin”) einn aösóps-
mesti og mikilvirkasti höfundur 19.
aldarinnar, Benedikt Gröndal Svein-
bjarnarson, sonur fyrrnefnds Svein-
bjamar Egilssonar, rektors Lærfia
skólans. Eftir hann kom út á þessum
árum „Drápa um Örvar-Odd, sett í
tólf kvæði”, Rvík 1851, .JCvæði og
nokkrar greinarum skáldskap og
fagrar menntir”, Kh. 1853, og
„Kvæði” I., Rvík 1856, sem ekki varð
framhald á. Þá kom út eftir hann
„Ragnarökkur. Kvæði um norður-
landa guði”, Kh. 1868 og aö hluta
ljóðmælin „Svava. Ymisleg kvæði
eptir Benedikt Gröndal, Gísla
Brynjúlfsson og Steingrím Thor-
steinsson”, Kh. 1860. Verður nánar
minnzt á B.G. í upphafi næstu grein-
ar.
Böðvar Kvaran.
bökasöfnun
Fyrsti vísir
að alnimnri
bóhaútgáfu

r\r\
('opLEIKliR í FJ.M.M {-ÁTTIJM.rRP
\ CVAV A 0“ /

SAMiB mxm:
MATTHÍAS J0CHU.USS0N.
Matthíds Jochumsson
var mikilvirkastur fyrstu
íslensku leikritahöfund-
anna, en auk þess þýddi
hann mörg verk hinna x
sígildu höfunda, Ibsens,
Byrons og Shakespeares. t
Hér er sýnt titilblað af
fyrsta leikriti M.J., Úti-
legumönnunum, Reykjavík
1864.
ItEYKJAVÍK. MIMiCCLXIV
í VKlÍIVTá&UUJV ÍHI«AK W.
HJÁ ElKAUl ]» Ó K Ð A K S Y N1.