Dagblaðið Vísir - DV - 28.07.1984, Blaðsíða 9

DV. LAUGARDAGUR 2?. JULI1984.
9
Sumarmynd frá íslandi, tekin iKeriingarfjöiium i vikunni.
DV-mynd GVA.
Harðstjórn tregðunnar
Hinn umdeildi hagfræöingur og
fyrrum lærifaöir minn í Chicagohá-
skóla, Milton Friedman, er væntan-
legur til landsins í lok ágúst. Ég lauk
fyrir skömmu lestri nýrrar bókar
Milton og Rose Friedman, sem nefn-
ist „Tyrranny Of The Status Quo”,
sem mætti þýða sem „haröstjóm
hins óbreytta ástands” eöa „harð-
stjóm tregðunnar”. Við lestur bókar-
innar varö mér oft hugsað til þess,
hvert erindi boðskapur hennar á til
okkar, við þær aðstæöur, sem hér
ríkja. Þau Friedman-hjón f jalla eðli-
lega mest um bandarískar aöstæður,
en inntakiö er alþjóðlegt. Hvað get-
um við lært af Friedman?
1 bókinni er meðal annars fjallað
um „hveitibrauösdaga” ríkisstjóm-
ar Reagans. Frelsi var aukið á ýms-
um sviðum og árangur náöist. Fried-
man segir, að ný ríkisstjórn hafi að-
eins upp á að hlaupa 6—9 mánaöa
timabil til að koma á verulegum
breytingum. Noti hún ekki þessa
fyrstu mánuði stjórnarferils síns,
muni hún litlu fá áorkað. Frekari
breytingar verði seint eða ekki. Þjóö-
félagsöfl, „þrýstihópar” sem séu
sundraðir í fyrstu, muni þá safna liöi
meðal þeirra, sem ekki undu breyt-
ingunum og stöðva framhald þeirra.
Þetta kunnum við að sjá hér á landi.
Mikil spuming er, hvort núverandi
rikisstjórn tekst að halda áfram að
hafa góö áhrif til úrbóta á sjúkum
efnahag. Kröfugerð Bandalags
starfsmanna ríkis og bæja nú síðustu
daga getur verið eitt merki þess, að
lengra veröi ekki komizt en stjómin
komst fyrstu mánuði ferils síns.
„Þríhyrningurinn "
Friedman nefnir í því sambandi
„jám-þríhyrninginn”, sem meðal
annars hindri, að dregið verði veru-
lega úr ríkisbákninu. 1 þeim þríhyrn-
ingi eru þeir, sem græða á ríkjandi
kerfi. I öðm lagi löggjafinn og
starfslið hans. í þriöja lagi embættis-
mennirnir, sem kunna að segja „Já,
ráðherra”, en bregða fæti fyrir úr-
bætur. Þessar „harðstjómir” við-
halda „óbreyttu ástandi”.
Þingmenn, sem kosnir eru til að
gera rétt, fara brátt að gera hið
ranga, knúnir af hinum sterku öflum
sem vilja viðhalda óbreyttu ástandi.
Hversu margir eru það ekki hér á
landi, sem hagnast á rikjandi kerfi í
landbúnaði og sjávarútvegi, og
standa saman gegn breytingum á
því, þótt spillt sé? Oft er það svo, að
þeir hagsmunir, sem þarf að ganga
gegn, em augljósir þeim, sem þeirra
njóta, en gagniö af því að ráðast
gegn þeim hagsmunum er óljóst
þeim, sem á slíku mundu hagnast,
„almenningi”. Fólk á einstökum
svæðum landsins sér kannski hagnað
fyrir sig í nýjum togara, en erfiðara
er fyrir hinn „almenna” landsmann
að greina, hvað hann hagnast á þvi,
að fiskiskipaflotinn minnki.
Breytt almenningsálit
Almenningsálitiö á miklum ríkis-
afskiptum hefur verið að breytast á
Vesturlöndum. Ríkisstjómum hefur
mistekizt að ná markmiðum sínum.
Víða hafa hægri menn sótt sig og
„vinstri menn” hopað frá stefnu
ríkisbáknsins. Mikil verðbólga og
skattpining hefur aukiö á kröfur
fólks um, að dregið verði úr bákninu.
Ríkisstjórnir geta ráðið viö verðbólg-
una, segir Friedman, ef þær sjá sér
pólitískan hag i því. Geri þær þaö má
vera að dragi úr andstööunni við
ríkisbáknin. Enginn veit hve lengi al-
menningsálitiö verður með þessum
hætti.
Almenningsálitið hefur breytzt
mikið, en þó hafa tiltölulega litlar
breytingar orðið í framkvæmd. Þvi
veldur áðurnefndur „járn-þríhym-
ingur”.
Rikisvaldið hefur þanizt út, hvaö
sem tautar og raular, einnig hér á
landi. Á Islandi blasir nú við mikill
halli á fjárlögum ríkisins. Oðaverð-
bólga hefur ríkt en nú verið komið
niður — um sinn. Hallarekstur ríkis-
búsins er „dulbúin skattlagning á
landsmenn”, skattlagning sem menn
sjá kannski iila fyrst í stað og hefur
því kosti fyrir óvandaða stjórnmála-
menn.
Verðbólga er líka dulbúin skatt-
lagning á landslýð — þú kaupir æ
minna fyrir hverja krónu.
„Við höfum leyft ofvöxt ríkisvalds-
HAUKUR HELGASON
AÐSTOÐARRITST JÖRI
ins. Nú verðum við að skera það nið-
ur. Jám-þríhyrningurinn gerir okk-
ur það erfitt, en það er unnt og verð-
ur að gerast,” segir Friedman.
Markaðurinn er miklu hæfari en
ríkisvaldið til að dreifa fjármagninu
í arðvænleg verkefni, sem þjóna
þjóðarhag.
Hér og þar
Friedman segir, að bezti árangur
Reagan-stjórnarinnar sé að hafa
komið verðbólgunni niður. Aðalorsök
veröbólgu sé alls staðar og alltaf, aö
peningamagniö hafi vaxiö meira en
framleiöslan. Því sé eina leiðin til að
draga varanlega úr verðbólgu sú að
draga úr aukningu peningamagns-
ins. Þó líöi nokkur timi, áður en
áhrifa breytinga á peningamagninu
fari að gæta—jafnvel tvö ár.
Þetta er athyglisvert fyrir okkur.
Kjörin hafa verið skert og verðbólga
snarminnkað. En útlánin vaxa og
fjárvana fólk sækir í þau. Nú þessa
daga er rætt um aðgerðir til að draga
úr aukningu peningamagnsins, jafn-
velvaxtahækkun.
Friedman telur ríkisbáknið einnig
bera ábyrgð á auknu atvinnuleysi á
Vesturlöndum. Dregið hafi verið úr
,,kostnaðiniim við að vera atvinnu-
laus”, þaö er fólk sé styrkt fyrir að
vinna ekki. Slík lög hafi margt sér til
gildis og minnki neyð. En þau hafi
óhjákvæmilega kostnað í för meö
sér. 1 öðm lagi hafi ríkisafskiptin
þau áhrif, að markaðurinn nýtur sín
ekki. Arðsemi verður minni. Ríkið
ráði víða verðlagi. Þetta valdi minni
framleiðslu og leiði til atvinnuleysis.
Mikil verðbólga, sem orsakast af
linku ráðamanna, hefur einnig þau
áhrif að gera efnahaginn valtari og
leiði til lengdar til atvinnuleysis. I
fyrstu megi halda því fram, að verð-
bólga auki framleiðslu — en eins og
eiturlyf janeytandi þarf sífellt meira
af efninu til aö verða „hátt uppi”,
þannig kallar veröbólga á meiri
verðbólgu, unz að því kemur, að hún
fer að verða bremsa á framleiðsl-
una.
Glæpaaldan
1 áhlaupi sínu á ríkisbáknið kennir
Friedman því einnig að miklu um
vaxandi glæpaöldu. Þetta séu tvær
hliðar á sama peningnum. Áherzlan
hafi færzt frá því sjónarmiði, að ein-
staklingurinn beri ábyrgð á sér til
þess, að þjóöfélagið beri ábyrgð á
einstaklingnum. Því hætti fólki til að
segja. „Úr því að þjóðfélagið ber
ábyrgð á fátækt minni hef ég allan
rétt til að ráðast gegn þjóöfélaginu
og hirða það sem mig skortir.”
Skyld því sé upplausn fjölskyld-
unnar.
Vonandi leiöi andstaðan viö ríkis-
báknið til þess að trúin á gildi og
ábyrgð einstaklinganna verði endur-
reist og aftur í hávegum höfð.
Þá segja Friedman, að afskipti
ríkisvaldsins af fíkniefnum með boð-
um og bönnum séu til ills eins og auki
glæpaölduna. Að lokum segja þau
Friedman-hjón: Það er ekkert rangt
viö bandarískt þjóðfélag, sem ekki
mætti lækna með lyfjagjöf, sem
samanstæði af minnkun ríkisbákns-
ins og afskipta þess af högum
manna.
Lexía fyrír ísland
I þessum pistli hefur lítillega verið
leitazt við að gera samanburð á
kenningum Friedmans og ríkjandi
aðstæðum í íslenzku þjóðfélagi.
Tregðan hér er að líkindum meiri en
í Bandaríkjunum. „Járn-þrihyming-
urinn”, sem hindrar breytingar, er
hér öflugri. Þrýstihópamir em hér
sterkasta aflið.
Við þurfum að huga betur aö pen-
ingamagninu, eigum við að geta
haldið verðbólgunni niðri til lengdar.
Ríkisstjómin verður aö reyna aö
afsanna þá kenningu, að litlu sem
engu verði áorkaö eftir 6—9 mánaða
setu.
Til lítils verður til lengdar að
skera niður launakjör nema kerfis-
breytingar komi á eftir. Illu heilli eru
ráðamenn beggja blands í þeim efn-
um um þessar mundir.
Eitthvað er til í því, sem Fried-
man-hjón segja um tengsl glæpa og
vaxtar ríkisvaldsins. Hugmyndirnar
um „ábyrgð þjóðfélagsins” á ein-
staklingnum hafa gengið of langt. En
þó ber ekki að fara blint aö ráðum
Friedmans. Hann ýkir nokkuð mál
sitt. Vafasamt er, að þjóðfélag, sem
hann skapaði, yrði betra en okkar.
Ekki ætti að leyfa eiturlyfin. Samt er
ég sannfærður um, að ráðamenn á
íslandi ættu aö hlusta gaumgæfilega
á allt, sem frá hinum umdeilda
Friedman kemur. Hann er skarp-
skyggn. Ráðleggingar hans eiga yfir-
leitt rétt á sér. Hagfræði hans er í
stórum dráttum rétt.
Haukur Helgason.