Dagblaðið Vísir - DV - 10.10.1985, Blaðsíða 14

14
DV. FIMMTUDAGUR10. OKT0BER1985.
Menning Menning Menning Menning
SUNDURLEITUR HEIMUR
Matthías Johannessen: Hólmgönguljóð
Ljóðaklúbbur AB, 1985.
Þetta er önnur og breytt útgáfa
annarrar ljóðabókar Matthíasar,
sem birtist fyrst árið 1960. Þaö á viö
um ljóðabálkinn sem er meginhluti
bókarinnar, og samnefndur henni, en
aftan við hann er nú bálkur nítján
ljóöa frá því í fyrravor, og bókinni
lýkur á tólf blaðsíöum skýringa viö
allt saman. Þaö tíökaöist vist tölu-
vert á 17. öld aö skáld sendu frá sér
kvæði meö skýringum sem þau
sömdu sjálf, enda hefur þaö tímabil
oft verið kallað lærdómsöld, en lítiö
hefur veriö um þaö síöan. Hér á þetta
vel viö, mörgum lesendum hjálpar
þetta til aö átta sig á ljóðunum, en
síðan ættu þeir aö lesa þau aftur,
skýringalaust, til aö fróöleikurinn
skyggi ekki á skáldskapinn.
Heimur goðsagna
Hólmgönguljóð eru 43 á rúmlega 50
bls., flest stutt, þau lengstu 2—3 bls.
Tíu ljóðanna hafa bæst viö frá fyrri
útgáfu, en í staðinn missum viö nú
fallegra mynda Lovísu Matthíasdótt-
ur. Nafn ljóðabálksins mun eiga aö
tákna að skáldið gangi á hólm viö
veruleika síns tíma, og þaö eiga ljóö-
in meöal annars sameiginlegt, aö
fjalla um alla heima og geima, sam-
tíðar og fortíðar, innanlands og utan.
Nánar til tekiö er fortíðin ekki sögu-
leg .heldur heimur goösagna; nor-
rænna, grískra og persneskra. Sam-
eiginlegt þessum goösögnum er eink-
um tvennt: barátta góös og ills; Þór
gegn jötnum, Ormast gegn Aríman;
og ástamál, einkum Oöins. Það er
einskonar stef, en einnig koma þar
viö sögu Penelópa og Odysseifur,
Narkissos, og fleira mætti telja.
Sama kemur fram í endurteknum til-
vísunum til Ljóðaljóða Biblíunnar,
sem móta þá stílinn. I innlendri for-
tíö birtist enn ástin og dauðinn sam-
tvinnuö í minningu Sighvats Sturlu-
sonar og Solveigar, en einnig koma
til þjóösögur; um Hólsbola, og þó
einkum um djáknann á Myrká, sem
er annað stef bálksins, enn tengjast
þar ástin og dauöinn, en einkum
miölar þetta atriði feigöargrun Guð-
rúnar, sem berst áfram af óhugnan-
legum öflum sem hún ræður ekkert
viö. Ekki þarf skáldið oft aö nefna
Bókmenntir
Örn Ólafsson
atómsprengju til aö augljóst veröi
hvernig þetta tengist samtímanum.
En um hann talar ungur maöur, sem
hefur áhyggjur af stríöshættu, ekki
síst frá „rauðum þursum”, en minn-
ist líka á hryöjuverk franska hersins
í Túnis. Ástin er honum ofarlega í
huga, en auk nánustu ástvina veröa
hversdagslegustu fyrirbæri aö yrkis-
efni, bein í fjöru minnir á fallvaltleik
lífsins; fegurö sólarlagsins á unað
lifsins. En þaö er ööru nær en aö
heföin sé alltaf svona ráöandi, þvert
á móti er nútíminn áþreifanlegur, og
bernskuminningar Reykvíkings
áleitnar. Sem dæmi má nefna, aö
skip viö höfnina minna á konur á
ýmsum æviskeiöum, hversdagleg-
ustu hlutir ryöja sér til rúms; t.d.
„morgunblað utan um kinnar hjá
fisksala”, „brúnt mahonískrifborö
meö ritvél, öskubakka”, o.s.frv.
Þetta er alkunna um Matthías, sem
var nokkur brautryöjandi á þessu
sviöi, aö þora aö láta hiö hversdags-
lega birtast í skáldskap. Hann hefur
oft hneykslaö meö þessu, enda stund-
um lagt á tæpasta vaö í smekkvísi:
þú
ert
samviska óðins
þegar hann fer tii annarrar konu
sem gleypir lim hans
eins og gráðugur steinbítskjaftur
— Fyrr má nú vera kvenfælnin! I
þessu dæmi sést annað atriði, sem
farið hefur fyrir brjóstiö á ýmsum
lesendum Matthíasar, þaö er óná-
kvæmni; ef þetta dæmi er hugsað til
enda, þá eru fáir eins ólíklegir til
þess og Oöinn aö hafa samvisku af
þvíaðfara „tilannarrarkonu”.
Togstreita andstæðra afla
Hér hefi ég reynt aö telja upp nokk-
ur atriöi úr sundurleitum heimi
þessa ljóöabálks, en þaö fer fjarri
því að upptalningin sé tæmandi. Hér
ægir saman sundurleitustu efnisat-
riðum, og þau eru á fullkominni ring-
ulreiö, aö því er virðist. Þaö á vel viö,
þannig veröur þessi heimsmynd nú-
tímans sterkari en ella myndi, miöl-
ar yfirþyrmandi tilfinningu fyrir tog-
streitu andstæðra afla. Hvert ljóö
bálksins hefst á orðalaginu: „Þú
ert” en síöan kemur eitthvert hinna
sundurleitu atriöa. Augljóslega er
þetta til aö grípa lesandann og sam-
sama hann talanda kvæðanna, enda
segir í skýringum: „Þú í ljóðaflokkn-
um er notað í sömu merkingu og
skáld nota einatt ljóörænt ég, þ.e.
persónufornöfnin eru i raun
ópersónuleg fornöfn, enda er þú bæöi
í karlkyns- og kvenkynsmerkingu í
ljóðaflokknum. „En þetta orkar
framandi — örvar þaö þá ekki les-
endur þeim mun fremur til umhugs-
unar um afstööu sína til myndanna!
— Hér eru ljóö sem gætu staðið ein
sér, til dæmis fallegt ljóö um
Penelópu og Odysseif á bls. 20, þar
stendur meöal annars:
sefuröu penelópa
sorgmædd í hjarta
með inar hvítu
hnapplaukavarir
dreymir þig
um iö dökkva skip
sem ber harm þinn lengra
en himinn nær?
En stíllinn er eins fjölbreytilegur og
efniö, og ræöst af því; frá þessu upp-
hafna, fornlega en þýöa orðalagi
(Hómerskviöna) er stokkiö yfir í
meðvitaöa lágkúru í ööru kvæöi, til
aö spanna nógu vítt sviö:
af hverju pissa skipin svona mikið
pabbi?
Hólmgönguljóö veröur því aö lesa
sem heild, ástæöulaust er aö fetta
fingur út í einstök atriöi svo sem
fyrrnefndan steinbitskjaft, ef mönn-
um finnst hann geta rúmast innan
heildarinnar. Vissulega er ótti ungl-
ingsstráks viö kvenfólk dráttur í
heildarmyndinni. Þessi mynd, sem
er endurtekin meö tilbrigöum, á aö
vera fráhrindandi, eins og ýmislegt
annaö í bókinni. En hún á víst aö
vera þaö út frá „reynsluheimi”
stráks í sjávarplássi, og ég verö aö
segja þaö, sem annar barnfæddur
Vesturbæingur, aö mér f innst hún til-
gerö. En þetta fer nú aö veröa svo
einstaklingsbundið aö varla verður
úr skorið. —
Nykrað?
Þessi andstæðuríka, óskipulega
heildarmynd af lífi manns er megin-
atriöi bókarinnar. Þaö má ef til vill
líta svo á, aö þaö sé í samræmi viö
hana, aö andstæöna gætir stundum
einnig í smáu, innan einstakra setn-
inga. En það hafa menn mest gagn-
rýnt Matthías fyrir, því þetta virðist
vera þaö sem Snorri Sturluson kallar
nykrað í Eddu sinni (í athugasemd-
um viö 6. erindi Háttatals) „en ef
sverö er ormur kallaður en síöan
fiskur eöa vöndur eða annan veg
breytt, þaö kalla menn nykraö og
þykir þaö spilla.” (Athyglisvert er,
aö Snorri er sá kenningasmiður sem
Matthías hnýtir í, fyrir íhaldssemi, í
skýringum, bls. 85). Ég tek dæmi á
bls.11:
vindar reka vorið
vestan yfir heiðar
eins og hjörö af hestuih
hlaupi skörö til f jalla
kviknar undan hófum
hlývinda
skinfaxi minn góður
skeiöar móa og fen
vestanvindaklárinn
brennir dauðann bleika
burt af vetri landsins
brennir svörtu sárin
Fyrst búiö er aö líkja vorvindum
svona fallega viö hrossastóö (sem
hér er látiö heita hjörð vegna stuöl-
unar og ríms), þá kynni einhverjum
aö þykja fara illa á því aö stökkva
fyrirvaralaust yfir í aöra líkingu, og
láta vindana eöa hrossin brenna
dauöann burt af vetri landsins. Til
slíks stökks verður aö vera sjáanleg
ástæöa — og hún er þarna, nánar aö
gáö; þaö er gömul mynd aö tala um
gneistana sem kvikna undan hófum
— af þeim kemur eölilega eldur sem
brennir landiö. Hins vegar eru and-
stæöurnar stundum meira sláandi.
Upphaf bókarinnar og lok er þessi
mynd:
þú
ert viti guös
á gömlum dröf nóttum himni
og horf ir á eftir okkur
í kolgrænt skolið
Hér stingur þaö mig óþyrmilega aö
talaö skuli um dröfnóttan himin, því
þaö lýsingarorð veit ég helst haft um
egg. Stórt er hér dregiö niöur í smátt,
og mér er ekki ljóst, til hvers þaö er
gert. Það er athyglisvert aö hér er
óvenjumikil breyting frá fyrri út-
gáfu, en þar var himinninn pcrsónu-
geröur:
á gömium freknóttum himni [. . . ]
í golgrænt skolið.
Annaö sláandi dæmi:
Þannig leika þessir dagar
við strengjalaus
augu
Augunum er líkt viö (vind)hörpu,
strengjalausa, til að sýna sinnuleysi
„sjáandans” gagnvart umhverfinu
(bls. 35), og fer vel á því. Öllu djarf-
ara er aö tala um „fálmaudi sóleyj-
araugu viö veginn” (bls. 44). Ég á
ekki von á því aö kröfuharðir ljóða-
vinir sætti sig viö svona yrkingar. Eg
býst viö aö þeir kalli þetta hugsunar-
leysi, eins og að líkja lífi okkar viö
hundelt dýr, og segja svo í næstu
andrá aö hundurinn elti vini okkar
(bls. 8). Þaö er kannski ástæöa til að
nefna aö þetta er allt annaö en
surrealismi, þar sem stokkiö er milli
skýrra mynda óskyldra hluta. Hér er
talaö um svo loftkennd hugtök („líf
okkar”), aö illmögulegt er aö gera
sér mynd — eöa hugmynd — af því
sem sagt er í ljóðinu. — En rétt er aö
nefna, aö svona hnökrar eru frekar
sjaldgæfir í ljóðabálkinum.
Nýi ljóðabálkurinn aftan viöHólm-
gönguljóð sýnist mér ímeginatriöum
svipaörar ættar, en allur fágaöri.
Ég hefi hér bent á fáein atriöi, sem
hafa hneykslaö ljóöavini í þessum
ljóöabálki, en betur aö gáð standast
þau flest. Meö öörum oröum, því bet-
ur sem menn velta þessari bók fyrir
sér, þeim mun fremur losar hún þá
viö íhaldsemi, sem takmarkar bók-
menntaskilning þeirra. Það er feng-
ur í slíkri bók. örn Ölafsson
,, . . . þvi betur sem menn velta þessari bók fyrir sér, þeim mun fremur
losar hún þá við ihaldssemi, sem takmarkar bókmenntaskilning þeirra."
Þú hringir — við birtum og auglýsingin verður færð á kortið.
Nú er hægt að hringja inn smáauglýsingar
og ganga frá öllu í sama símtali.
Hámark kortaúttektar í síma er kr. 2.050,-
Hafið tilbúið:
Nafn — heimilisfang — síma — nafnnúmer — kortnúmer
og gildistíma og að sjálfsögðu texta auglýsingarinnar.
Athugið!
Áfram verður veittur staðgreiðsluafsláttur af auglýsingum,
sem greiddar eru við móttöku.