Dagblaðið Vísir - DV - 03.01.1987, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 3. JANÚAR 1987.
7
Menning
Bakgrunnur
Halldórs Laxness
Ámi Sigurjónsson:
Laxness og Þjóðlifið. 1. bindi.
Vaka-Helgafell, 1986, 147 bls.
Þetta er íslenskuð og umsamin gerð
doktorsrits Áma sem hann samdi á
sænsku. í formála segir Ámi meðal
annars um bók sína:
„Markmið hennar er að auka
skilning lesenda á bókmenntum
og bókmenntahugmyndum hér-
lendis á árunum milli stríða með
sérstakri hliðsjón af verkum
Halldórs Laxness á þeim tíma.
Bókin fjallar sem sé ekki aðallega
um bækur Halldórs sjálfs, heldur
um stjómmál, bókmenntaskoðanir
og bókmenntir tímabilsins yfirleitt.
[•••]
Þótt ég hafi kynnt mér skrif
ýmissa fræðimanna um efriið er
bókin ekki skrifuð sem gagnrýni á
eldri kenningar heldur er komið
milliliðalaust að því sem fjallað er
um.“ (bls. 11)
Þetta síðara atriði virðist mér mjög
hæpin stefna og raunar óframkvæm-
anleg. Um bókarefnið hefur verið
fjallað það mikið að það hlýtur að
hafa opnað augu þessa fræðimanns
fyrir ýmsu. Þess ber þá að geta, þó svo
að hann hafi síðan lesið frumfieimild-
ir. Enda þróast fræðimennska áfram í
vixlræðu við það sem áður hefur verið
sagt. Svo ég taki dæmi sem ég þekki,
þá er doktorsrit mitt um bókmennta-
hreyfingu vinstrimanna talið í heim-
ildaskrá, en hvergi vitnað til þess. En
það held ég að Árni hefði átt að gera
amk. á bls. 101, um andstöðu Halldórs
gegn nýtískum ljóðum 1939. Hitt er
þó miklu meira mál að hvergi í þess-
ari bók er Peter Hallberg nefndur
hvað þá að vitnað sé til hins mikla
rits hans um Halldór Laxness sem út
hefur komið í fjórum bindum á ís-
lensku. Ég held að það sé óhugsandi
að skrifað verði um Halldór Laxness
án þess að byggja í miklum mæli á
því riti. Og slíks verður að geta. Sé
það svo víða stoð, að ekki taki að
nefna það hverju sinni, þá verður að
gera skilmerkilega grein fyrir því í
formála. Þetta er grundvallaratriði í
fræðimennsku.
Þrennskonar bakgrunnur
Bókin skiptist síðan í þrjá hluta,
hinn fyrsti er um efnahags- og stjórn-
málaástand íslands á árunum milli
stríða, annar um bókmenntakenning-
ar á því méli, en lokahlutinn fjallar
um skáldrit tímabilsins, einkum skáld-
sögur.
Fyrsti hlutinn er í rauninni aðeins
sextán síður, og of stuttur að mínu
viti, til að geta gert það þjóðfélag skilj-
anlegt, sem birtist í skáldsögum
Halldórs. „Á þessum tíma var efna-
hagsástand slæmt í landinu vegna
heimskreppunnar miklu“ (bls. 17) er
t.d. allt og sumt sem Ámi hefur um
kreppuna að segja. Megináherslu
leggur hann á fólksflutninga úr sveit-
um til bæja, enda beinist sviðsljósið
einkum að Sjálfstæðu fólki, mun
fremur en að Sölku Völku.
Bókmenntakenningar
er meginhluti ritsins, 73 bls. Og hér
er ákaflega mikinn fróðleik að hafa,
því Ámi virðist hafa lesið allt sem
hann komst höndum yfir um fagur-
fræði- og raunar um hvers kyns
spekimál á þessu tímabili. Ekki hefi
ég tölu á öllum þeim höfundum sem
Ámi tekur hér fyrir, hvað þá ritum
þeirra. En þetta er einstakt yfirlit, og
mikill fengur að þvi.
Framsetning verður ævinlega mikið
vandamál, þegar svo umfangsmikið
efni er meðhöndlað, sem kenhingar
tuga manna á tveimur áratugum um
hvemig bókmenntir eigi að vera.
Hvemig á að raða efninu? Oft að-
hyllast menn sögulega framsetningu,
fylgja tímaröð og reyna að skýra
breytingar í efhinu með utanaðkom-
andi breytingum og innri átökum.
Þetta virðist þó ekki við eiga nema
miklar sögulegar breytingar eigi sér
stað, og mér sýnist slík framsetning
ekki henta þessu efrii á þessum tíma.
Sjálfur held ég að raða ætti eftir því
hvað sagt var um efnið. Það skiptir
hér miklu fremur máli, en hver sagði
hvað. Enda ætti það þá að koma í ljós
ef einhver höfúndur hefur sérstöðu
vegna yfirgripsmikilla, frumlegra
kenninga. Þessi röðun ætti líka að
sýna hverjir vom miður frumlegir,
talsmenn ríkjandi viðhorfa, eða at-
kvæðalitlir.
Ámi tekur þann kost að raða eftir
höfundum, hefur hvem sér, þó svo að
þeir séu flokkaðir saman eftir skyld-
leika í stefnu og tíma. Fljótt á litið
gæti það virst ákjósanlegt til að fá
glöggt yfirlit um stefnu hvers höfund-
ar. En nánar að gætt leiðir þetta til
endurtekninga í framsetningu, því
auðvitað sögðu margir þessara höf-
unda hið sama - eða, ef fræðimaðurinn
vill forðast endurtekningar, þá verður
hætt við götum í því sem segir um
ýmsa þeirra. Og raunar hvort eð er,
því þessi aðferð beinist að alhliða yfir-
liti um hvem höfund, þá verður
tilhneiging til að takmarka lengdina,
og hætt við að hið sérstæðasta fari
forgörðum. Verst er, að þetta tak-
markar úrvinnslu, meira ber á endur-
sögn.
Andúð á erlendu tískuefni
Hér er auðvitað ekki svigrúm til að
fara í saumana á þessu efni, en þó
hlýt ég að taka dæmi, og nefhi Guð-
mund Finnbogason, sem fjallaði m.a.
um fagurfræði í doktorsriti sínu, sem
er síðari hluti bókar hans, Hugur og
heimur. Sú bók var flutt sem al-
þýðufyrirlestrar í Reykjavík veturinn
1910-11, við mikla aðsókn, og vakti
ákafa athygli. Það er því afar þýðing-
armikið að gefa því gaum sem þar
segir um bókmenntasköpun.
Ámi Sigurjónsson.
Guðmundur leggur þar áherslu á -
ekki að skáldið stundi eftirlíkingu,
eins og ætla mætti af Áma (bls. 38),
heldur á innlifun ímyndunaraflsins,
Bókmeimtir
Öm Ólafsson
að skáldið lifi sig irrn í annarleg kjör,
skapi úr sundurlausum minningabrot-
um og ímyndun sinni persónur sem
það hefur aldrei kvnnst, síðan geti
saga þeirra þróast eftir áður ókunnum
leiðum. „Og þessar persónur em ekki
heldur það sem skáldið var. heldur það
sem það hefði getað orðið eða viljað
verða,“ jafnvel skapa skáldin persónur
sem þau þykjast alls ekki vera andlega
skyld. Skáldið verður að skapa jafnvel
landið sjálft í verkum sínum. ..Þar
skal verða nvr himinn og ný jörð"
(bls. 334-5, 342).
Nær hefði Áma verið að gera grein
fyrir þessu en að rekja kenningar
Guðmundur um stjómarfar og annað
þvílíkt, enda skýrir þessi áhersla á
ímyndunaraflið m.a. það sem Árni
kallar íhaldssemi Guðmundar, þ.e.
andúð á ómeltu efrii í skáldskap - t.d.
erlendu tískuefni.
Bókmenntir
Hér gerir Ámi grein fyrir helstu
skáldsögum tímabilsins, og nokkrum
smásögum. Aftur verð ég að segja að
þetta er fróðlegt yfirlit, fengur að því,
en ýmislegt vantar í. Árni segir (bls.
103).
„Bókmenntafræðingar hafa oft
fjallað um það hvemig höfundar
verða fyrir áhrifum af skáldskap
annarra og líkja eftir honum. En
í seinni tíð hafa margir bent á að
þetta er harla einfólduð mynd af
samspili bókmenntatexta. Það er
aðeins í miðlungsbókmenntum og
þaðan af lakari sem samband vngri
texta við hinn eldri getur verið svo
einfalt. Að öðm leyti er sú regla
líklega algengari að skáld revmi
að melta verk fyrri skálda á virkan
hátt og taka gagruýna afstöðu til
þeirra.“
í rauninni gerir Ámi svo ekki mikið
meira en endursegja söguþráð sagn-
anna með sérstökum samanburði við
Sjálfstætt fólk. einkum með tilliti til
aðalpersónu. Skrítið er að hann skuli
ekki nefna Höllu og heiðarbýlið, sem
er þó alkunna að Halldór tók meðvitað
afstöðu til með Sjálfstæðu fólki. það
er miklu ótvíræðara en um ýmsar
bækur sem Ámi telur upp. og síður
var ástæða til að víkja að. en að sög-
unni Brennumenn eftir Hagalín og
leikritinu Stormar eftir Stein Sig-
urðsson. sem hann nefnir ekki.
Þegar mörg skáldverk em borin
saman. hlýtur það að verða nokkuð
einhliða. menn leggja áherslu á einn
þátt öðrum fremur. En hér þvkir mér
of mikil áhersla lögð á málflutning í
skáldverkum. t.d. er Kristrún í
Hamravík fyTÍr annað merkilegri. Og
afgreiðslan á skáldverkunum finnst
mér stundum of mikil fljótaskrift.
Ávöntun i úrvinnslunni
Þar tek ég dæmi af sögu Sigurðar
Helgasonar, Ber er hver að baki, sem
birtist 1936. Þetta er nokkuð hefð-
bundin saga af örbirgð og eymd
sveitafjölskyldu, og skilst, þótt ekki
sé sagt berum orðum. að þessar að-
stæður valda þvi hve frumkvæðislaus
fjölskyldufaðirinn er, hann hafði verið
niðursetningur. Gagnvart þessu leiðir
hjálpsemi sumra granna til sömu nið-
urstöðu og gerræði annarra. og
lesendur fá engar lausnir, svo þeir
neyðast til að brjóta heilann sjálfir
um orsakir. afleiðingar og möguleika
í þessu stéttasamfélagi. Þessvegna er
þessi saga að mínum dómi mun meira
byltingarverk en sósíalrealískar sögur
með fyrirmyndarhetjum. En Ámi segir
(bls. Í31): ’
„Einar bóndi er rola og lítill dugn-
aðarmaður. Þess vegna er varla'
líklegt að lesendur setji sig rak-
leitt í spor hans fremur en í spor
Hauks bónda og Bjarts í Sumar-
húsum. [...] Þar sem pólitískar
skýringar þrýtur verður lesandinn
þá að gera ráð fyrir að það séu
örlögin sem gera lítilmagnanum
Einari lifið leitt. eins og hann
ályktar sjálfur (134). En um slíka
lausn er ekki að ræða í Sjálfstæðu
fólki. enda hæpið að slík niður-
staða ali af sér vilja til raunvirkrar
baráttu og umbótastarfs."
Athugasemdir mætti stundum gera
við orðalag. er t.d. ekki beinlínis rangt
að segja: „Gunnar Benediktsson lenti
í talsverðum málaferlum vegna sög-
unnar Við þjóðveginn" (bls. 109)?
Annað mál er að hann lenti í þjarki.
Enn mætti margt telja sem ég er
ósáttur við. en rými mitt er þrotið.
Niðurstaða mín er sú. að þetta sé
fróðlegt verk. enda mikið efni dregið
saman af miklum lærdómi. en töluvert
vanti á að úmnnsla sé fullnægjandi.
NÝR OPNUNAR TIMI
Frá 2. janúar verður opið frá kl. 10-19 alla daga vikunnar.
Húsgögn - blóm og gjafavörur.
SJMýja
<Bólsturgorðin
Gróórarstöóin 58
GARÐSHORN 85
Suðwrftííð 35 • Fossvoqi • Sími 40500 ~
Athugið! pr ovinn fí'á kl. 10-16 í dag
er opinn
Aðrar deildir
lokaðar .
vegna vörntalningn^
V7SÁ
E

/a a a a a a
CLC.— Z3 auSJ
_ z_r jkjooajii
___„ _3 l-HJDQj
HH"
Jón Loftsson hf. .
Hringbraut 121 Sinii 10600