Dagblaðið Vísir - DV - 31.01.1987, Síða 13

LAUGARDAGUR 31. JANÚAR 1987.
55
Smásögur Ólafs Jóhanns Ólafssonar sýna þekkingu á smásagnagerö
og greinilega hæfileika, sem njóta sin þó ekki til fulls.
mætti ætla að slíkt yrði svolítið
einhæft og þreytandi. Merkilegt er,
að Steinunn gerir söguhetju sína
fráhrindandi í upphafi, kaldlynt
merkikerti og ætternissnobb. Lík-
lega er þetta gert til að lesendur
farið ekki bara að skæla yfir örlög-
um hennar, heldur öðlist nokkra
dýpt í skilningi á henni. Og mér
finnst verða að segja, að þótt konan
snúist í vítahring, fljótt á litið, þá
skýrist mynd hennar æ betur,
þannig að undir fyrrumræddu yfir-
borði birtast sammannlegir þættir.
Það er ástarþrá, unaður og ástar-
sorg, sem allir þekkja, og fyllir
sviðið svo mjög, að tilefnið sést
varla. Elskhuginn mikli er bara blá
augu, fagur eyrnasnepill og svört
peysa. Fyrir bragðið verður stund-
um erfitt að láta sannfærast um að
hann' sé verðugt tilefni, enda er
ýmislegt nefnt til að sýna hve
ómerkilegur hann sé. Það skiptir
bara ekki máli, auðvitað eru allir
verðugir ástar, og enginn öðrum
fremur þótt hún eigi misauðvelt um
vik að kvikna. Þetta sýnir Stein-
unn vel og einæði Öldu verður til
að hnitmiða verkið, sem gengur í
öldum ýmiskonar stíls, oft ljóð-
ræns. Alda spyr sig með lesendum,
hvort þetta einæði ástarsorgar sé
ekki bara klikkun, en svarið verð-
ur, að þetta sé hennar sannleikur,
innsta eðli hennar blómstrar í því.
Einmanaleiki hennar og örvænting
birtir því eitthvað sannmannlegt,
sem lýsir sem leiftur um nótt yfir
kennslurútínuna.
Thor Vilhjálmsson: Grámosinn
glóir. Sögunni er settur rammi, þar
sem skáldmæltur sýslumaður situr
einn á kaffihúsi í Kaupmannahöfn
einna fremst og síðast í bókinni, á
sama kaffihúsi í skugga pálma.
Þannig verður skýr sú breyting
sem á honum hefúr orðið við at-
burði sögunnar. Og á sögunni er
dramatísk bygging þroskasögu.
Við sjáum skáldið í ástarunaði með
konu í Kaupmannahöfn, en einmitt
ástarævintýri verður síðan við-
fangsefni hans sem dómara á hjara
veraldar, þannig skilst að þar dæm-
ir hann sjálfan sig, embættismað-
urinn ástmanninn. Á leið hans
þangað kynnumst við hugmynda-
heimi skáldsins í víxlræðu við
framfaraöfl alþýðu, en einnig and-
spænis sagnamanni, fylgdarmaður
hans talar mest um hræðileg örlög
alþýðufólks í þessu fagra landi -
örlög sem oft eru af mannavöldum.
Á þessari leið er þessi ungi og
óreyndi dómari að hugsa um málið
sem bíður hans. Þar fléttast inní:
áminningar föður hans og laga-
kennara um að láta engan bilbug
á sér finna, réttvísin verði að hafa
sinn gang, til að halda glæpum
niðri, einnig málskjöl sem hann tók
með sér frá föður sfnum um mann
sem myrti konu af því að hún var
vanfær eftir hann. Tekið er fram
að þetta mál hafi hann sér til fyrir-
myndar, en augljóslega er það
eðlisólíkt, námið þarafleiðandi á
villigötum. Þannig sést að ferð
dómarans á vettvang er námsferð
til að beita viðteknum hugmyndum
um rétt og rangt. En inní það flétt-
ast draumar skáldsins um stór-
brotna framtíð þjóðarinnar, um
fossa, stóriðju, skógrækt og svo
framvegis.
Saman við þennan streng fléttast
lýsingar á ástum þeirra hálfsystk-
ina, bæði beint, og viðbrögð
umhverfisins við þeim. Þarna er
stingandi andstæða milli manna-
setninga og frumeðlis manna, sem
birtist í ástum þeirra Sólborgar.
Þessi leiðarlýsing tekur yfir rú-
man þriðjung sögunnar, og er mjög
mikilvægur þáttur hennar. Þar
fylgjumst við með dómaranum um
annarlegt land, ægifagurt og villt.
Það eru ekki fyrst og fremst Mý-
vatnsöræfi og Melrakkaslétta,
heldur tákn mannssálarinnar.
Thor bregður upp myndum úr fræ-
gustu ættjarðarkvæðum 19. aldar,
svanasöng á heiði, og fleira af því
tagi sést á leiðinni, þannig skapar
hann í landslagslýsingum sterkan
dulúðgan hugblæ þessa tíma. Á
leiðinni sér Einar fyrir sér aftur
og aftur stúlku sem situr við foss,
í mynd hennar sameinast öll 19.
aldar rómantíkin í leiðarlýsing-
unni. Hulduljóð Jónasar koma þar
inní og fleira. Þessi mynd vísar
fram til Sólborgar, en mynd hennar
er þá hámark náttúrulýsinganna,
einkum á örlagastundinni, þegar
hún stendur afhjúpuð frammi fyrir
dómara sínum.
Af þessari bók lærði ég loksins
að skilja guðfræði. Ég heyrði nefni-
lega þetta efni tekið fyrir í formi
útvarpsleikrits, og það var alveg
andlaust. En hjá Thor er sama efni
í nokkurn veginn sömu röð, svo
innblásið af andríki, að það um-
myndast í hreinan skáldskap, rétt
eins og brauð og vín er ekki lengur
fyrst og fremst brauð og vín, þótt
útlit og bragð sé eins og áður, eftir
blessunina er það umfram allt sam-
band við guðdóminn.
Fólk hefur mikið rætt um hvort
þessi bók sýni verulega breytingu
á rithætti Thors eða ekki. Ég held
að þeir sem mest geri úr því, séu
oftast að bera hana saman við
Fljótt fljótt sagði fuglinn eða Óp
bjöllunnar, sem reyndu verulega á
þolinmæði lesenda, sem vanist
höfðu hefðbundnum skáldsögum
með hnykk, og vildu hafa þær
þannig áfram. En eins og Thor
minnti menn á núna, þá eru bækur
hans margvíslegar. Fuglaskottis
ber mikinn svip af farsa, en Turn-
leikhúsið og Mánasigð frnnst mér
margslungnar bækur, fullar af
skáldskap. Og auðvitað er Grá-
mosinn þeim áþekkur í lýsingum,
t.d. Að órannsökuðu máli vil ég
ekki hætta mér út í að meta þessar
bækur hverja gegn annarri, enda
kannski ástæðulaust, þær njóta sín
best hver með annarri. Þó finnst
mér Grámosinn aðgengilegastur,
vegna þess að allt þetta fjölbreyti-
lega, ríkulega efni er hnitmiðað
saman, en það er mér að minnsta
kosti ekki eins ljóst af hinum
tveimur. Mig langar að vitna til
ritdóms Ólafs heitins Jónssonar um
Ffjótt fljótt sagði fuglinn, hún er
vönduð framsetning á almennu
viðhorfi til þessara bóka:
„Thor Vilhjálmsson er ein-
kennilega berskjaldaður höf-
undur að þessu leyti, að aðferð
hans er huglæg og persónuleg,
hann stefnir að uppmálun
frumlegrar eigin lífsýnar; en
söguefni hans, myndefnið sem
hann vefur úr sinn litskrúðuga,
margbreytta vefnað í sögunni,
er einatt kynlega ópersónulegt
í allri sinni ofgnótt, einhæft í
allri sinni tilbreytni. Hann
dregur upp af mikilli mælsku,
mikilli íþrótt völundarhús
mannlegrar tilveru og tilfinn-
inga í sögunni þar sem tíminn
og hlutirnir standa kyrrir þó
allt taki stöðugri breytingu. En
hin sjálfhverfa rómantíska líf-
sýn, mannskilningur sem virð-
ist undirrót alls myndríkis
sögunnar, hins andheita þung-
færa stílsháttar hrekkur ekki
til að veita öllum þessum sjón-
arheimi samhengi og merkingu,
vekja og laða með sér áhuga
lesandans."
Um þennan dóm eru sjálfsagt
skiptar skoðanir. En mér finnst
merkilegast, að hann gæti með
engu móti átt við þessa nýjustu bók
Thors, enda þótt sjálfur ritháttur-
inn, stíllinn, lýsingarnar, mynd-
auðgin, sé með svipuðum hætti og
áður. Skyldi efnisvalið ekki hafa
verið mikilvægt? Fljótt á litið hefði
maður ekki getað hugsað sér neitt
meira framandi Thor en þjóðlegan
fróðleik, eins og dómsmál í Þistil-
firði 1893. En hann hefur það líka
í æðra veldi, þetta verður allt ann-
að og miklu meira en þjóðlegur
fróðleikur. Og ég held að einmitt
vegna þess hve framandi honum
þetta efni var, ólíkt því sem hann
var vanur að fást við, hafi það orð-
ið honum sú ögrun sem kallaði
fram alla krafta hans og kom hon-
um til að einbeita þeim. Það skýrir
hve góður árangurinn er.
Ef draga ætti niðurstöðu af fram-
ansögðu, þá er hætt við að hún
yrði lítilsigld - það helst, að erfitt
sé að gera skáldverk, þau séu svo
margslungin, að þar sé margs að
gæta, svo jafnvel hæfileikaríkum
skáldum geti stundum mistekist.
En það vissu víst allir fyrir. Ekki
verða dregnar ályktanir um íslensk
skáldrit af uppskeru þessa árs
einni, því flest skáld eru á tveggja
ára útgáfutíðni eða sjaldnar. En
með hliðsjón af árinu í fyrra má
fullyrða að nú eigum við mörg góð
skáld, og hefur víst ekki oft árað
betur í þeim efnum. Það er sami
blóminn og á öðrum sviðum í lista-
lífinu. Ekk held ég að auðsénar
verði núna einhverjar meginlínur
í skáldskap samtímans. Það er þá
helst að einsog víða annars staðar
leggja höfundar sig fram um að
lýsa sálarlífi sem ekki síður þýð-
ingarmiklu en ytri atburðum,
margslungin flétta einkennir sög-
urnar og tákn, en sundrungin sem
einkenndi módernismann hefur
vikið fyrir flókinni atburðarás.
Umfjöllun um skáld er áberandi kyngreind. Lifsreynsla skáldkvenna er það sem gerir bæk-
ur þeirra merkílegar. Þessu hafa Steinunn Siguröardóttir og fleiri mótmælt.
Aðalpersónan i bók Olafs Gunnarssonar, Vitisenglar, er ölóður vitleysingur. Spurning er
hvort hugarheimur hans er ekki of fátæklegur til aö bera uppi heila bók.