Dagblaðið Vísir - DV - 30.05.1987, Blaðsíða 20

20
LAUGARDAGUR 30. MAÍ 1987.
Islensk tunga 104
Fyrirsögn óskast
Fyrir hálfum mánuði hóf ég að
fjalla um áhrif fjölmiðla á málfar.
I vikunni á eftir var ég sleginn út
af laginu og fór út í aðra sálma.
Nú skal reynt að halda áfram á
hinni upphaflegu braut.
Ég kastaði fram þremur spurn-
ingum varðandi rannsóknir á þessu
fyrirbæri; þ.e. hvað skyldi athuga,
hverja og hvernig.
Þegar reynt er að svara þessum
spurningum er fátt til að styðjast
við því rannsóknir á þessu sviði
virðast litlar sem engar, hvorki hér
á landi né erlendis.
Það eina sem liggur í augum uppi
er að fjölmiðlar nútímans hljóta
að hafa meiri áhrif og þau áhrif eru
fljótari að breiðast út. Þá berast
helst böndin að ljósvakafjölmiðlum
því þeir eru útbreiddastir allra fjöl-
miðla.
Sumir fræðimenn hafa komið
fram með þá tilgátu að fjölmiðlar
þurrki út mállýskur af því að hlust-
endur líti meðvitað eða ómeðvitað
til þeirra sem fyrirmvnda í málfari.
Nýjungar í málfari, svo sem ný-
yrði, hljóta einnig að eiga greiðari
leið til manna nú en áður fvrr. En
þar með er ekki öll sagan sögð.
Við verðum að taka tillit til þess
að mismunandi hópar tala ólík
mál. Börn og unglingar hafa annan
orðaforða en fullorðnir o.s.frv. Og
ýmislegt bendir einnig til þess að
stéttamállýskur séu einhverjar á
Islandi.
Þá spyrjum við okkur hvaða
málfyrirmyndir þeir hafi sem starfa
við fjölmiðlana. Það er til dæmis
reginmunur á málfari þula á rás 2
og Bylgjunni annars vegar og
ýmissa þátta í gamla gufuradíóinu,
svo dæmi sé tekið. (Fyrir utan þau
ósköp að meirihluti talaðs máls á
nýju útvarpsstöðvunum er tilkynn-
ingar um hver sföðin sé, hvað
viðkomandi þáttur heiti, hver sé
kynnir og hver komi næstur.)
í þessu sambandi skipta lög og
reglur engu máli. í útvarpslögun-
um stendur til að mynda: „Utvarps-
stöðvar skulu stuðla að almennri
menningarþróun og efla íslenska
tungu.“ Þar segir einnig: „Auglýs-
ingar skulu vera á lýtalausu ís-
lensku máli.“
Þetta eru vissulega fallegar hugs-
anir. En hvað er „almenn menning-
arþróun"? Hvað er „að efla
íslenska tungu“? Og hvað er átt
við með „lýtalausu íslensku máli'1?
Án umræðu um innihald þessara
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
orða verða þau ekkert nema innan-
tómir frasar.
í nýútkomnu fréttabréfi íslenskr-
ar málnefndar, Málfregnum, eru
þessar reglur gerðar að umtalsefni.
Meðal annars er spurt hver eigi að
hafa eftirlit með því að þessi leiðar-
ljós séu notuð. Niðurstaðan þar er
þessi: „Ekkert annað en virkt al-
menningsálit getur vakið þann
metnað sem forsvarsmenn stöðv-
anna þurfa að hafa og starfslið
þeirra."
Sjálfsagt geta allir tekið undir
þessi orð en þó verður að hafa einn
fyrirvara og það varðar þetta marg-
umtalaða almenningsálit. Er til
eitthvað sem heitir almenningsálit
varðandi íslenska tungu? Og að
hve miklu leyti er það þá afkvæmi
Bylgjan tók til starfa fyrir rúmu ári og hefur notið mikilla vinsælda. En hver eru áhrif Ijósvakafjölmiðlanna á
íslenska tungu? -
þessara sömu fjölmiðla og það á
að hafa eftirlit með?
Hvað má rannsaka?
Einfaldast væri að segýa að öll
svið málsins væru rannsóknarefni.
Áhrif fjölmiðla á útbreiðslu ein-
stakra orða, á framburð o.fl.
Ég hef löngum velt fyrir mér, án
þess að komast að niðurstöðu, hver
áhrif sjónvarps væru á lestur.
Þá á ég ekki einungis við hvort
útvarp og sjónvarp dragi úr bók-
lestri heldur einnig hvort og hver
áhrif sjónvarpstexta séu á lestrar-
kunnáttu.
Neðanmálstextar í sjónvarpi bera
tvö einkenni: I fyrsta lagi þá birt-
ast þeir stutta stund í einu, þannig
að lesandinn verður að lesa hratt.
í öðru lagi er textinn stuttur og
hnitmiðaður af þeirri einföldu
ástæðu að hann verður að komast
fyrir á skerminum. Ef við berum
saman erlent tal og íslenskan skjá-
texta á erlendri kvikmynd sjáum
við strax muninn.
Lestur slíkra texta er eitt af því
fyrsta sem börn lesa og keppast viö
að ná textanum.
Eykur þetta lestrarhraða? Verð-
ur lestur við þetta óvandaðri?
Lesandinn hefur lítinn tíma til að
meta það sem hann hefur lesið.
Hefur það áhrif á lestrarvenjur
hans að öðru leyti, tii dæmis við
bóklestur?
Það er oft undan því kvartað að
nemendur framhaldsskóla séu illa
læsir og jafnvel allt að því ólæsir.
Geta verið einhver tengsl þar á
milli eða hefur þetta alltaf verið
svona?
Þar með er ekki meira um málið
að segja að sinni.
Alþingi uppspretta tækifærisvísna
Af Sigurði Búa og fleirum
Sigurður Sigurðsson, auknefnd-
ur Búi og því oft ruglað saman við
alnafna sinn, búnaðarmálastjóra
frá Draflastöðum í Fnjóskadal, var
frá Langholti í Flóa, 1864-1926,
lærður heima og erlendis í búfræð-
um og starfaði lengi sem búnaðar-
ráðunautur og ritstjóri. Hann var
og þingmaður Árnesinga, afi Eg-
gerts Haukdals, núverandi þing-
manns, vel metinn maður, þótt um
hann hafi verið ort glettnisvísa er
hér skal greind.
í umræðum á Alþingi 1917 flutti
Sigurður Búi frumvarp um veit-
ingu læknishéraða og vildi hann
koma því á að fólk í læknishéruð-
um fengi að kjósa sér lækna en
flestum þingmönnum þótti það
vafasöm tilhögun. í einni ræðu
sinni komst Sigurður svo að orði
að sumir læknar kæmu að litlu
gagni, þess jafnvel dæmi að þeir
stútuðu álíka mörgum og þeir björ-
guðu. Þá var ort:
Að læknar almennt murki
menn
munu fæstir trúa,
fyrst að hlíft þeir hafa enn
honum Sigga Búa.
Ásamt Pétri Ottesen flutti Sig-
urður frumvarp um kynbætur
hesta og kom þá til orða að ekki
væri nú allra graðhesta vel gætt
og þætti mörgum bændum vafa-
samur ávinningur að sumum þeirra
í högunum. Ennfremur væru sumir
flakkaranna í sveitum landsins
vinsælli hjá kvenþjóðinni en karl-
peningi. Ort var:
Nú er engum fola fritt
fyrir Búaliði.
Skyldi’ann gráa greyið mitt
geta séð í friði?
Alkunn er saga um tvær kerling-
ar í Þjóðsögum Jóns Árnasonar
sem villtust á álútum biskupi á
hestbaki og fola sem var að láta
vel að tillátssamri meri. Ásgrímur
listmálari hafði einmitt gert þessu
efni skil i einni af myndum sínum.
Þetta blandaðist inn í umræðurnar
á þingi.
Foringinn úr Flóanum
flangs vill ekkert líða.
Nú vill hann banna biskupnum
blessuðum að ríða.
Næsta vísa er af sama þingi. Þá
sem oftar var rætt um styrki til
bænda til verkfærakaupa en menn
nefna ekki alltaf sömu tæki sömu
nöfnum og getur af því myndast
spaugilegur misskilningur, orðið
„viðhald" hefur þar stundum kom-
ið við sögu. Pétur Þórðarson, bóndi
á Hjörsey, Mýramaður, var þá á
þingi.
Pétri lá ei þurfið þið,
- það ég finn á mínum -
þó hann halda vilji við
verkfærunum sínum.
Þá var Flóaveitan fræga á dagskrá
um þetta leyti. Sigurður Búi og
Einar Arnórsson létu það mál til
sín taka:
Búi hafði þörf á því,
en þingið sá ei tjóa,
að kasta óséð krónum í
keldur austur í Flóa.
Vísnaþáttur
Og meira um það:
Til þess meiri fíflsku að fá
og fleiri velluspóa,
þingið ekkert sæmra sá
en senda þá austur i Flóa.
Heldur þóttu fíflin fá
og fénu treg að sóa.
Takmarkinu nú skal ná
með nefndum austur í Flóa.
Nú er orðið svo langt um liðið
síðan þetta var að höfundar vísn-
anna eru víst flestir gleymdir. Eru
nokkrir sem kunna skil á þeim?
Fleiri kosningavísur
jEkki hef ég viljað birta kosninga-
vísur þó mér hafi borist á meðan
kosningahríðin stóð. Þakka slík
bréf og geymi. Hér er þó ein sem
engan þarf að meiða, enda ekkert
nafn nefnt:
Oft er það í ættir lagt,
að menn þurfi að mala,
er sem hafi ekkert sagt,
þó alltaf séu að tala.
Ég fór fyrir nokkru, eins og les-
endur rekur minni til, í Þingvísna-
bók Jóhannesar úr Kötlum og
Alþingisrímur, kenndar við Vald-
imar Ásmundsson Fjallkonurit-
stjóra. Fyrrnefnda bókin kom á
stríðsárunum en frumútgáfa hinn-
ar fyrri um aldamótin. Ég gerði
nokkra grein fyrir þessum bókum
þá. Nú bind ég mig ekki alveg við
Jóhannesarbók og sleppi rímunum.
Þess má geta að Valdimar dó ungur
en hafði orðið nafnkunnur fyrir
blaðamennsku sína og alþýðuútg-
áfur á íslendingasögum sem hann
annaðist fyrir Sigurð Kristjánsson,
bóksala og útgefanda, sem var sér-
stæður merkismaður, 1854-1928.
Lengi var það ekki vitað hver ort
hafði Alþingisrímur. En með útg-
áfu Menningarsjóðs 1951 ritaði
Jónas frá Hriflu góðan og fróðleg-
an formála. Þá var það orðinn
almannarómur að Valdimar sjálfur
og Guðmundur skólaskáld hefðu í
sameiningu ort rímurnar. Valdim-
ar var giftur Bríeti Bjarnhéðins-
dóttur sem var ritstjóri Kvenna-
blaðsins. Hún varð háöldruð.
Þeirra börn: Héðinn alþingismaður
og forstjóri og Laufey, mennta-
kona, starfsmaður bróður síns og
kunn fyrir félagsmála- og ritstörf.
Á stríðsárunum, þegar breska
herstjórnin lét flytja Einar Olgeirs-
son alþingismann og fleiri ritstjóra
Þjóðviljans í fangelsi á Englandi
tók Jóhannes úr Kötlum - f. 1899,
d. 1972 - sæti hans á Alþingi. Hann
eignaðist þá þar sem alstaðar
marga vini í hópi andstæðinga. Var
mikið ort. I umræðum um þegn-
skylduvinnu kom fyrir orðið „tax-
takaup". Bjarni Ásgeirsson, síðar
ráðherra, orti:
Teygað hefur þorstlát þjóð
af þínu boðnarstaupi.
Ortir þú samt öll þín ljóð
undir taxtakaupi.
Jóhannes hét fullu nafni Jó-
hannes Bjarni Jónasson. Hans
svar:
Taxtakaupið tíðum brást
tregu ljóðsins barni.
En ef það skyldi eitt sinn fást,
yrði ég þægur Bjarni.
Jón úr Vör,
Fannborg 7,
Kópavogi.