Alþýðublaðið - 31.08.1967, Side 7

/7
NÁTTÁ ER TUNGLIÐ"
SÆLUHÚS er fallegt orð. Sam-
kvæmt skilgreiningu orðabókar
Menningarsjóðs er merking þess
„hús til að gista í í óbyggðum,
á Öræfum“. Sú tegund gistihúsa
á'tti !þó fram á okkar daga lítið
skylt við hin rúmgóðu og þægi-
legu Ihótel nútímans með fjöl-
mennu þjónustuliði, útvarpi,
sjónvarpi, síma og baði, dýrleg-
um aðbúnaði í mat og drykk
ásamt notalegri hvíld í þeim
mjúka og hlýja sængurdúni, sem
upphaflega taldist til forrétt-
inda æðarfugls á íslandi. Þetta
voru oftast litlir og lágreistir
moldarkofar, naumast mann-
gengir, þægindalausir með öllu,
kannski í hæsta lagi grjótbálkur
til að fleygja sér ó, matur eng-
inn. Samt var þessum vistar-
verum valið eitt af fegurstu orð-
um tungunnar til einkenningar:
sæluhús. Bak við það heiti felst
mikil saga. Skiigreining orða-
bóka á hugtakinu nær skammt,
sem vonlegt er, þótt hún sé rétt
það sem lnin nær.
Ljóst er, að landsmenn fhafa
snemma komið upp slíkum kof-
um ó heiðum og fjallvegum til
afnota fyrir ferðamenn og gangn
amenn, enda vegalengdir víða
miklar á öræfum og tóku ferðir
einatt langan tíma, stundum
mörg dægur, 'hvort heldur menn
voru gangandi eða ríðandi. Var
þó ekki í annað hús að venda
en sæluhúskofann og skildi þar
oft og einatt í milli feigs og
óí'eigs, hvort það tókst eða tókst
ekki að ná honum. Mátti hver
prísa sig sælan, sem undir þak
komst, þótt lélegt væri,-því það
er lakur skúti, sem ekki er betri
en úti í hamslausu hríðarveðri
á fjöllum. En það kom líka fyr-
ir, að þeir sem náðu þangað við
illan leik, geispuðu golunni í
kofanum, kaldir og matarlausir
og aðframkomnir af þreytu. Var
þess þá oftast ekki iangt að
bíða að bera færi ó reimleikum
í sæluhúsinu, enda munu þau
sæluhús fá, þar sem hreint var
með öllu. Hitt var miklu algeng
ara, að fleiri eða færri aftur-
göngur eða draugar væru þar
viðloðandi, gerðu sér dælt við
ferðamenn í vöku og svefni,
berðu kofann utan eða riðu hús
um næturlangt, þótt nú sé víð-
ast úr þeim allur mergur.
Til'er aragrúi sagna og munn
mæla um gistingu manna í sælu
húsum og gangnakofum og reim
leika á slíkum stöðum. Skulu
hér rifjaðar upp nokkrar slíkar
sögur, þeim til fróðleiks, sem
ekki hafa átt þess kost að lifa
slíka atburði og þekkja lítið til
drauga og afturgangna sjálfir.
Norðvestur af Bolavöllum á
Kolviðarhóli er Húsmúli. Fram-
an við hann stóð sælukofi allt
fram um miðja nítjándu öld við
svokallaða Draugatjörn. Kofi

Sæluhús Ferðafélag sins við Hvítárvatn.
þessi var tvær og (hláLf alin á
breidd og þrjár ólnir á lengd og
í honum grjótbálkur, þakinn
torfi, sem á gátu legið þrír
menn. Tvær húrðir voru fyrir
dyrum og gengu báðar inn í
húsið. Sveinn Pálsson, læknir,
getur þess í ferðabók sinni, að
margir ferðamenn hafi látizt í
þessum kofa, ekki fundið hann
fyrr en þeir voru örmagna af
himgri og kulda.
í Sögu Kolviðarhóls er að
finna frásögn af gistingu í Hús-
múlakofanum. Hún er á þessa
leið: „Gömul sögn úr Ölvesi
hermir, að eitt sinn hafi ferða-
maður um vetur í vondu veðri
komið austan yfir Hellisheiði.
Hann hafði náttstað í sæluliús-
inu, lokaði dyrum að sér og lagð
ist til svefns. — Að nokkurri
stundu liðinni heyrði hann að
komið var við hurðina og gerð
tilraun til að ko-mast inn. Sá, er
inni var, hugði það draug vera
og opnaði ekki. Heyrði hann um
hríð þrusk utan við hurðina, en
svo þagnaði það. Um morgun-
inn, þegar maðurinn leit út, brá
honum ónotalega við. Utan dyra
lá dauður maður. Var það sá,
er um kvöldið hafði knúð hurð-
ina og maðurinn hafði haldið
vera draug. — Þetta spurðist
víða og þóttu hörmuleg mistök.
Eftir það hafði alvarlega verið
brýnt fyrir ferðamönnum að
loka aldrei húsinu að sér um
nætur“.
Þessi saga mun raunar vera
til í ýmsum tilbrigðum víða um
land og heldur hver sögumaður
fast við sína útgáfu og teíur
hana réttasta, leggur jafnvel
fram óyggjandi sannanir fyrir
máli sínu, ef því er að skipta.
í Hellukofanum gamla á Hell-
isheiði, sem enn stendur, bar
líka eitthvað á reimleikum. T.
d. segir frá því í Þjóðsögum Ól-
afs Davíðssonar, að einu sinni
lágu þar menn. Þeir heyrðu
skarkala mikinn uppi á húsinu
alla nóttina og hugðu, að draug-
ur hefði valdið honum, enda
þóttust þeir sjá einhverja ó-
freskju í dyrunum við og við.
Þá var gamla sæluhúsið á Kol-
viðarhóli alræmt draugabæli og
eru margar sögur til af reimleik
um þar. Ein þeirra er skrásett
af Þorsteini Erlingssyni og er á
þessa leið:
Einu sinni voru fimm Fljóts-
lilíðingar á leið suður í ver. Það
voru þeir ísleifur Sigurðsson frá
Barkarstöðum, Sigurður Ólafs-
son, vinnumaðúr þaðan, Halldór
Jónsson fró Eyvinidarmúla og
svo sinn maðurinn frá hvorum
bænum Árkvörn og Háamúla.
Þeir félagar gengu suður Hell
isheiði og lágu um nótt í sælu-
húsinu á Kolviðarhóli. — Þeir
kveiktu ljós og fóru að sofa, eft-
ir að hafa matazt, nema Halldór.
Hann gat ekki sofnað og lá vak-
andi um hríð.
Allt í einu heyrði liann eitt-
hvað gnauð fyrir utan kofann,
en því næst heyrði hann, að ein
hver klifraði upp á kofaþakið
og tók að lemja þekjuna —
beggja megin á víxl. Halldóri
þótti þetta kynlegt, og tók hann
það til bragðs að vekja Sigurð.
Þeir fópu- út og leituðu í kring-
um kofann, en urðu einskis vís-
ari, fóru því inn aftur, en jafn
skjótt og þeir voru komnir inn,
var hurðinni hrundið upp og
lamið á þilið; lagði þá vindsúg.
inn um kofann, og slokknaði
ljósið. Þeir Halldór og Sigurður
kveiktu þegar aftur; fóru svo
út, tóku jötu og skorðuðu hana
fyrir dyrnar að innan. Eftir það
voru dyrnar í skorðum, en þeir
heyrðu högg og ókýrrð úti fyrir
lengi nætur.
í sumum sæluhúsum Ferðafé-
lags íslands hefur orðið vart
nokkurrar ókyrrðar, einkum í
húsinu í Hvítárnesi. En þar er
sem kunnugt er, kvendraugur og
hafa ýmsir orðið hans varir. —
Hann hefur helgað sér ákveðna
koju í húsinu án samráðs við
eigendur hússins og þykir ekki
ef tirsóknarvert að deila með hon
um kojupiássinu. Gamlar tóttar-
rústir eru í Hvítárnesi og telja
sumir, að þetta sé húsfreyjan,
sem þar hafi verið og er þá
kannski ekki undarlegt, þótt hún
geri sig heimakomna á staðn-
um. Annars er þetta hinn skikk-
anlegasti og dagfarsprúðasti
draugur. Fyrir nokkru spurði ég
eftirlitsmanninn, sem verið hef-
ur í Hvítárnesi í sumar, um sam
býlið og kvaðst hann ekki hafa
yfir neinu að kvarta, allt hefði
gengið vel og árekstralaust hing
að til.
Á Austurlandi hefur draugum
og afturgöngum jafnan farnazt
vel, enda eru þeir tæknimennt-
aðri þar en annars staðar á land
inu, m. a. aka þeir bílum. T. d.
eru til áreiðanlegar heimildir
um meiraprófsdraug fyrir aust-
Framhald 11. síðu.

Sæluhús í Þúfuveri.
31. ágúst 1967 — ALÞÝÐUBLAÐIÐ