Alþýðublaðið - 10.09.1967, Blaðsíða 6

Sunnudags AlþýðublaÖið — 10. sept. 1967
R
B »aunsæiskrafan, krafan um
samsvörun skáldskapar og veru-
leika, um boðskap og ádeilu, er-
indi við lesandann, er samofin
skáldsagnalist okkar frá fyrsta
fari. Og sjálfsagt áttu skáldsög-
ur Jóns Trausta og Einars Kvar-
ans vinsældir sínar í upphafi að
verulegu leyti þvi að þakka
hvert nýnæmi mönnum var að
skáidskap um sitt eigið þjóðlíf.
Á þeirra tíð hafa sögur Jóns
Thoroddsens verið teknar að
fyrnast, en sporgöngumenn
Jóns, Páll Sigurðsson, Jón Mýr-
dal, Torfhiidur Hólm, komust
hvergi í námunda hans. Gestur
Fálsson fitjaði fyrstur upp á
eiginlegri samtíðarlýsingu sem
þeir héldu áfram Þorgils gjall-
andi, Einar Kvaran og Jón
Trausti; sín í milli draga þeir
Einar og Jón upp furðu ýtarlega
mynd þjóðfélagsins um aldamót
til sjávar og sveita. Samfélags-
lýsing þeirra var að vísu ekki
borin fram með eldmóði hinna
fyrri realista sem skáru upp her-
ör gegn félagslegu ranglæti;
Gestur Pálsson er einn um það
í þessum hópi að fyrirdæma
samfélagið sem hann lýsir. En
listaraðferð sína höfðu þeir
numið í skóla realismans og með
henni tilheyrandi siðferðilega
vandlæting, hugsjón höfundar-
ins í verkinu sem kenndi les-
endum sínum skil á góðu og
illu, réttu og röngu. Hún breytt-
ist ekki þótt áhugi þeirra beind-
ist frá samtíðinni og samtíðar-
efnum, þó sögumaður Jóns
Trausta tæki á sig gervi sagn-
fræðings né þótt Reykjavík yrði
i sögum Einars Kvarans æ „and-
legri” samastaður. En samfara
þeirri stíllegu endurnýjun sem
hófst á þriðja tug aldarinnar
með þeim Þórbergi Þórðarsyni
og Halldóri Laxness fékk raun-
sæiskrafan einnig nýtt þjóðfé-
lagslegt inntak, sósíalíska við-
miðun. Sósíalísk hugmyndafræði
Halldórs Laxness átti sinn ríka
þátt í þeim ádeilumætti sem
skáldsögur hans reyndust lengi
vel hafa til að bera og um sinn
skyggði á flesta aðra verðleika
þeirra. En þessi verk sem stöð-
ugt var stefnt að fullkomnari,
hlutlægari frásögutækni, fólu
jafnframt í sér nýja fullkomnun
hinnar epísku aðferðar; þau leiða
til lykta þá skáldsagnahefð sem
hófst með Jóni Thoroddsen á
öldinni sem leið.
P
■ eter IJallberg kallar hinar
stóru skáldsögur Halldórs Lax-
ness á fjórða áratug aldarinnar,
Sölku Völku, Sjálfstætt fólk,
Heimsljós, þrjá glögga áfanga á
leið höfundarins frá hversdags-
legri raunsæi til æ djarflegri
stílfærslu veruleikans: leið höf-
undarins liggur frá huglægni og
sjálfspeglun Vefarans mikla frá
Kasmír fram til epískrar hlut-
lægni íslandsklukkunnar og
Gerplu. Sjálfsagt er það alveg
rétt, sem jafnan er gert, að lesa
Vefarann einkum sem sjálfs-
mynd, eða óskmynd, höfundar-
ins í æskunni, og leggja eins og
hann mesta alúð við sálarlífið í
Steini Elliða. Slík sjálfspeglun
var að vísu ekkert einsdæmi
Vefarans. Síður en svo: róman-
tísk huglægni, sjálfsdýrkun,
auðkenndi einmitt lífvænlegasta
skáldskap þessara ára. t því
teikni hefst nútíminn í íslenzk-
um bókmenntum með Söngvum
förumannsins og Svörtum fjöðr-
um, Fornum ástum Sigurðar
Nordals, Vefaranum, og síðast
en ekki sízt bréfi til Láru. Þór-
bergur Þórðarson er einn um
það í þessum hópi að hafa alla
tíð haldið trúnaði við sjálfs-
hyggju sinna fyrstu ára; öll hans
verk eru þættir í samfelldum
róman um sjálfan hann; ritgerö-
ir Þórbergs bera þvi bezt vitni
hve list hans er háð návist hans
í 'f’játóögunni, sjálfum honum
sem söguefni. Undantekningin
til að sanna þessa reglu er vita-
skuld ævisaga Árna prófasts
Þórarinssonar þar sem sögu-
hetjan er jafnvel ennþá ein-
dregnari sjálfshyggjumaður en
Þórbergur sjálfur. Þýzkur mað-
ur, Gúnter Kötz, hefur skrifað
doktorsritgerð sína um „skáld
og samfélag í ritum Halldórs
Laxness”; hann segir að Lax-
ness hafi, með Vefaranum, fyrst-
ur manna á íslandi gert sér
grein fyrir „eðli hins borgara-
lega rómans”, en þeirri verð-
skuldun eigi hann að þakka
„heimsgildi” sitt. Kötz leggur
út bókmenntasöguna, með marx-
ísku æði, í Ijósi einhvers konar
þjóðfélagsfræði sem ekki er
auðgreint hvaðan honum kemur.
Fyrir 1918, segir hann, gat ís-
lenzkt skáld engan ágreining
gert í orði né verki við landa
sína; vandi lesendahóps sem er
klofinn í fjandsamlega flokka
var honum framandi. Hann þjón-
aði ekki undir höfðingja, né var
hann borgari, né átti ókunnur
aðili, svonefnd öreigastétt, sam-
úð hans á laun. Hann var ekk-
ert nema íslendingur og deildi
öllu með löndum sínum, frelsis-
þránni, sífelldri fátækt, fegurð
landsins og bókmenntaauði for-
tiðarinnar. Hann lifði á meðal
þeirra og gáfa hans var þeim
öllum æ’tluð; þess vegna voru
verk hans sameiginleg eign alls
fólksins. Ádeilumenn áttu ekki
annars kost en skrifa „ritgerðir
um ísland” eins og þeir gerðu
Gestur Pálsson og síðan Þór-
bergur, segir Kötz. Þessi gullöld
fékk skjótan endi með fyrra
striðinu; þá fyrst varð til borg-
aralegt stéttskipt samfélag á fs-
landi, og þar með forsendur fyr-
ir borgaralegum róman; Vefar-
inn mikli er einhver fyrsti af-
rakstur þessarar þróunar. Það er
nú svo; rit Gúnter Kötz er að
vísu ekki beinlínis til þess fall-
ið að auka á virðingu lesandans
fyrir „þýzkri heimspeki og úni-
versalteroríu.” En allténd hefur
hann það til síns máls að Vefar-
inn er einhver helzti ávöxtur
okkar fátæklega borgaralega
rómans sem að vísu var hafinn
löngu fyrr, og stendur í blóma
sínum í beztu sögum Einars
Kvarans; nær væri að segja, að
Vefarinn byndi enda á þennan
þátt í íslenzkri skáldsagnagerð
en byrjaði hann. „Hér er leitast
við að gera skáldsögu nokkurn
veginn eftir raunsæisaðferð of-
anverðrar nítjándu aldar,” seg-
ir Halldór Laxness sjálfur um
gerð Vefarans og er hollt að
hafa þennan þátt verksins hug-
fastan ekki síður en nýjungarn-
ar sem þar eru færðar fram. En
„andlegum bakgrunni” verksins
í kynnum sínum af kristnum
dómi í æsku, lýsir Laxness sem
hér segir: „Um leið var hafinn
í vitund minni fróðlegur hrá-
skinnsleikur milli tveggja and-
stæðra höfuðgreina, hins skap-
aða og óskapaða, ef ég mætti
svo segja, mannsins og guðsins,
ástar til sköpunarverksins ann-
ars vegar og haturs á því hins
vegar, í sem stytztu máli, milli
þess að vera og vera ekki. Vefar-
inn fjallar um þennan leik hug-
arins, og niðurstaða verksins
verður sú að þessar tvær höfuð-
greinar séu ósættanlegar og ó-
samrýmanlegar: kristinn dómur
er og verður óvinur jarðnesks
lífs og mannlegs eðlis svo sem
honum og var ætlað frá upp-
hafi. 1 lok verksins vissi ég ekki
fyrr til en ég hafði skrifað mig
frá kristnum dómi.”
K
■ etta er niðurstaða Halldórs
Laxness af bók sinni, en sögu-
hetja hans kemst aldrei svo
langt; Steinn Elliði lætur sjálf-
ur uppi tvær gagnstaðlegar nið-
urstöður sögu sinnar: „Hann
fórnaði höndum sínum og and-
liti mót hinum krossfesta og
hreyfði sig ekki úr þessum stell-
ingum langa hríð. Loks reis
hann á fætur og horfði undrandi
á konuna. — Veslings barn,
sagði hann, og svipur hans var
forkláraður svo hún hafði aldr-
ei séð neitt fegra á ævi sinni.
Maðurinn er blekking. Farðu og
leitaðu guðs skapara þíns því allt
er blekking nema hann.” Og;
„Enginn nær dýrlegra takmarki
en því að vera mennskur maður
eins og guð hefur skapað hann.
Ég kasta ham hins yfirnáttúr-
lega skrímslis og hef nýtt líf,
mennskur maður, þegn í ríki
veruleikans, einfaldur sonur
þjóðar minnar; og það sem ég
kýs mér er konuást og kóngs-
ríki óbreytts manns.” Það er
eitt af einkennum „hins borg-
aralega rómans” á íslenzku að
samfélagslýsing hans er jafnan
yfirvarp einhvers andlegs veru-
leika, æðri allri jarðneskri á-
hyggju, s^m sagan kýs að lýsa, og
verður lýsing þjóðfélagsins þar
sem hún gerist að lúta þessu
markmiði; sveitasögurnar eru
þrátt fyrir allt til vitnis um líf
og lífskjör sveitamanna á ís-
lándi á ofanverðri öldinni sem
leið, en hæpið mun að leita
beinna heimilda um hug og hagi
íslenzkrar borgarastéttar í sög-
um Einars Kvarans, leikritum
Guðmundar Kambans eða Vef-
aranum mikla frá Kasmír. Vef-
arinn mikli er opið, ólokið verk,
ákaflega auðug og efnismikil
bók; og auð sinn kann hún að
eiga að einhverju leyti því að
þakka að henni varð ekki lokið.
Þrátt fyrir þá tilraun sem þar
er gerð til að skrifa raunsæilega,
sálfræðilega skáldsögu, samtíma-
sögu að fyrirmynd beztu höf-
unda, gengur samsömun höfund-
ar og söguhetju oí langt til að
unnt reynist að setja Stein Ell-
iða niður i hæfilegri fjarlægð frá
höfundi og lesendum; þær til-
raunir sem gerðar eru til að sjá
Stein Elliða „að utan,” líta hann
með hæfilegri hlutlægni, eru
ekki sfzt til vitnis um dálæti
höfundar á þessari hugsmíð
sinni, íhvort heldur Steinn er
lofaður eða lastaður hverju
sinni. Um mynd hans hverfist
allt verkið — og henni varð ekki
lokið að svo komnu. Hins vegar
kynni að mega sjá í tvíhyggju
Steins Elliða og Vefarans mikla
upphafið að þeirri tvíræðni stíls-
ins, tvískinnungi huglægni og
hlutlægni sem auðkennir list
Laxness alla tíð síðan. Þá væri
Steinn Elliði fyrsta uppkast að
sögumanni hinna stóru skáld-
sagna hans, höfundinum í verki
Laxnes9.
Á
■ ■ sama tíma sem Halldór Lax-
ness glímdi við kristinn dóm í
gervi Steins Elliða var eldri
samtíðarmaður hans að gera út-
tekt á arfi sínum heiman frá
íslandi, Gunnar Gunnarsson í
útlegð sinni í Danmörku. Fyrstu
sögur Gunnars, þær sem hann
semur fram um 1920, halda á-
fram þjóðlífslýsingu fyrri höf-
unda; lýsing sveitarinnar í Borg-
arættinni, sjávarþorpsins í
Ströndinni,.. hins smávaxna höf-
uðstaðar með sínum nýtilkomna
borgaraskap í Vargi í véum og
Sælir eru einfaldir, tekur með
náttúrlegum hætti við af skáld-
sögum Einars Kvarans og Jóns
Trausta, Gests Pálssonar og
Jóns Thoroddsen; þessar sögur
hafa einnig þegið í arf hinn
dómhvata, andlega og siðferði-
lega sinnaða sögumann fyrri
höfunda. Höfundinum er þungt
niðri fyrir, myrkur fyrir sjónum
hans, og hann blæs frá sér þungt
og mæðilega í þessum sögum:
„En ef því er í rauninni þannig
farið — ef sá kvalafulli skiln-
ingur sem ég fann umhverfis mig
ÞÆTTIR UM SKÁLDSÖGUR 4:
Þjóð og sögur
Eftir Ólaf Jónsson