Dagur - 12.12.1986, Blaðsíða 15

IS/idtesember 1'986 - DAÓUfí lfe!
Af akureyrskri
menningu
Síðustu mánuði og ár hefur ýmis-
legt verið rætt og ritað um menn-
ingu á Akureyri, og ýmsir menn-
ingaratburðir hafa þar átt sér
stað. Er skemmst að minnast
„Málþings um menningarmál“,
sem Menningarmálanefnd Akur-
éyrar gekkst fyrir í nóvember.
Síðastliðið vor var svo hvorki
meira né minna en „Menningar-
hátíð“ haldin á Akureyri, reynd-
ar að undirlagi menntamálaráð-
herra, og síðan 1982 hafa „Menn-
ingarsamtök Norðlendinga" ver-
ið starfandi, stofnuð að forgöngu
Menning er meira en list.
Fjórðungssambandsins.
Samkvæmt þessu mætti ætla,
að Akureyri væri orðin einhver
mesta menningarborg á íslandi
(ef ekki á jarðarkringlunni yfir
höfuð), sannur menningarviti,
sem lýsti upp þetta menningar-
snauða útsker í Atlantshafinu.
í þessu sambandi finnst mér
það ómaksins vert, að kanna
hvað felst í orðinu eða hugtakinu
menning, því mig grunar að
Akureyringar leggi í það nokkuð
sérstakan skilning, þrengri en
almennt gerist.
Á málþinginu 22. nóv. sl. voru
flutt sex framsöguerindi. Fjögur
þeirra voru um listir (leiklist,
tónlist, myndlist, ritlist), en auk
þess voru flutt erindi um söfn og
um „félagsmál".
Menningarhátíðin (sem reynd-
ar var oftast kölluð M-hátíð í
blöðunum), sem haldin var 13,-
15. júní sl. snerist líka að mestu
leyti um listir (myndlist, tónlist,
Ijóðlist), og erindi sem þar voru
haldin fjölluðu öll, nema eitt (ís-
lensk tunga) um listamenn, sem
hér hafa starfað eða átt heima.
Menningarsamtök Norðlend-
inga hafa nær eingöngu látið
málefni lista og listamanna til sín
taka, enda segir svo í 2. grein
laga þeirra: „Samtökin eru frjáls
samtök áhugafélaga og áhuga-
manna um listir á Norðurlandi.“
Og annars staðar í lögunum eru
orðin listir og menning notuð
jöfnum höndum, nánast sem
samnefni.
Það fer því ekkert á milli mála,
hvaða skilning forgöngumenn
menningarmála á Akureyri og
víðar á Norðurlandi, leggja í
hugtakið menning. Menning er
að þeirra skilningi sama sem list.
Eins og fram kemur hér á eftir, er
þetta ný skilgreining orðsins
menning. Hvers vegna þeim er í
mun að nota orðið menning í
staðinn fyrir orðið list, er næsta
torskilið, þar sem bæði þessi orð
verða að teljast góð og gild
íslenska og hafa bæði unnið sér
fasta hefð í málinu, þótt bæði
hefðu þau forðum dálítið aðra
merkingu.
Nú má enginn misskilja þetta
svo, að ég telji listina ekki vera
menningu. Hún er að sjálfsögðu
einn mikilvægasti þáttur allrar
menningar, enda hefur hún fylgt
mannlegri starfsemi í einhverju
formi frá því í árdaga. En menn-
ing er bara svo margt fleira. Að
nota þessi hugtök sem samnefni
er álíka og að nefna mann bara
fót, eða segja að Akureyri sé
sama sem ísland. (Reyndar mun
það vera þekkt fyrirbæri í
málum, kallast hluti fyrir heild,
eða „pars pro toto“).
Þá er næst að athuga, hvaða
merkingu orðið menning hefur
vanalega í íslensku máli, og er þá
nærtækast að leita í orðabækur.
í Orðabók Sigfúsar Blöndals er
orðið menning þýtt á dönsku
með orðunum „Dannelse,
Kultur, Civilisation“, og hefur
samkvæmt því ákaflega víðtæka
merkingu.
í Orðabók Menningarsjóðs (6.
prentun 1979) er þetta nánar skil-
greint, en þar segir m.a. um þetta
orð: „1) Þroski mannlegra (and-
legra) eiginleika mannsins, það
sem greinir hann frá dýrum,
þjálfun hugans, andlegt líf, sam-
eiginlegur arfur (venjulega
skapaður af mörgum kynslóð-
umj: menningararfur...“ (síðan
eru dæmi um notkun og samsetn-
ingar), „einnig rótgróinn háttur,
siður“ (t.d. umferðarmenning),
„einnig um líkamsmennt: lík-
amsmenning“.“ 2) manndómur:
hafa menningu í sér til e-s. 3)
mannafli, mannskapur. 4) það
að koma e-m til manns.“ (nr. 3
og 4 munu einkum tilheyra forn-
máli). Það vekur athygli, að listir
eru hér hvergi nefndar sérstak-
lega, þótt auðvitað tilheyri þær
menningararfinum.
í nútímamáli er orðið menning
sem sagt vanalega notað í sömu
eða svipaðri merkingu og alþjóð-
lega orðið „kultur“ (enska Cult-
ure), sem mun vera dregið af
latneska orðinu cultus eða cult-
ura, en það merkir upphaflega
ræktun jarðargróða. Síðar var
farið að nota það í yfirfærðri
merkingu um hvers konar aðra
rækt eða ástundun, m.a. um
ástundun menningar, og þekkjast
báðar þessar merkingar enn í
flestum Evrópumálum. (Það er
líklega engin tilviljun, að ræktun
og menning hafa yfirleitt farið
saman).
Til frekari skýringar á umfangi
menningar, má geta þess, að til
er mikið ritverk sem nefnist
„Nordisk Kulturhistorisk Leksi-
kon“ (er til á Amtsbókasafninu),
og mun vera eitthvað um 25
bindi. Þar er fjallað um flesta
þætti hefðbundinnar menningar á
Norðurlöndum, ísland raunar
meðtalið, m.a. um alls konar trú,
siði og venjur, þjóðhætti ýmiss
konar, atvinnuhætti, mannvirki,
tækni, vísindi og listir.
Sigurður Nordal ritaði á sínum
tíma afar merkilega bók, undir
heitinu „íslensk menning". í
formálanum skilgreinir hann
menningu á svipaðan hátt og hér
er gert, en segist hins vegar ætla
að takmarka sig við þá þætti ísl.
menningar, sem hafa alþjóðlegt
gildi, en það voru að hans dómi
einkum bókmenntirnar.
Það er ekki menning að seðja
hungur sitt, en þegar menn mat-
ast við borð og fylgja einhverjum
hefðbundnum borðsiðum er það
orðið menning. Reyndar er
„matarmenning" einn sá menn-
ingarþáttur, sem best hefur hald-
ið sér í nútímaþjóðfélagi, þar
sem sífellt er verið að leggja forn-
ar venjur fyrir róða. Það hefur
alltaf verið hlutverk kvenna fyrst
og fremst, að viðhalda hefðbund-
inni menningu í trú og siðum og í
hvers konar þjóðháttum. Því er
það eitthvert alvarlegasta tím-
anna tákn, að þær eru nú smám
saman að afsala sér þessu hlut-
verki og taka upp hætti karl-
manna.
Ekki svo að skilja, að karlar
hafi ekki líka sína rótgrónu
menningu, svo sem stríðsmenn-
ingu, knattspyrnumenningu og
drykkjumenningu, enda þótt
sumir þættir hennar jaðri við það
sem stundum er kallað ómenn-
ing, en er auðvitað menning þrátt
fyrir það. Reykiilgar og vín-
drykkja eru menningarþættir sem
eiga sér langa sögu og merkilega
hefð, hafa eflaust gegnt mikil-
vægu hlutverki og gera enn. Við
íslendingar höfum að vísu aldrei
tileinkað okkur þá sönnu „vín-
menningu“, sem ástunduð er t.d.
í Suður- og Mið-Evrópu, og því
er drykkjuskapur yfirleitt talinn
ómenning hér. Hins vegar eigum
við ágæta „kaffimenningu", sem
konur stunda einkum.
Jólin okkar eru einhver mesta
„M-hátíð“ sem um getur, og má
t.d. nefna laufabrauðsskurðinn
sem dæmi um hefðbundna „jóla-
menningu“, auk alls annars
tilstands.
Þannig mætti lengi telja upp
menningarþætti, sem ekki flokk-
ast vanalega með listum, og
myndi heill árgangur af Degi ekki
nægja til að tíunda það allt
saman.
Að lokum vil ég samt minnast
á einn þátt menningar, sem er
talinn einn sá mikilvægasti hjá
svokölluðum menningarþjóðum,
en það er þekkingaröflun og
umsköpun þekkingar, eða það
sem almennt er kallað fræði eða
vísindi.
Þessi menningarþáttur á sér að
vísu nokkuð langa hefð hérlendis
og hefur verið furðu almennur á
ýmsurn sviðum, svo sem í ætt-
fræði og „mannfræði“ í vissum
skilningi. Hans gætir jafnvel í
fornbókmenntum vorum og hef-
ur reyndar jafnan verið tengdur
„orðsins list“. Þessi íslenska
fræðimennska er einstök á sína
vísu og eitt þeirra örfáu atriða,
sem við getum talið okkur til
gildis fram yfir aðrar þjóðir, eins
og Sigurður Nordal o.fl. hafa
bent á.
Önnur fræði eða vísindi eiga
sér fremur stutta sögu hér á landi
og litla hefð, enda er þeirra sjald-
an getið, nema í sambandi við
hagnýt viðfangsefni, svo sem
tækni. Virðist landinn þá yfirleitt
gera ráð fyrir að þekkingin sé
þegar til staðar, og megi jafnvel
fá hana ókeypis. Háskóla-
menntaðir menn eigi að hafa
tileinkað sér nægilega þekkingu í
námi sínu til að geta miðlað öðr-
um og lagt á ráðin um hvaðeina
sem að fræðigrein þeirra lýtur.
Gott dæmi um þetta viðhorf,
er sú fyrirætlun að stofna „há-
skóla“ á Akureyri, án þess að
gera ráð fyrir nokkurri rann-
sóknastarfsemi í tengslum við
hann.
Þrátt fyrir þetta fávíslega
viðhorf, hafa bæði náttúru- og
mannvísindi verið stunduð hér í
Eyjafirði í heila öld, af einstök-
um áhugamönnum, sem flestir
hafa tengst Menntaskólanum
(áður Gagnfræðaskólanum) á
Akureyri. Þessi skóli hefur því
verið eins konar háskóli, þótt það
hafi aldrei fengist opinberlega
viðurkennt.
Á síðustu áratugum hafa einn-
ig risið hér upp stofnanir, sem
fengist hafa við vísindalegar
rannsóknir, svo sem Náttúru-
gripasafnið, Rannsóknastofa
Ræktunarfélagsins og Fjórðungs-
sjúkrahúsið, og hafa sumar
þeirra gefið út vísindaleg rit.
Það er nú kominn tími til, að
Akureyringar og aðrir íslending-
ar geri sér grein fyrir því, að
þekkingin stekkur ekki alsköpuð
fram úr höfði manna, og verður
því síður framleidd í tölvum, þótt
hvort tveggja sé gagnlegt við öfl-
un hennar.
Þekkingin hefur aldrei fengist
fyrirhafnarlaust. Um hana gilda
orð Biblíunnar: Leitið og þér
munuð finna.., og það er ekki
fyrirsjáanleg nein breyting á því.
Fræði og vísindi verður að
„rækta“, eins og aðra menningar-
þætti og jurtagróður. Það fæst
in uppskera nema sá fyrst og
engin uppskera nema sá fyrst og
hlúa að jurtunum, þótt stundum
eru ofbirgir.
Þessi ræktun eða iðkun fræð-
anna krefst oftast einhverrar
aðstöðu og einhverra fjármuna,
eins og önnur mannleg starfsemi,
en hún getur líka gefið margfald-
an ávöxt, ef vel er að henni búið,
jafnvel í krónum talið. Um það
vitnar auðvitað öll sú tækniþekk-
ing sem við höfum tileinkað okk-
ur og notum daglega.
Það virðist vera útbreidd skoð-
un meðal íslendinga, að ríkis-
sjóður eigi að standa undir allri
þekkingaröflun og rannsókna-
starfi, en sú er þó hvergi raunin,
nema ef til vill í Sovíet. Á Vest-
urlöndum eru rannsóknir stund-
aðar á vegum ýmissa stofnana í
eigu ríkis eða sveitarfélaga, fyrir-
tækja, einstaklinga o.s.frv., og
þykir ekki neitt tiltökumál, enda
viðurkennd nauðsyn í þjóðfélagi
nútímans, og sjálfsögð viðleitni
til menningar og menntunar.
Eigi Akureyri að verða slíkur
menningarviti, sem ýmsa virðist
dreyma um, verðum við líka að
fylgja fordæmi annarra menning-
arþjóða í þessu efni, og búa sem
best að þeim stofnunum, sem af
veikum mætti fást við þekkingar-
öflun og ávöxtun þekkingarforð-
ans. Án slíkrar starfsemi verður
auðvitað ekki byggður upp neinn
háskóli hér, heldur aðeins gervi-
háskóli eða verkmenntaskóli á
eitthvað hærra plani. Þetta mættu
menningarfrömuðir bæjarins
athuga og hugleiða fyrir næstu
M-hátíð, og reyndar af minna
tilefni.
Menningin er ekki aðeins list,
eins og sumir Akureyringar virð-
ast halda, heldur „alefling andans
og athöfn þörf", eins og Jónas
komst að orði. Látum listina
halda sínu heiti og sýnum henni
verðskuldaða virðingu, eins og
öðrum menningarþáttum. Hún
er engu bættari þótt við köllum
hana menningu, og allra síst ef
hún er orðin að einu stóru emmi
(M). H.Hg.