Dagur - 04.02.1989, Blaðsíða 11

Kvikmyndasíðan
Jón Hjaltason
Blökkumenn hvíta tjaldsins
Pað er víst ekki ofsögum sagt að
peningamenn Hollywood elska fáai.
heitar um þessar mundir en grín-
arann Eddie Murphy. Pessi þel-
dökki gamanleikari, sem enn er
réttu megin við þrítugsaldurinn,
er að því er best verður séð vin-
sælasti gamanleikari hvíta tjalds-
ins síðan Chaplin var og hét.
Beverly Hills Cop er í níunda
sæti yfir arðsömustu kvikmyndir
allra tíma. Framhald hennar
númer tvö sló einnig í gegn og
halaði strax inn tugmilljónir fæð-
ingarsumarið 1987. í Raw, sem
Akureyringum gafst færi á að sjá
ekki alls fyrir löngu, gekk
Murphy um leiksvið og reytti af
sér brandarana. Engin „sviðs-
göngumynd" hefur halað inn
neitt í líkingu við Raw. Nýjasta
mynd Murphys, Coming to
America, er sú fyrsta af fimm
sem Murphy hefur skuldbundið
sig til að gera á vegum Para-
mount Pictures.
í tilefni af þessari ótrúlegu vel-
gengni Murphys skulum við
hyggja nánar að sögu svartra
leikara í Hollywood á liðnum
árum og áratugum.
Að geðjast hvítum
Við skulum fyrst átta okkur á
þeirri staðreynd að svertingjar
eiga ekki nema einn leikara á
borð við til dæmis Dustin Hoff-
man eða Jack Nicholson. Þá er ég
ekki endilega að tala um leik-
hæfileika heldur miklu fremur
orðsporið sem fer af þessum
mönnum, það er þá ímynd sem
þeir eiga sér meðal bíófara. Það
er nefnilega svo að værum við
beðin að velja svertingja í alvar-
legt hlutverk þá kæmi varla nema
eitt nafn upp í hugann, Sidney
Poitier. Þetta er í raun lýsandi
dæmi um hlutskipti negra í bíó-
myndum, annað hvort létta þeir
hvítum lífsbaráttuna með lauf-
léttum bröndurum eða þeir eru
sori götunnar sem miskunnar-
lausir lögreglumenn, eins og
óhreini HaTry (Clint Eastwood),
mana til að giska á skotafjölda 45
magnum byssunnar áður en hún
er látin gata svart skinn.
Allt fram undir lok fimmta ára-
tugarins voru svertingjar bíó-
myndanna ákaflega einfaldir að
skapgerð. Þeir voru annað hvort
góðir eða vondir. Góði sverting-
inn var góður vegna hlýðni sinnar
við hvíta manninn og á móti var
sá vondur er gerði á hlut hvíta
mannsins.
Þetta minnir ákaflega á hlut-
skipti indíánanna sent ég var van-
ur að lesa unt í barnæsku minni.
Léttfeti, Valsauga og aðrir slíkir
kappar börðust nteð hvítum og
voru góðir fyrir vikið. Ef hins
vegar hvítur maður gekk í lið
með indíánum var sá hinn sami
uppmálaður sem versta illmenni
og fantur. Munurinn á svertingj-
um bíómyndanna og indíánum
æskubókmennta minna varsá að
indíáninn var hetja en sverting-
inn heimskt kjötflykki notað til
uppfyllingar.
Unt 1950 ákváðu Hollywood-
stjórarnir að reyna svolítið þró-
unarverkefni á góða negranum.
Gera hann svolítið vitibornari og
stoltari. Útkoman varð engu að
síður að geðjast hvítum áhorf-
endum sem hún og gerði því nú
varð til svertingjahetjan sem
hafði það eitt að markmiði að
vinna traust og vináttu hvítra.
Þessi nýja ímynd svartra ruddi
Sidney Poitier brautina. Árið
1950 lék hann í No Way Out og á
einu svipleiftri varð hin geðfellda
og t'riðelskandi persóna Poitiers
að uppáhalds ímynd svartra í
hugum hvítra, hetjan sem fórn-
aði sjálfum sér í þágu hvítra
bræðra og leiddi hjá sér kyn-
þáttafordóma þeirra.
Poitier var fyrsta svarta stjarn-
an í Hollywood. Og í tvo áratugi
átti hann sér enga keppinauta.
Hann var bókstaflega eini svert-
inginn sem Hollywoodstjórarnir
leyfðu að léki aðalhlutverk í bíó-
mynd. Árið 1970 breyttist þetta
snögglega og tveimur árum síðar
staðhæfði bandaríska tímaritið
Newsweek að af þeim um það bil
200 myndum sem kvikmyndaiðn-
aðurinn í Bandaríkjunum fram-
leiddi árlega væru nú ekki færri
en 25 svertingjamyndir í fram-
leiðslu.
Sá sem reið á vaðið og hratt
þessari öldu af stað var leikstjór-
inn Melvin Van Peebles. Hann
leyfði sér að breyta ímynd
bíósvertingjans. Hinn mildi Poit-
ier, sem sóttist eftir viðurkenn-
ingu hvítra, hvarf og í staðinn
kom vondi svertinginn, sá sem
sótti sinn rétt í hendur hvítra
hvað sem það kostaði. Þetta varð
sem opinberun fyrir svertingja
fátækrahverfanna, þarna sáu þeir
drauntinn um að sigra „Mann-
Howard E. Kollins var útnefndur tilÓskarsverðlauiia lyrir leik sinn í Ragtime.
Sídan hcfur hann ekki birst í ncinni meiriháttar kvikmynd.
inn" verða að veruleika - og pen-
ingarnir flóðu í vasa Hollywood-
stjóranna. Það stóð heldur ekki á
þeim að svara kalli tímáns og
svertingjamyndirnar urðu til á
færibandi. Þetta varð gullöld
þeldökku og vöðvamiklu leyni-
lögreglumannanna. Þeir fluttust
meðal annars upp til íslands í
miklu magni og urðu til að sann-
færa ofanskráðan um að hvíti
kynstofninn væri að úrkynjast.
Jafnvel Poitier skipti um ham og í
Buck And The Preacher (1972)
gerðist hann leiötogi strokuþræla
í leit að nýju lífi.
Fárið gengur yfir
Árið 1977 kontu aðeins fjórar
myndir um svarta úr smiðju
Hollywood. Svertingjaæðið var
gengið yfir, fátæklingarnir búnir
að missa áhugann á ofurmennun-
um og Sidney Poitier hafði lýst
því yfir að hann vildi snúa sér að
leikstjórn og leggja leikaraskap-
inn á hilluna.
Við þessar kringumstæður
kom ný þeldökk stjarna fram á
skoðunarplássið, Richard Pryor.
Af þcim tveimur myndum, sem
Eddie Murphy.
Sidney Poitier er eini svarti kvikmyndaleikarinn sem
tekist hefur að skapa sér nafn sem alvarlegur skapgerð-
arleikari. Árið 1963 fékk hann Óskarinn fyrir leik sinn í
Lilies Of The Field.
svertingjar fengu að koma nálægt
áriö 1977, lék hann lykilhlutverk
í tveimur. En jafnframt því að
Pryor tók viö hlutverki Poitiers
var öðrum negrum steypt í gamla
mótiö af góða eða vonda svert-
ingjanum og þá eingöngu í auka-
hlutverkum. Nýja útgáfan af
góða og vonda svertingjanum
varð nú hin trúfasta hjálparhella
og illgjarni götukrimmi scm Clint
Eastwood og Charlcs Bronson
tóku höndum saman um að
lumbra á. Annars er Eastwood
einn af fáunt hvítum leikurum
scm staðið hefur í ástarsambandi
við þeldökka konu á hvíta tjald-
inu.
Það fór ekki hjá því að þetta
breytta viðhorf hefði áhrif á
frama Pryors. Hann hélt sínum
hlut í nokkur ár, lék í gaman-
myndum en reyndi þó að skapa
sér ímynd sem alvarlegur skap-
gerðarleikari. í Blue Collar
(1978), sem er þrátt fyrir aldur
sinn ein yngsta alvarlega myndin
þar sent svartir fara með aðal-
hlutverk, lék hann verkamann
sem ásamt tveimur félögum sín-
um stelur peningum frá spilltu
verkalýðsfélagi. Blue Collarvarð
ekkert dollaraævintýri og það má
fullyrða að Pryor hefur ekki enn
tekist að skapa sér sömu ímynd
og Sidney Poitier tókst. Enda er
slíkt erfiðara en margur hyggur.
Um svipað leyti og skærasta
stjarnan í dag, Eddie Murphy,
var að byrja himnaklifur sitt kom
myndin Ragtime fyrir augu
áhorfenda. Þetta var árið 1981.
Aðalhlutverkið var í höndum
þeldökka skapgerðarleikarans
Howard E. Rollins. Fyrir túlkun
sína á hinum byltingarsinnaða
Coalhouse Walker í Ragtime var
hann útnefndur lil Óskarsverð-
launa sem hann þó ekki hlaut.
Myndin segir frá píanistanum
Walker sem er í þann veginn að
giftast, hann er þokkalega vel
stæður, hefur fasta vinnu og á
hraðskreiðan bíl. Allir framtíðar-
draumar Walkers breytast einn
daginn þegar hann verður fyrir
heldur rætinni áreitni kynþátta-
hatara. Walker er enginn Tómas
frændi. hann vill fá leiðréttingu
sinna mála hjá yfirvöldunum en
þau virða allar óskir hans að vett-
ugi. Barátta Itans er vonlaus frá
upphafi en hún á engu að síður
rétt á sér. Það var svo annað mál
að Ragtime var engan veginn í
takt við tímann. Alvarlegar
svertingjamyndir eiga ekki upp á
pallborðið hjá okkur bíóförum á
níunda áratugi 20. aldra. Við vilj-
um gamansama svertingja, ekki
alvarlega. Þess vegna er Eddie
Murphy frægur og ríkur í dag en
Howard E. Rollins gleymdur.
í gamla farið
Eddie Murphy hefur á undan-
förnum árum tekist að sameina í
eitt mildi Poitiers í garð kyn-
þáttahatara og gamansemi
Pryors. Á yfirborðinu er persóna
Murphys að sjá ólík kyrrlátri og
virðulegri framkomu Poitiers.
Murphy er grallarinn sem hefur
unun af því að slengja tvíræðum
gamanyrðum ;iö hvíta mannin-
um. I 4S Hours er hann sakamað-
urinn sem hlekkjaöur viö Nick
Nolte fcr um götur stórborgar-
innar í leit að morðingjum. í
bcsta atriði myndarinnar kcmur
Murphy inn á hvítra manna
kúrckabar og tilkynnir furöu-
lostnum kráargcstum: „Það er
kominn nýr lögreglustjóri í
bæinn." Þctta er háðskur brand-
ari sem í einni svipan opnar okk-
ur sýn inn í verstu martröð bleik-
skinnanna og þá sem Hollywood
hefur reynt að forðast af fremsta
megni - martröðina um reiða
svarta manninn sent hefur lögin á
bak við sig. Þrátt fyrir þetta er
Murphy góði svertinginn. Þegar
hann fær tækifæri til aö flýja gríp-
ur hann það ekki. Hann gefur
frelsi sitt upp á bátinn til að
hjálpa hvíta félaganum og þeir
verða vinir. Þetta er sami rauði
þráðurinn og gekk í gegnum /n
The Heat Of The Night en þar
lék Poitier leynilögreglumann
sem neyðist til að vinna með
fordómafullum hvítum lögreglu-
stjóra. Smám saman lærist þeim
að meta hvorn annan. The
Defiant Oncs slær á svipaða
strengi en þar er Poitier fangi
sem strýkur úr fangelsi hlekkjað-
ur viö Tony Curtis. í Trading
Places vcrður svertinginn ekki
aðcins að sanna sig í augum lág-
stéttarlöggu heldur er um að tefla
viröingu auðkýfmga. Murphy er
fátatklingurinn sem vegna veð-
máls er hafinn upp í æðstu stöðu
til að sanna eða afsanna ákveðna
hugmynd um mun erfða og áunn-
inna eiginleika. Poitier mátti
stríöa við svipaðan vanda í Guess
Who's Coming To Dinner? Hann
var þá læknirinn sem fór á fjör-
urnar við dóttur ríks föður af
hvíta kynstofninum.
Þessar áðurnefndu myndir
endurspegla svo ekki verður um
villst að ímynd svertingja hvíta
tjaldsins í dag hefur ekici breyst
svo orð sé á gerandi frá því sem
hún var fyrir 1970. Hann á sér
ekkert keppikefli annað en að
geðjast hvíta manninum. Annað
hvort skal hann segja okkur
brandara eða hjálpa lögreglu-
stjóranum að ná vondu körlun-
urn, sem stundum eru svartir.