Dagur - 15.12.1989, Blaðsíða 7

Föstudagur 15. desember 1989 — DAGUR — 7
Þjóðskáldið Einai Benediktsson.
kvæmdir bera vitni um. Lítum á
glöggt dæmi:
Hve mætti bæta lands og lýðs vors
kjör
að leggja á bogastreng þinn
kraítsins ör,-
að nota máttinn rétt í hrapsins
hæðum,
svo haíinn yrði í veldi fallsins skör.
- Og frjómögn lofts má draga að
blómi og björk,
já, búning hitans sníða úr jökuls
klæðum.
Hérmætti leiða líf úr dauðans örk
og ljósið tendra í húmsins eyðimörk
við hjartaslög þíns afls í segulæðum.
(Dettifoss)
Þannig snúast lýsingar á ægi-
fegurð og krafti fossins upp í
hugleiðingar um þá gagnsemi er
hafa mætti af honum með raf-
orkuframleiðslu. Þetta telst vart
einkenni nýrómantíkur, þetta er
einkenni Einars Benediktssonar.
Fátækt íslendinga gaf honum
tilefni til að yrkja. Hann vildi
gera sitt til að breyta þessari
stöðu mála. Þrátt fyrir draum-
sýnir var hann oft raunsær, sér-
staklega í upphafi. Hann tók þá
upp hanskann fyrir alþýðu
manna ef því var að skipta og af
þeim sökum vildu alþýðumenn
og sósíalistar eiga eitthvað í
honum. Kapítalistar og aðrir
vildu náttúrlega líka eigna sér
þann þátt er að þeim sneri. Einar
var þannig eign þjóðarinnar,
hvorki meira né minna.
Ýmsir angar þjóðfélagsmála
vaxa upp úr ljóðum hans þótt
náttúran, fegurð hennar og
kraftur, sé hvað mest áberandi.
Náttúrumyndir hans snúast ekki
bara upp í heimspekilegar
vangaveltur heldur líka umræðu
um félagsmál.
Heimspeki og heilræði
Eitt bros getur dimmu í dagsljós
breytt,
sem dropi fyllir veig heillar skálar.
Þel getur snúist við atorð eitt.
Áðgát skal höfð í nærveru sálar.
(Einræður Starkaðar)
Þetta eru töfrandi heilræði, en
síðar leiðist Einar út í vangavelt-
ur um lífið og tilveruna, heim-
speki og trúarleg viðhorf. Stund-
um leitar hann svara í náttúr-
unni, fær þó eigi og hellir sér út í
óendanleikann. Hann er farinn
að glíma við heimspeki ídealis-
mans eins og sjá má:
-Eilífðin sjálf, hún er alein til.
Vor eiginn tími er villa og draumur.
(Einræður Starkaðar)
Heimsmynd skáldsins einkenn-
ist af algyðistrú. ídealisminn átti
eftir að ná sterkari tökum á Ein-
ari. Á stundum renna saman
heimspeki og trú. Margvíslegir
straumar renna saman í stórfljót
en skiljast yfirleitt aftur í mis-
munandi farvegi. Upp úr stendur
eilífð, takmarkaleysi og guðdóm-
ur. Lífsmynd skáldsins er hring-
urinn, hinn órjúfanlegi hringur.
Ekki ætla ég að rekja orsakir
þess að Einar leiddist út í heim-
speki, aðeins að benda á þetta
höfundareinkenni.
Ég tel að Einar hafi ekki fundið
neina algilda lausn í þessum
vangaveltum og hann var senni-
lega kominn í ógöngur undir það
síðasta þegar veruleikinn var
orðinn of fjarlægur. Þetta á ekki
við um Einræður Starkaðar, held-
ur síðar þegar tvíhyggjan hefur
tekið völdin.
Hvers vegna orti Einar Bene-
diktsson svo mikilfengleg ljóð í
alla staði? Því má kannski svara
á þann veg að stórbrotnum
persónleika hans hæfðu ekki ein-
föld ljóð eða útjaskað form, held-
ur þurfti hann að búa til sitt eigið
form og tjá á sinn persónulega
hátt þann kraft er í honum bjó.
Þess vegna eru ljóð hans engum
öðrum lík.
Höfundareinkenni og persónu-
leiki skáldsins fara saman í þeim
ljóðum er lúta að náttúruöflum
og þjóðernishyggju. Hugur Ein-
ars stefndi hátt dags daglega
sem og í kveðskapnum. Hann
vildi reka fátæktina úr landi og
hann var langt á undan sinni
samtíð með hugmyndir um stór-
iðju.
Brotlending. Vonbrigði. Eftir-
sjá. Huggun í náttmyrkri óend-
anleikans. Eitthvað á þessa leið
hugsuðu margir eða lásu út úr
ljóðum Einars þegar þau urðu
heimspekileg og fjarlæg. Krist-
inn E. Andrésson fann skýringu
á þessari þróun. Hann segir að
kapítalisminn hafi brugðist Ein-
ari. Áhrif kapítalismans voru
þessi, að mati Kristins:
„Hann brá upp fyrir honum
heillandi sýn, en hvert leiddi hún
skáldið: félagslega út úr þjóðlíf-
inu, heimspekilega út í ógöngur,
í listinni burt frá lífinu, persónu-
lega út í sárustu þjáningar og
vonsvik." (KEA: Einar Benedikts-
son sjötugur, bls. 56-57, Um
íslenskar bókmenntir I, Mál og
menning 1976).
Formleg einkenni
Að lokum ætla ég að benda les-
endum á nokkur formleg ein-
kenni ljóða Einars Benediktsson-
ar. Bragarhættir þeir sem hann
notar eru að mestu heimasmíð-
aðir, búnir til af honum sjálfum.
Kvæði hans eru því auðþekkjan-
leg og persónuleg. Ljóðlínur eru
yfirleitt langar og margar í
hverju erindi. Ljóðin eru fast
skorðuð og með þungri og nokk-
uð reglubundinni hrynjandi. Þrí-
liðir eru jafnvel algengari en tví-
liðir, en röðunin misjöfn. Enda-
rím er ákaflega fjölbreytt að upp-
byggingu. í kvæðinu Spánarvín
eru t.d. engar tvær vísur eins að
rími og þó eru þær tólf. Einnig er
merkilegt að allar ljóðlínur
kvæðisins, 96 talsins, enda á
stýfðum lið (Þið hafið vonandi
fylgst með bragfræðiþáttum
Árna Björnssonar).
Lítum næst á myndmál og
orðaforða. Ljóð Einars eru gífur-
legt myndasafn, úr náttúrunni,
öðru umhverfi og atburðum víðs
vegar um heim. Hann notar
beinar myndir, líkingar, mynd-
hverfingar og persónugervingu.
Hér má sjá listrænt dæmi:
Eins og skuggahöttur siður hangi
hvolfs af brún, er vestrið mökkvum
kafið.
Himinn grúfir lágt. Með lognsins
gangi
læðist þokuvofan yfir hafið.
Dul á svip og dimmleit faldinn
hneigir
dóttirlofts og vatns og arma teygir.
Reiða ogbyrðingröku vefur fangi-
(Sæþoka)
Fyrir utan stórbrotið myndmál
teflir Einar fram andstæðum í
mörgum kvæðum. í náttúru-
kveðskap má nefna andstæðu-
pörin kyrrð vs. ofsi, smæð vs.
stærð og í öðrum kvæðum t.d.
frelsi vs. ánauð, von vs. uppgjöf
og líf vs. dauði.
Að lokum er óvitlaust að líta á
notkun einstakra orða og orðfæri
yfirleitt. Það tengist líka einu
helsta formlega einkenni kvæð-
anna. Margir kannast við þá
umsögn að Einar sé skáld eign-
arfallsins og er það vel skiljanleg
afstaða. Sjáið bara dæmið úr
Dettifossi hér á undan. Þar notar
Einar t.d. „kraftsins ör“, „hraps-
ins hæðum", „fallsins skör“,
„jökuls klæðum" og „dauðans
örk“. Nafnorð í eignarfalli eru
einkennandi fyrir hann.
Stíll Einars er magnþrunginn,
orðaforðinn gífurlegur, en áber-
andi eru nafnorð og eignarfalls-
samsetningar. Þegar það á við
eru orðin kröftug og hljómmikil
og falla vel að efninu. Hann not-
ar bæði algeng og sjaldgæf orð
og fellir þau listilega inn í bygg-
inguna. Áberandi eru klasar með
r- og s-, enda kröftugir samhljóð-
ar. Finnið hvernig r-in auka mátt
ljóðlínanna:
-Brúnirnar þyngjast. Þeir harðna á
hvarm.
Það hrökkva af augunum neista él.
Riðulhnn þyrpist með arm við arm.
Það urgar í jöxlum við bitul og mél.
(Fákar)
Það væri hægt að halda lengi
áfram að tala um Einar Bene-
diktsson en þetta verða þó loka-
orðin í þessum aðventuhugleið-
ingum mínum um einkenni þjóð-
skáldsins frá Elliðavatni. SS
Æ~r
m
Sendum viðskiptavinum
og landsmönnum öllum okkar bestu
jóla- og nýársóskir.
Þökkum viðskiptin á liðnu ári.
u
\
BUNAÐARBANKI
ÍSLANDS
ÚTIBÚIÐ AKUREYRI
OG AFGREIÐSLAN
VERSLUNARMIÐSTÖÐINNI SUNNUHLÍÐ
J

Öskum öllum viðskiptavinum
okkar gleðilegra jóla
og farsœldar á komandi ári
Þökkum viðskiptin á árinu
ISPAN HR
U
\
Norðurgötu 55, sími 22333 og 22688.