Dagur - 22.11.1990, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 22. nóvember 1990 - DAGUR - 5
Um memungarmisrétti
Þótt efnahagsleg verðmæti séu'
það sem allt snýst um í opinberri
umræðu um byggðamál væri það
mikil skammsýni og raunar
blinda á samhengi hlutanna að
átta sig ekki á þýðingu „menningar-
verðmætanna" fyrir eflingu lands-
byggðarinnar. Sem betur fer
virðast augu sífellt fleiri vera að
opnast fyrir því að fjölbreytni í
mannlífi, þjónustu og framboði á
störfum er forsenda þess að ungt
fólk festi yndi í sinni heimabyggð
eftir að hafa skoðað sig um í
heiminum. Það er greinilega ekki
nóg að það hafi bærilegar tekjur
ef einhæfnin ræður ríkjum að
öðru leyti. Þar skipta menningar-
verðmætin ekki minnstu máli. En
þau skilgreinir Páll Skúlason
prófessor sem „gæði eða verð-
mæti sem lúta að því sem fólki
finnst gott eða skemmtilegt í
þeim skilningi að það skerpir lífs-
skynjun þess, löngun til þess að
vera til... Hér er um að ræða
fyrirbæri sem stuðla að aukinni
lífsfyllingu manna, þekkingu
þeirra og skilningi, veita tilfinn-
ingum þeirra útrás og gera þeim
kleift að þroskast á marga
vegu...“
Landsmenn eru sem betur fer
sammála um það í meginatrið-
um að skapa eigi fólki aðstöðu til
að njóta menningar og lista og að
gefa eigi sem flestum kost á því
að spreyta sig á þeim vettvangi.
Til þess þarf að verja fjármunum
úr opinberum sjóðum, m.a. af
því að það gildir um mörg ágæt
menningarverðmæti að þau hafi
ekkert markaðsgildi. Þannig hef-
ur réttilega verið bent á að
íslensk tunga, dýrasta eign þjóð-
arinnar, sé fullkomlega verðlaus
- enda enginn markaður fyrir
hana, og það sama á við fleira
gott. Vonandi má fullyrða að
enginn verulegur ágreiningur sé
um það hlutverk ríkisins í menn-
ingarmáium að leggja sómasam-
lega rækt við slík „verðlaus"
menningarverðmæti sem eru dýr-
mætari en flest annað.
Það er á hinn bóginn lítið fagn-
aðarefni að skoða hvernig þess-
um mikilvægu gæðum er misskipt
milli íbúa landsins. Til þess að fá
gleggri yfirsýn yfir þessi mál fékk
menningarmálanefnd Akureyrar
Byggðastofnun á Akureyri til
þess að gera á þeim nokkra
úttekt, einkum þó samanburð
milli Akureyrar og Reykjavíkur.
Slík athugun er vissulega á ýmsan
hátt vandkvæðum bundin eins og
kemur fram hjá Byggðastofnun í
athugasemd sem fylgdi saman-
Þröstur Ásmundsson.
tektinni. Þar segir að „hafa verði
í huga að ákveðinn hluti framlaga
í Reykjavík sé til starfsemi sem
er ætlað að þjóna landinu öllu.“
Og að „nær útilokað sé að flokka
hvað af þessum framlögum er
vegna staðbundinna þarfa og
hvað vegna þessa þjóðmenning-
arhlutverks.“
Nokkrar niðurstöður þessarar
athugunar eru settar fram á með-
fylgjandi súluritum. Hvað sem
öllum fyrirvörum líður eru niður-
stöðurnar mjög sláandi og segja
okkur svart á hvítu að nánast öll
menningarstarfsemi á vegurn rík-
isins fer fram í Reykjavík. Að
vísu kann einhverjum að þykja
að svona eigi þetta að vera. Þeir
munu spyrja hvort Sinfóníu-
hljómsveitin eigi kannski að vera
í Trékyllisvík? Eða á Akureyri?
Á kannski Þjóðskjalasafnið að
vera fyrir norðan? Eða Þjóðleik-
húsið? - Þannig verður spurt.
Svarið er: Nei, ekki endilega.
Málið snýst um annað. Þær stað-
reyndir sem hér eru settar fram
eru ekki bara „menningarlegar"
staðreyndir heldur líka félagsleg-
ar og efnahagslegar. Þegar við
gerum kröfu um að vissum hluta
af því fjármagni sem varið er til
þessa málaflokks sé beint inn í
okkar hérað er það í fyrsta lagi af
þeirri skiljanlegu ástæðu að hér
veitir okkur ekkert af þeirri
ánægju sem felst í því „að skerpa
lífsskynjunina“ og „auka lífsfyll-
inguna", m.a. með blómlegu
menningarstarfi. En við viljum
líka breyta þessum hlutföllum til
þess að efla byggðarlagið í efna-
hagslegum og félagslegum skiln-
ingi.
Það er því lullkomlega eðlileg
krafa að Eyjafjarðarsvæðið og
Akureyri sem er þjónustusvæði
fyrir um 10 prósent þjóðarinnar
njóti í einhverju þeirrar fjölþættu
þjónustu sem ríkið veitir á sviði
menningarmála og kostuð er af
skattpeningum okkar allra. Mér
sýnist í fljótu bragði að það sé
ekki vond viðmiðunarregla að
urn 10 prósent af heildarútgjöld-
um ríkisins til þessa málaflokks
fari í þetta hérað til reksturs
safna, leikhúss, listaskóla og ann-
arra menningarstofnana. Slík
starfsemi væri að sjálfsögðu ekki
eingöngu til að fullnægja stað-
bundnum þörfum heldur gæti hún
haft merku þjóðmenningarhlut-
verki að gegna. Ég sé engin hald-
bær rök sem hægt er að færa fram
gegn svo einfaldri réttlætiskröfu.
Niðurstaða mín er þessi: Jafn-
stórt byggðarlag og Eyjafjarðar-
svæðið á ekki lengur að sætta sig
við ekki neitt í menningarmálum
frá hendi ríkisins. Héraðsnefnd
Eyjafjarðar hefur hér verk að
vinna og á að fara fram á beinar
viðræður við rfkisvaldið um þessi
mál - og raunar mörg önnur.
Það verður athyglisvert að heyra
ofan í þingmannsefni og aðra á:
þeirri málglöðu tíð sem nú fer í
hönd hvaða hugmyndir þeir hafa
um breytt hlutföll í útgjöldum rík-
isins til þessara mála. Þeir sem hafa ,
engar hugmyndir um hvcrnig á
að taka á þessum málum eða eru
algerlega metnaðarlausir um i
þessi mál - þá á ekki að kjósa.
Eftir síðustu hrakfarir lands-
byggðarinnar í stjórnmálum er
kominn tími til að tala skýrt um
hvað við viljum. Borgarstjórinn í
Reykjavík telur sér skylt að kom-
ast á þing til að gæta hagsmuna
Reykjavíkur, svipað segir bæjar-
stjórinn í Hafnarfirði um sín
framboðsmál. Sú heimskulega
árátta Akureyringa að vilja ekki
senda sína menn og konur á
Alþingi hefur komið þeim í koll.
Við getum ekki endalaust kosið
menn á þing sem hafa meiri
áhyggjur af því að einhverjar
sauðkindur verði atvinnulausar í
Arnarneshreppi en af atvinnu-
leysi hér á Akureyri með tilheyr-
andi stöðnun og brottflutningi
fólks. Ef við ekki sinnum okkar
hagsmunum sjálfir gerir það auð-
vitað enginn fyrir okkur.
Þröstur Asmundsson.
Höfundur er formaður menningarmála-
nefndar Akureyrarbæjar.
I'rnmlon til mcnnini'urmálu á íbúu I9SS-19S9
(kr. n föslu vciðlugi scpt. I9S9)
ii li
im 1*1x7 mxx ivxv
II ilnfuðborg í 1 f.vjafjurður
llcildarfrnmlon til mcmiingarmnla I9SS-I9S9
(|nis. kr. n IVistii vcrölnni scpt. I9S9)
illl
IVXð 11X7 IVKX IVX
j ■ Krvkj uik n Akurrvri j
■ Sofn ólilgr. I I Snfu sUömII i Krykjavik I ! Snfn slaðsrlt a Akurryri !
.Sliifnknsmaftarfranilog lil nicnningarmála i Kcykjavik ng a Akurcyri IVX5-XV
(á fnslii vcrftl. scpl IVVfl)
21X1.1100 j
180.000
160.000
140.000
120.000
100.000
80.000 ---------------------------------------
60.000 --------------
40.000 --
20.000 +
1985 1986 1987 19X8 1989
I.4IHI.IIIHI
I.200.IHHI
I.MHI.IHMI
800.000
600.000
400.000
200.000
0.
IVX5
Ný bók eftir Friðrik Hauk Hallsson:
Viöamikil rannsókn á mnnnlífi
við herþorpið á Miðnesheiði
Um þessar mundir er að koma
út hjá forlagi höfundanna á
Akureyri bókin Herstöðin -
Félagslegt umhverfi og íslenskt
þjóðlíf eftir Friðrik Hauk
Hallsson. Bókin er 556 blað-
síður að stærð, pappírskilja í
stóru broti, með 15 töflum og
listum. Hún er prentuð í Biele-
feld í Þýskalandi og mun fást í
flestum bókabúðum hérlendis.
í bókinni birtast niðurstöður af
umfangsmestu rannsókn sem
gerð hefur verið á mannlífinu í
nágrenni herþorpsins á Miðnes-
heiði. Hlustað er á mál þeirra
sem tengjast Vellinum á einn eða
annan hátt og þeir bókstaflega
„teknir á orðinu“ með aðferðum
mannvísindanna. Jafnframt er
fjallað um gangvirki bandaríska
hersins eins og það birtist t.d. í
„dauðasiðfræði“ herforystunnar
eða í hvunndeginum í herstöð-
inni.
Bróðurpartur bókarinnar er
helgaður þeim tveim málum sem
liggja frásögumönnum þyngst á
hjarta þegar fjallað er um banda-
ríska herinn. Þessi mál snerta
konur og hermenn („ástandið")
og spurninguna um þróun
íslenskrar tungu („ameríkani-
seringuna“). Auk þess eru marg-
breytileg viðhorf hvers og eins til
Bandaríkjamanna brotin til
mergjar, enda veita slík viðhorf
mikilvæga vitneskju um forsend-
ur mismunandi afstöðu til banda-
ríska hersins.
„Andlegur og líkamlegur
hórdómur“
Friðrik Haukur Hallsson,
höfundur bókarinnar, er félags-
fræðingur að mennt og hefur síð-
astliðin tíu ár lagt stund á rann-
sóknir, aðallega um íslensk
málefni, við háskólann í Biele-
feld í Vestur-Þýskalandi. Höf-
undurinn er Akureyringur og
hann hefur sent Degi kynningar-
bækling um bókina sem við
gluggum hér í.
Eins og gefur að skilja er efni
bókarinnar mjög viðamikið og
höfundurinn skiptir því niður í
marga kafla. Yfirlitskaflarnir
nefnast: „Hversdagsleg áhrif“,
„Herstöðvar Bandaríkjanna",
„Herinn og Suðurnesin",
„Viðhorf", „Tungutak í herstöð-
inni“ og „Konur og hermenn“.
Þessir kaflar greinast síðan niður
í fjölmarga undirkafla.
Lítum þá á brot úr kynningu
Friðriks Hauks á kaflanum sem
ber yfirskriftina „Konur og
hermenn" og vænlegur er til að
vekja athygli:
„Eitt meginstefið í andófinu
gegn hernáminu og herstöðinni
var allajafnan „að andlegum og
líkamlegum hórdómi hernámsins
yrði létt af landinu". íslenskar
konur sem höfðu - að því er
menn töldu - alltof náin kynni af
bandarískum hermönnum, eink-
um í skemmtanalífi og kynlífi,
urðu þar með að holdtekju
ofangreinds hórdóms.
Makaval, skemmtan og
almennt líkami íslenskra kvenna
hefur aldrei á þessari öld skipt
jafn miklu máli á opinberum
vettvangi og einmitt í samhengi
við breska og síðan bandaríska
hernámið. Frá endurkomu
bandaríska hersins hefur ástand-
Haraldur Ingi Haraldsson.
ið í félagslegu umhverfi herstöðv-
arinnar á Miðnesheiði myndað
þungamiðju þessa hórdóms.
Makaval, líkami og svo framveg-
is getur þó ekki orðið viðfangs-
efni þessarar rannsóknar í sjálfu
sér, heldur sú tilfinning, sem ger-
ir það að þessu viðkvæma siða-
broti, sem og þær félagslegu
kringumstæður, sem magna upp
róttækustu viðbrögð samfélags-
ins, útskúfunina." SS