Dagur - 01.06.1991, Blaðsíða 4

4 - DAGUR - Laugardagur 1. júní 1991
SÖGUBROT
„Stutt er líf mitt,
en listin löng“
- líf og ljóð Guðfmnu Jónsdóttur frá Hömrum
Systurnar að Hömrum, Hulda til vinstri og Guðfinna til hægri.
Ars longa, vita brevis. Skáldkonan tón-
elska úr Mývatnssveit sem kenndi sig við
Hamra í Reykjadal, Guðfinna Jónsdóttir,
kvaddi þennan heim aðeins 47 ára gömul
en ljóð hennar lifa og geyma margar dýr-
mætar perlur. Pessar perlur fá að glitra í
Sögubroti Dags og leifturljósi brugðið á
nokkrar myndir úr ævi skáldkonunnar.
Það má annars furðu sæta, þegar liðin
tíð er rifjuð upp, hve mörg íslensk skáld
hafa átt við vanheilsu að stríða og látist á
fertugs- eða fimmtugsaldri. En skáldin eru
auðvitað aðeins spegilmynd þjóðarinnar,
þjóðar sem barðist við illvíga sjúkdóma og
farsóttir meðan læknavísindi stóðu á
brauðfótum. í þessu sambandi voru berkl-
arnir skæðir, eins og fjölskyldan á Hömr-
um fékk áþreifanlega að kynnast.
Guðfinna var fædd 27. febrúar 1899 að
Arnarvatni í Mývatnssveit en er hún var
sjö ára fluttist fjölskyldan að Hömrum í
Reykjadal. Foreldrar hennar voru þau
Jón Kristinn Eyjólfsson frá Reykjum í
Reykjahverfi og Jakobína Sigurðardóttir
frá Arnarvatni. Guðfinna átti tvær systur,
Hulda var fædd 1902 og Ragnhildur 1909.
Jón ól dætur sínar upp við orgelleik, en
hann var organisti í kirkjunni á Einars-
stöðum. Þær voru jafnvel farnar að spila
áður en þær urðu læsar og yngsta systirin,
Ragnhildur, var farin að leika á orgelið
fjögurra ára. Faðir hennar trúði þvf að hún
væri undrabarn en um það fékkst engin
vissa því Ragnhildur dó strax í barnæsku,
varð fyrst systranna berklum að bráð.
„Sami eldur í beggja
hjörtum brann“
Guðfinna og Hulda voru mjög samrýmd-
ar. Þær voru báðar glæsilegar stúlkur og
þeim gekk vel í námi. Haust eitt er Hulda
trúlofaðist ríkti mikil gleði hjá Hamrafólk-
inu en sú gleði var skammvinn því næsta vor
gerði geðveila vart við sig hjá Huldu. Guð-
finna fylgdi systur sinni suður á Klepps-
spítala en Hulda lifði ekki lengi eftir þetta
og í heimildum er sett fram sú tilgáta að
banamein hennar hafi verið berklar í
heila.
Guðfinna sjálf sneri ekki heil heim úr
suðurferðinni og þótt hún hafi ekki verið
talin berklaveik þá er líklegt að sjúkdóm-
urinn sem dró hana til dauða tveimur ára-
tugum síðar hafi verið byrjaður að hreiðra
um sig. En grípum niður í lokaerindi ljóðs-
ins Mig dreymdi þig Hulda:
Ó, frostnótt í júní með feigð um brá,
hví felldir þú sumarsins björtu rós,
er sólin reis gullin úr bylgjum blám
og breiddi um himin þitt fagra Ijós?
Um unnusta Huldu hef ég ekki haldbær-
ar heimildir en hann var Guðfinnu styrkur
í veikindum Huldu. Þá er iítið fjallað um
ástamál Guðfinnu, a.m.k. ekki getið um
unnusta, en úr ljóðum hennar má lesa sára
reynslu í þeim efnum. Reyndar kemur
þetta okkur ekkert við, eða eins og Guð-
finna segir sjálf:
Hvað ástin mérgaf, og hvað aftur hún tók,
skal alheimi lokuð bók.
Þrátt fyrir þessar línur er talið að ljóðið
Tvær systur lýsi vel djúpstæðri reynslu
skáldkonunnar á Hömrum, en síðustu tvö
erindin hljóða svo:
Og tíminn leið. Svoleiddust þærhöndíhönd
um heiðan dag á æskunnar furðuströnd,
og sami eldur í beggja hjörtum brann,
þær báðar hlutu að elska sama mann.
Sú undi skammt, er öðlaðist lánsins gjöf,
því annarrar sorg þær lagði báðar í gröf.
Á legstaðnum hvísla reyrstráin raunamál
um rósir tvær, sem drottinn gaf eina sál.
Frá Hömrum til Húsavíkur
Guðfinna Jónsdóttir bjó að Hömrum fram
til ársins 1936 ef undan eru skilin nokkur
ár, s.s. þegar hún var við tónlistarnám.
Hún lærði m.a. hjá Sigfúsi Einarssyni,
Otto Busch, Kurt Haeser og Páli ísólfs-
syni. Guðfinna nam orgelleik og hafði
mikla hæfileika á því sviði og má t.d. vísa
til frásagnar Áskels Snorrasonar í minn-
ingargrein um Guðfinnu í Þjóðviljanum
25. apríl 1946.
Guðfinna stundaði söngkennslu og kór-
stjórn þegar heilsa hennar leyfði. Hún
fluttist til Húsavíkur 1936 og var organisti
við Húsavíkurkirkju í nokkur ár og kenndi
hljóðfæraleik heima í Hamrahlíð, en svo
kallaði Hamrafjölskyldan íbúðarhúsið sem
hún reisti á Húsavík.
Þótt Guðfinna saknaði Reykjadalsins
fékk Húsavík líka gildi fyrir hana. Þar
voru búsettir nokkrir brottfluttir sveitung-
ar hennar og hún eignaðist nýja vini. Geta
heimildir sérstaklega um Sören Árnason
frá Kvíslarhóli á Tjörnesi sem var leigjandi
í Hamrahlíð. Hann sá um útför Guðfinnu
og varðveitti óbirt ljóð hennar og efndi lof-
orð sem hún tók af honum um að annast
móður hennar meðan hún lifði. Um útför
hennar sá Sören einnig.
Faðir Guðfinnu lést 1941, berklarnir
drógu hana sjálfa til dauða 1946 en móðir
hennar lifði til haustsins 1956.
Allt frá 1927 átti Guðfinna við veikindi
að stríða og lögðust þau stundum þungt á
hana. Þá gat hún ekki setið við orgelið
nema stutta stund í einu og vonleysi greip
um sig. Gætir þess nokkuð í ljóðum henn-
ar en hún mun snemma hafa byrjað að
setja saman kvæði þótt ljóðagerð hennar
hafi lítt komið fram í dagsljósið fyrr en
heilsubresturinn ágerðist. Og nú er kom-
inn tími til að huga nánar að ljóðunum.
Yrkisefni sótt í náttúruna
„Ég held áfram að yrkja kvæði, það verður
ekki úr mér drepið, kannske af því að það
er eina starfið, sem ég get neytt mín við,“
skrifar Guðfinna í bréfi til Arnórs Sigur-
jónssonar frá Sandi 1939.
Ljóð Guðfinnu komu fyrst fyrir sjónir
almennings er hún var rúmlega fertug að
aldri. Fjögur ljóð birtust í safninu Þing-
eysk ljóð sem séra Friðrik A. Friðriksson
og Karl Kristjánsson gáfu út 1940.
Fyrri ijóðabók Guðfinnu, Ljóð, kom út
1941 og hin síðari, Ný ljóð, 1945. Loks
kom safn ljóða hennar út 1972 og ritaði
Kristján Karlsson formála að bókinni. í
ljóðasafninu eru nokkur áður óbirt ljóð en
Guðfinna frá Hömrum lét eftir sig í hand-
riti 70-80 ljóð er hún dó.
Æðsta gjöfin frá guða höndum
ergátan mikla um hel oggröf.
Hún knýr fram seglin í leit að löndum,
þótt löðrið fjúki um tímans höf.
Þannig hefst Gátan mikla, eitt þeirra
ljóða sem birtust í Þingeyskum ljóðum.
Gátur og leyndardómar lífsins vöfðust
nokkuð fyrir skáldkonunni, sem sótti and-
ann ekki til æðri máttar eða skáldagyðju
heldur náttúrunnar:
Ver örlát, jörð,
á þín yrkisföng,
á meðan vorið
mér vekur söng,
því stutt er líf mitt,
en listin löng.
Guðfinna frá Hömrum orti um náttúruna,
næsta umhverfi sitt sem henni þótti svo
vænt um og tengsl mannsins við náttúruna.
Hún byggði á grunni náttúruskáldskapar
19. aldar með raunsæisstefnuna að leiðar-
ljósi í fyrstu en síðan fór nýrómantíkin að
hasla sér völl. Ljóð hennar urðu þá ekki
bara spegilmynd náttúrunnar heldur
skreytt symbólskum áhrifum, orðskrúði og
andans flugi, náttúran var þá ekki aðeins
mynd heldur sálarástand. Jafnvel mátti
greina áhrif frá Einari Benediktssyni en
Guðfinna gætti þess að missa ekki málið út
í víðáttur og urðu ljóð hennar meitlaðri
með árunum. Með árunum, segi ég, en í
rauninni hafði hún aðeins sex ár því dauð-
inn beið hennar á Kristneshæli.
„AUt líf mitt var för til fjallsins“
Frú Músíka, sönggyðjan, en svo kallaði
Páll ísólfsson Guðfinnu, sendi frá sér mörg
afar góð ljóð að efni sem formi. Þótt mæli-
kvarði á gæði Ijóða sé að mestu leyti fólg-
inn í persónulegri upplifun lesandans verð-
ur gildi ljóða á borð við Með sól, Mig
dreymir enn, Maríuerla, Ljósmynd að
vestan, Ljóssins knörr, Bergmál, Gamalt
sendibréf, Dynskógur, Tvær systur, Brotið
land, Maður og mold, Vor í dalnum, Hið
gullna augnablik o.fl. varla dregið í efa.
Þau eru hafin yfir tískustrauma og duttl-
unga augnabliksins eins og lesendur geta
auðveldlega gengið úr skugga um. Þetta er
a.m.k. mín reynsla en Ljóðasafn Guð-
finnu hafði legið lítt sköðáð uppi í bóka-
hillu í mörg ár þar til ég greip bókina kvöld
eitt og gleymdi mér um stund við lestur.
Út um vonanna voga
skyggnast vorgróin lönd.
Hvergi herfloti húmsins
með sinn hlekk og sín bönd.
Siglir náttsólar nökkvi
fyrir Norðurlands strönd.
Þetta er lokaerindið í Ljóssins knörr,
fagurlega búin umgjörð um náttúruöflin
og mikilvægi þeirra fyrir land og þjóð. En
sumir telja hamingjuna búa í öðrum lönd-
um og láta Ljósmynd að vestan glepja sig:
í stílhreinum, glæstum borgarbrag
ég blómgvaða menningu sá.
Eg hugsaði um lands míns gadd og grjót
og var gripin af sömu þrá,
sem langfeðga minna hjörtu hreif,
er þeir hurfu vestur um sjá.
Þá er hollt að hafa í huga raunveruleik-
ann, líta á hina hlið málsins:
Þá minntist ég einnig íslendings,
er óðal sitt vestra bjó,
en festi þar aldrei yndi neitt
og ættjörðu sinni dó.
Þeirsegja, að afköldu kumbli hans
rísi kvistur úr frónskum mó.
Við verðum samt sem áður að hlúa vel
að landi okkar og klæða mela og móa.
Landið grær í söngvum Guðfinnu í ljóðinu
Dynskógur, hollri áminningu sem á ekki
síður vel við í dag:
/ söngvunum grær hvert laufblað, er lifði
endur.
í dulræðu skrjáfi sandsins um sorfnar lendur
mig kallar Dynskógur horfinn, höggvinn,
brenndur.
Og lengi væri hægt að halda áfram í
ljóðsins aldingarði en lokaerindið er tekið
úr Fjallið blátt:
Ofseint er nú heim að halda,
þvf hjartaslátturinn dvín.
Allt líf mitt var för til fjallsins,
sú för var ei næsta brýn.
í fjarlægðar sinnar fegurð
hafði fjallið komið til mín.
Andspænis slíkri lífsreynslu stendur
maður berskjaldaður en hvort þetta veik-
róma bergmál mitt af lífi og ljóðum Guð-
finnu frá Hömrum nái eyrum lesenda,
hvort mín vanmáttugu orð séu ekki dæmd
til að drukkna í skarkala dægurmenningar-
innar verður tíminn að leiða í ljós. En
meðan ég fæ viðbrögð og þykist vita að pár
mitt er ekki til einskis mun ég halda áfram
að rita hið mánaðarlega Sögubrot, lesend-
ur góðir, mannlífsbrot úr sögu þjóðarinn-
ar.
Stefán Sæmundsson.
(Helstu heimildir: Arnór Sigurjónsson: Guðfinna
Jónsdóttir frá Hömrum, Andvari, 1972. Guðfinna
Jónsdóttir frá Hömrum: Ljóðabók - Safn, formáli
eftir Kristján Karlsson, AB 1972).