Dagur - 26.10.1991, Síða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 26. október 1991
uðmundur Halldórsson á Húsavík var á dögunum kjörinn í vara-
stjórn Rjúpnaverndarfélagsins á Norðurlandi eystra. Á fundinum
rifjaði Guðmundur talsvert upp fyrri tíð og sagði veiðisögur, sem
sumar þóttu með ólíkindum. Guðmundur er fæddur að Hallbjarnar-
stöðum á Tjörnesi 15. maí 1923 og nær allan sinn aldur hefur hann
búið á Húsavík og Tjörnesi. Til Húsavíkur fluttist hann milli ferming-
ar og tvítugs en fór síðan að búa á Kvíslarhóli á Tjörnesi hálffertugur,
°g bjó þar í allmörg ár. Síðustu árin hefur hann verið þekktastur sem
hrognasölumaður og fyrir veiðarfæraverslun. En Guðmundur var beðinn að segja okkur
ýmislegt af rjúpunni, bæði fyrr og nú, í þessu helgarviðtali.
„Ég er vel kunnugur á þessum slóðum. Eg
átti Kvíslarhól í rúmlega 20 ár. Kvíslarhóls- og
Syðri-Tunguheiði, þessi lönd liggja saman og
eru langstærstu rjúpnalöndin á Tjörnesi. Það er
að segja þegar jörð er auð.
Ég fór snemma að fylgjast með rjúpnaveið-
unum. Þar sem ég átti heima var framhýsi, svo-
kallað dyrhús, og um það leyti sem ég fór að
ganga, man ég eftir að rjúpnakippurnar héngu
þama uppi. Þá gekk faðir minn mikið til rjúpna
og einnig Sigurmundur heitinn bróðir, sem var
14 árum eldri en ég.“
Rjúpa í tugþúsunda vís
- Á fundinum rifjaðir þú upp fyrri tíð og m.a.
að svo mikil hefði rjúpnamergðin stundwn ver-
ið að fólk liélt að gránað hefði ífjöll.
„Þetta er alveg rétt. Rjúpan var friðuð rétt
um 1930, að mig minnir í fjögur ár. Astæðan
Laugardagur 26. október 1991 - DAGUR - 11
"Þegar landro
gránabi af rjúpu"
- viötal vib Gubmund Halldórsson ívarastjórn Rjúpnaverndarfélagsins
fyrir friðuninni var að menn töldu að rjúpunni
hefði fækkað. Svo kann að hafa verið, en þó
var fækkunin ekki meiri en það að rjúpan
verpti víða á túnum og meira að segja alveg
niður í fjöru. Þar sem útræðið var voru þær að
verpa undir kofaveggjum, í árgilinu og víðar, í
dag þætti saga til næsta bæjar ef svo væri. Á
þessum árum var algengt að gengið væri með
girðingum, því rjúpan flaug á girðingar og
drapst. Það var þetta mikið af henni.
Þegar rjúpan var friðuð, var samþykkt að
hún skyldi framvegis friðuð sjöunda hvert ár.
Með tilliti til þess var hún friðuð 1941 en síðan
var lögunum breytt og ákveðið að rjúpan yrði
bara friðuð ef þurfa þætti.
Ég byrjaði að ganga til rjúpna tólf ára gam-
all. Við fórum austur í heiði og lögðumst út þar
14. okt. 1937. Um morguninn 15. vorum við
félagar fimm saman: Sigurbjöm Ámason,
Baldur bróðir hans, Ámi Kárason og Bjarki
bróðir hans. Þegar við komum austur á svo-
kallaðan Vatnafjallgarð, þá fór svona að verða
nokkuð ljóst. Sigurbjörn var með kíki og fór að
hafa orð á því hvað þetta væri, hvort það hefði
gránað suður á Tunguflötunum, því það var
ekki það kalt. Þegar betur birti og við fórum að
athuga málið, þá var þetta allt saman rjúpa,
svona sjálfsagt í tugþúsundavís. Það var
margra ferkílómetrasvæði sem var gjörsam-
lega grátt. Svo vom rjúpnahópar, hvert sem
horft var, austur í svokölluð vötn sem liggja
austan Vatnafjallgarðsins. Þetta er sú almesta
rjúpa sem ég hef nokkurntíma séð, en að vísu
var mikið af rjúpu þama í fjöldamörg ár á
eftir.“
Innanveggjamenn
á hæstvirtu
höfuöborgarsvæbi
„Heldur fór að draga úr fjöldanum á milli
1950-60 en þó var mikil rjúpa miðað við það
sem nú er. En svo fór að smásíga á ógæfuhlið-
ina og langhraðast nú síðustu árin. Allar bolla-
leggingar vísindamanna um þessar 10 ára
sveiflur, ég held að það trúi því enginn nema
bara einhverjir innanveggja á hæstvirtu
höfuðborgarsvæði.“
- Kennir þú of miklum veiðum um fœkkun
rjúpunnar, eða kemur fleira til?
„Það er auðvitað fleira sem kemur til, en á
árum áður miðaðist sóknin aðeins við það sem
fætumir báru menn. Það þekktist ekki að
Reykvíkingar færu í rjúpur. Þeir komust ekki -
það voru engir vegir eða tæki til þess. Nú fara
menn, á þriðja þúsund manns eftir því sem
fjölmiðlar segja, fyrsta morguninn, 15., á bíl-
um, vélsleðum, fjórhjólum og jafnvel flugvél-
um. Ekki nóg með það, heldur eru margir
þeirra með byssur sem taka þrjú skot og jafn-
vel fleiri.
Þessu er því ekki saman að jafna, og þetta er
t.d. alveg eins og tæknin við fiskveiðamar. Þó
fuglafræðingar segi að veiðar hafi engin áhrif á
rjúpnastofnin, þá ætti það að vera alveg einsog
með fiskinn og aðra dýrastofna. Er maðurinn í
raun ekki búinn að útrýma fjölda dýrateguna
með ofveiði á árum áður, þó tæknin við veið-
amar hafi ekki verið nema brot af því sem
þekkist í dag? Ef veiðar hefðu ekki áhrif, þyrfti
ekkert að vera með neina aflakvóta eða því um
líkt. Fullyrðingar þessara svokölluðu fugla-
fræðinga dæma sig því alveg sjálfar."
Rjúpan var gjaldmiðill
- Þekkir þú forsögu málsins, alveg frá land-
námi, lieimildir um hvort mikið hafi verið af
rjúpu og hún nýtt fyrr á öldum, áður en byssur
komu til sögunnar?
„Ég þekki það ekki. En gamall maður sem
átti heima í Aðaldal löngu fyrir aldamót, sagði
mér að ekki hefði verið til byssa á bænum en
hann og bróðir hans hefðu gengið til rjúpna
með snöru. Þá hefði rjúpan verið svo gæf og
mikið fyrr hefði verið farið til veiðanna, seint í
ágúst eða september. Menn gengu með heima-
gert net á miili sín og skelltu því yfir
rjúpurnar."
- Þótti rjúpa góður matur, og góð búbót til
heimilis?
„Ég man lítið eftir að rjúpa hafi verið borð-
uð á mínu heimili, nema sú sem var gölluð, t.d
þannig að af væru skotnir hausamir. Rjúpan
var gjaldmiðill og markmiðið með veiðunum
að fá aura hjá kaupmanninum. Ég vissi þó til
þess að margir höfðu mikið dálæti á rjúpu sem
mat, en aðrir aftur hið gagnstæða.
Rjúpan var flutt út í miklu magni. Ég var
staddur í Hamborg um 1967, og var boðinn í
matarveislu sem fyritæki þar hélt nokkrum
viðskiptamönnum. Þar hitti ég manninn sem
fyrirtækið var upphaflega kennt við og hafði
veitt því forstöðu fyrr á öldinni. Hann flutti frá
Noregi til Hamborgar snemma á þessari öld.
Hann sagði mér að hann hefði flutt inn rjúpur
og gærur og fleira frá Islendingum á árunum
fyrir stríð, en í stríðinu hefði þessi innflutning-
ur hætt og ekki verið tekinn upp aftur.
Þegar ég man fyrst eftir voru það fjórir aðil-
ar sem fluttu út rjúpu á Húsavík: Verslun H P
Kristjánssonar, Kristinn Jónsson, Verslun St.
Guðjónssen og svo Kaupfélagið. Ég held að
enn sé til innleggsnóta frá 1928 þegar faðir
minn lagði inn hjá verslun H. P. Kristjánsson-
ar, en þá voru greiddar 1,25 kr fyrir stykkið. Ég
gæti trúað að þá hafi lambið gert um tíu
krónur.
Þegar ég fór að skjóta rjúpu og man fyrst
eftir þá fékk ég 50 aura fyrir fyrsta flokks rjúpu
og 40 aura fyrir annan flokk. Það var hæsta
verðið og það greiddi Kristinn Jónsson, kaup-
ntaður. Ég var mikill Kristinstrúarmaður því
faðir minn og hann voru góðir kunningjar og
ég byrjaði að selja honum rjúpurnar mínar, og
gerði það síðan lengst af.“
14 rjúpur í einu skoti
- Þú sagðir fundargestum Rjúpnaverndaifé-
lagsins veiðisögur, m.a. að einn hefði fengið
14 rjúpur í einu skoti í gamla daga. Finnst
mönnum í dag þetta ekki ótrúlegt?
„Ég þykist vita að mörgum finnist þetta
ótrúlegt. Það var Parrnes Sigurjónsson, sem þá
var vinnumaður í Kelduhverfi, sem einu sinni
fékk 14 rjúpur í skoti. Það er langáhrifaríkasta
skot sem ég hef heyrt um. Haustið 1954 stund-
aði ég rjúpnaveiðamar mest og þá fékk ég sjö
sinnum sjö rjúpur í skoti, þetta var ekki sam-
fellt heldur yfir allt veiðitímabilið. Ég held að
ég muni það þó rétt að þetta hafi hent mig
tvisvar sama daginn.“
- A fundinum var talsvert rœtt um utan-
landsferðir rjúpna og rifjað upp er þú sást
rjúpnahóp langt út á sjó.
„Ég var á togaranum Jörundi frá Akureyri
haustið 1952 og þá vorum við að toga á Hala-
miðum, 60-70 rnílur norðaustur af Vestfjörð-
um. Það var heldur dimmt í lofti og svolítill
suddi. Við vorum í asfiski og allir í aðgerð
þegar við heyrum ys í lofti og yfir skipið llýg-
ur stór rjúpnabreiða, rnjög lágt. Ein þeirra
skellti sér niður á bátadekkið. Það var vont
skyggni og þær gætu hafa komið af ís þarna í
nágrenninu. En þetta haust heyrðist talsvert oft
að sjómenn hefðu séð rjúpur á hafinu milli ís-
lands og Grænlands, og upp komu getgátur um
að hún skryppi kannski milli landa.“
Keypti jörð fyrir eins
hausts veiði, 3.000 rjúpur
- Komdu nú með nokkrar gamlar rjúpnaveiði-
sögur.
„Nokkrir Húsvíkingar lágu stundum við
uppi í Grísatungu við veiði, en þetta var ekki
algengt. Allra frægustu rjúpnaskyttumar, og
skyttur yfir höfuð, voru þeir bræður á Máná,
Egill og Aðalgeir Sigurðssynir. Þetta voru
rniklir atorkumenn og frægir um allt hérað og
land fyrir sína veiðimennsku og ýmislegt sem
að slíku laut. Ég hef heyrt að þeim þætti það
ekki sæmilegt haust nema að þeir fengju svona
sitt þúsundið hvor af rjúpu. Menn spyrja gjam-
an hvernig mennirnir hafi farið að því að labba
inn í heiði, skjóta þetta og bera það síðan heim
aftur. Svarið er að faðir þeirra, Sigurður Jóns-
son, fór á eftir þeim með hest. Bræðurnir höfðu
ákveðna staði sem þeir skildu rjúpumar eftir í
grjótbyrgjum og daginn eftir sótti faðir þeirra
rjúpurnar og skildi þá gjarnan eftir nesti fyrir
synina, sem þeir gætu nálgast ef þeir þyrftu á
að halda.
Húsvíkingarnir sem komu austur í Grísa-
tungu voru Jón Sörenson, Páll Sigurjónsson og
fleiri. Þar var kofi, en þetta var í sárafá skipti
sem þeir lágu við veiðarnar. Þeir veiddu þegar
autt var og auðvelt að sjá fuglinn.
Ólafur Jónsson, á Fjöllum í Kelduhverfi,
var ákaflega mikil og þekkt skytta og mikill at-
orkumaður. Hann keypti jörðina Fjöll af systk-
inum sínum. Hann borgaði jörðina með rjúp-
um fyrsta haustið, þá fékk hann tæplega 3000
rjúpur. Um þetta eru til skráðar heimildir og
skýrsla til um hvað hann fékk hvem dag. Þetta
þótti algjörlega einstakt en það var á stöku stað
sem veiðamar skiluðu mjög rniklu búsílagi.
Sigurður Ámason á Kvíslarhóli var þekkt
rjúpnaskytta. Sigurður var fæddur laust fyrir
aldamótin og er nýlátinn í hárri elli.“
Hvíti Lónshundurinn
í ævinstýraferh
- Manstu ekki broslega sögu af rjúpnaskyttum?
„Húsvíkingar fóru til rjúpna á Reykjaheiði
einn góðviðrisdag fyrir allmörgum árum. Einn
þeirra sá hvíta tófu á hlaupum og skaut á hana
en hitti ekki. Sama dag voru Tjömesingar úti á
Núpagrjótum. Einn þeirra sá hvíta tófu koma á
miklu spani að sunnan, vegna styggðar frá
Húsvíkingum. Hún fór það nærri að hann
brenndi af en tófan fór hratt og hvort sem skot-
ið hefur ekki dregið hana uppi eða hvað, þá
virtist hún ekki verða þess vör. Um kvöldið
birtist heimilishundurinn á Lóni í Kelduhverfi.
Hann var hvítur að lit og hann var móður og
másandi eftir að hafa brugðið sér bæjarleið
einhverra hluta vegna, og kom heill á húfi
heim eftir að hafa lent í því dæmalausa æfin-
týri að vera skotmark bæði Húsvíkinga og
Tjörnesinga.
Ég lenti í því 15. október ‘38 eða ‘39, suður
hjá svokölluðum Tungutjömum, að það fór að
gola norðaustan, með rigningu fyrst og síðan
krapa. Við Baldur heitinn Ámason vorum
þama saman, en við fórum oft saman í veiði-
skap bæði á sjó og landi. Baldur hélt því fram
að það væri að koma norðaustanátt og þá
mundi rjúpan hópast niður að vatni sem er á
svokölluðu Gæsadalsfjalli. Ég fylgdi honum
eftir og þetta passaði. Þegar við komum voru
rjúpnahópamir að koma og setjast í kring um
vatnið. Við skutum þama einhverja tugi, en
það var komið versta veður og þá var að leggja
af stað heim. Okkur sóttist seint því það fór að
snjóa, með stórum flygsum sem mokaði niður.
Það var heldur leiðinlegt að ganga þama niður
grjót- og leirveginn. Þegar við komum niður í
Brekkur, en þar var autt, vorum við orðnir afar
þreyttir og settumst niður. Þama uxu aðalblá-
ber og við vorum orðnir svangir. Ég kraflaði
með hendinni ofan í lyngið og setti uppí mig.
Ég hugsa að eins mikill hluti af því hafi verið
lauf eins og ber. Hvað um það þá held ég að ég
hafi aldrei fengið bragðbetri ber. Eftir dálitla
stund stóðum við upp og komumst örþreyttir
síðasta spölinn, en rjúpumar hefðu ekki verið
gjaldgengar í fegurðarsamkeppni, eftir þetta
ferðalag."
Framliönar rjúpur á flögri?
- Hvers vœntir þú við tilkomu þessa nýjafélags?
„Ég vona að það verði til að koma vitinu
fyrir vissa menn sem alltaf halda að nóg sé til
af rjúpu. Á tilteknu býli hér austan við okkur
sáu menn rjúpu í þúsundavís, að sagt var. Ég
held að menn hafi lagt misjafnan trúnað á þá
sögu en ég heyrði þá skýringu að það kynni að
vera að þessir menn væru eitthvað dulrænir og
sæju rjúpur sem einu sinni hefðu vappað þama
um móana, en væru löngu horfnað til forfeðra
sinna.
Ég vona að rjúpan verði friðuð og rannsök-
uð af alvöruvísindamönnum. Ég tel að það eigi
að nýta fálkastofninn til að kosta slíkar rann-
sóknir. Fálkastofninn er of stór og fálkinn er
farinn að leggjast á kanínur og hænsni, dúfur
og allt mögulegt. Ég vil að fálkinn sé vaktaður,
varinn og nýttur, þannig að ungar séu seldir úr
landi en Náttúrufræðistofnun fái tekjumar.
Rjúpan verði síðan rannsökuð rækilega og
þegar stofninn er kominn í þokkalega stærð
verði veiðar leyfðar á ný, takmarkaðar og
sóknin miðuð við niðurstöður væntanlegra
rannsókna.
Mér finnst það ósköp skiljanlegt að menn
hafi gaman af að fara í rjúpur og skjóta sér í
jólasteikina. En að menn séu að gera út á þetta
nú, þegar næga atvinnu er að fá, ég séenga
ástæðu til þess. Þetta var annað í gamla daga
þegar engin atvinna var fáanleg og rjúpnapen-
ingamir vom fyrstu auramir sem margir strák-
ar eignuðust. Nú ættum við að geta látið rjúp-
una að langmestu leyti í friði, og alveg þegar
stofninn er jafn illa kominn og nú er.“
Mynd og texti:
Ingibjörg Magnúsdóttir