Dagur - 14.03.1992, Blaðsíða 4

4 - DAGUR - Laugardagur 14. mars 1992
Brot úr sögu bænda
Atli Vigfússon
Bændadagur
Öll þekkjum við daga eins og
frídag verslunarmanna, sjó-
mannadaginn og verkalýðsdag-
inn, en minna hefur farið fyrir
bændadeginum þó hann hafi
verið í heiðri hafður á tímabili.
Það virðist sem svo að hann hafi
ekki náð festu hjá þjóðinni og
honum hafí ekki verið nægilega
vel fylgt eftir hjá búnaðarsam-
böndum og bændafólki sjálfu.
Segja má að dagur þessi hafí að
fullu átt rétt á sér miðað við
hlutverk landbúnaðarins í þjóð-
lífínu, en gaman er að rifja að-
eins upp umræður um þennan
dag á árunum fyrir 1950.
Lengi var hugsað um það og
ritað að sveitafólk ætti að eignast
löghelgan frídag til að heiðra
landbúnaðinn og stéttina, þannig
að bændadagur yrði fastur liður í
menningarsögu sveitafólksins.
Hinn 5. september 1948 lánað-
ist það á Laugum S-Þing. með
hjálp ungmennasambandsins og
söngflokka héraðsins að koma á
fjölmennri bændasamkomu.
Var þá skólastjóri þar séra Her-
mann Hjartarson og var hann mál-
inu mjög hlynntur og hjálpsamur í
alla staði. Fékk þetta ágætar und-
irtektir og fylgi héraðsbúa.
Sú tilhögun var höfð á þessum
samkomum að eftir setningu
þeirra fór fram guðsþjónusta sem
ýmsir prestar voru fengnir til að
annast. Þá var haldin „bændaræð-
an“ sem var aðalræða, en sfðan
tóku ýmsir héraðsbúar til máls
með stuttum ræðum og frumortum
Ijóðum. Þá var sungið þess á milli
og var enginn hörgull á.
Margt er í minnum haft, m.a.
ljóð Valtýs Guðmundssonar á
Sandi sem vakti sérstaka athygli á
fyrsta bændadeginum og fékk
hann mörg þakkarbréf fyrir.
Þarna voru einnig sýndar
íþróttir og kvikmyndir. I lokin var
svo dans og seldur aðgangur inn á
hann. Þá var einnig selt kaffi á
staðnum.
Að Iokinni fyrstu samkomunni
sagði Hermann prestur að sér
fyndist að þetta yrði að lifandi
máli í sveitum landsins, en upp frá
því var unnið að því að vekja
þessa hreyfingu um allt land með
bréfaskriftum við búnaðarsam-
bönd landsins, erindum og ritgerð-
um og einnig var reynt að fá lög-
helgun bændadags á Alþingi.
Hátíð í lok sláttar
í janúar 1949 skrifaði Grímur
Gíslason bóndi Saurbæ í Frey og
fagnaði hugmyndinni og taldi
mikla þörf á því að bændastéttin
tileinkaði sér einn dag á ári hverju
til hátíðarhalda, heima í sveitun-
um. Tilgangurinn með slíkum
dagamun myndi vera sá, auk þess
að vera almennur skemmtidagur,
að glæða stéttvísi og stéttarmetnað
bændafólksins.
Markmiðið með línum Gríms
var ekki það að ræða á breiðum
grundvelli gildi bændadagsins,
heldur vildi hann leggja orð í belg
um hvaða dagur ársins yrði valinn
sem bændadagur. Að hans áliti
skipti mjög miklu máli að tíma-
setning hans yrði heppilega valin.
I því sambandi vitnaði hann í
þá tillögu Jóns H. Þorbergssonar
bónda og fyrrv. sauðfjárræktar-
ráðunauts, sem telja mátti frum-
kvöðul að þessum degi, en tillaga
Jóns var sú að miða daginn við
sláttarlok og taldi hann að með
vaxandi búmenningu yrði heyskap
lokið allmikið fyrr en áður tíðkað-
ist.
Grímur tók á vissan hátt undir
þessi orð en sagði að því miður
væri þróunin ekki svo langt komin
í landbúnaðinum enn sem komið
væri og ekki þyrfti að búast við al-
mennri þátttöku á bændadegi á
síðsumri. Máli sínu til stuðnings
sagði hann að slæmt tíðarfar gæti
oft orðið til þess að seinka sláttar-
lokum og tillaga Jóns væri því
ekki tímabær.
Sumardagurinn fyrsti
Jón á Reynistað var annar sá
maður sem mikinn áhuga hafði á
bændadeginum.
Viðhorf hans var það að halda
ætti upp á þennan dag á sumar-
daginn fyrsta, en því hafnaði
Grfmur alfarið í grein sinni. Taldi
hann að eitt sem gæti algerlega
komið í veg fyrir að sveitasælan
gæti látið í ljós gleði sína yfir
sumarkomunni, en það væri tíðar-
farið. Æði oft hefði svo verið að
þessi dagur væri bara á tímatalinu
og stórhríð gnauðaði á héluðum
gluggum og lítið hefði verið hægt
að gera úr gleðskap.
Vísaði hann einnig á þá fólks-
fækkun sem hefði orðið í sveitum
og vart væri fleira fólk á heimil-
unum en komist yrði af með við
dagleg störf þ.e. innanbæjarverk
og skepnuhirðingu. Þá sagði hann
Það var hátíðarblær á
Laugum í Reykjadal
þegar bændadagurinn var
og hét, en þar var jal'nan
margt fólk saman komið.
að með batnandi meðferð á sauðfé
væri mjög sjaldan búið að sleppa
fénu af gjöf um sumarmál.
Þar með hafnaði Grímur degi
Jóns á Reynisstað rétt eins og degi
Jóns H. Þorbergssonar.
Síðasti sumardagur
eða fyrsti vetradagur
Grímur kom fram með þriðju
tillöguna að dagsetningu og sagði
að haustið væri sá tími sem væri
einna hversdagslegastur í íslensku
þjóðlífi.
Þá átti hann við þann tíma þeg-
ar förgun sauðfjár væri lokið og
annar almennur vetrarundirbún-
ingur. Þetta væri að ýmsu leyti
þáttaskil í búskapnum og uppsker-
unni lokið og arði búanna væri
komið í verð. Oft væri þessu öllu
lokið áður en sumarið hefði kvatt
til fulls og að ýmsu leyti væri hag-
stæður tími fram yfir veturnætur.
Brá þá svo við að Grímur taldi tíð-
arfar jafnan stillt á þessum tíma
og að bændur ættu hvað hægast
með að komast frá búum sínum.
Sagði hann að hann hefði þá trú
að búskaparmenningin ætti eftir
að komast á það stig að þess yrði
vel vert að halda uppskeruhátíð
síðasta sumardag eða fyrsta vetr-
ardag.
ítrekaði hann svo í lok greinar
sinnar ánægju sína með tilkomu
bændadagsins og sagði fyllilega
vera kominn tíma til að þurrka
burt alla minnimáttarkennd fyrir
tilveru sinni. Dagurinn ætti að
vera táknrænn fyrir þá auknu
bjartsýni og velmegun sem von-
andi yrði varanleg meðal þeirra
sem byggju f hinum dreifðu
byggðum landsins.
Jónsmessan
Á þorraþræl 1949 skrifar Krist-
ján Benediktsson bóndi Einholtum
í Frey qg kemur með tillögu að
fjórðu tímasetningunni, en honum
leist hvað verst á tillögu Gríms
um að halda þennan dag hátíðleg-
an seint um haustið. Nefndi hann
í því sambandi foráttulanga og
dimma nótt og vondra veðra von á
þeim tíma á nokkuð stórum hluta
landsins.
Sagði Kristján að enginn dagur
væri eins sjálfsagður til þessara
hátíðahalda eins og 24. júní þ.e.
Jónsmessudagur. Lýsti hann yfir
því að helgi hefði ríkt yfir þeirn
degi frá ómunatíð um öll Norður-
lönd og þá einkanlega hjá fólki í
sveitunum. Þá væri hinn langi
sólargangur deginum til gildis.
Allt væri að ná fullum blóma og
allt iðaði af lífi og fjöri. Þá væru
einnig nokkur þáttaskil í starfsemi
bænda. Ærnar bornar og biðu
rúnings og sláttur ekki hafinn.
Nokkur ótti var þó um það að
ýmsir myndu finna Jónsmessunni
því til foráttu að margir hátíðis-
dagar væru á þessum tíma eins og
t.d. 17.júníog 19. júní. En Krist-
ján sagði að menn ættu að halda
upp á þennan tfma því þetta væru
bestu og björtustu dagar bænda og
engin ofrausn væri í því að veita
fólki sem ynni landbúnaðarstörf
gott frí miðað við alla þá sunnu-
og hátíðisdaga sem það ynni á
hverju ári.
í seinni hluta greinarinnar vitn-
aði hann svo í bóndadótturina
Döllu Þorvaldsdóttur þar sem hún
segist ætla að eigast göfugasta
soninn er á íslandi muni fæðast.
Sagði hann í framhaldi af því
að bændur ættu að hafa þá metn-
aðargimd að velja þann dag til há-
tíðarhalda sem bestur væri og göf-
ugastur. Hins vegar vildi hann
líka halda uppskeruhátíð að
haustinu sem jafnframt væri
kaupakonuball og í vondum veðr-
um væri danssalurinn óskaland, en
kvenfélögin og ungmennafélögin
ættu að hafa þar forgöngu og
bændurnir myndu dansa með, síð-
ur en svo nauðugir.
í lokin vildi hann svo fá nýtt
nafn á bændadaginn, þannig að
hann fæli í sér hátíðarhöld allra
þeirra sem að landbúnaði ynnu og
auglýsti eftir hugvitsömu og orð-
högu fólki.
Margt fólk og mikið dansað
„Það var mikill kraftur í dansin-
um í íþróttahúsinu á Laugum á
bændadeginum,“ segir Friðrik
Jónsson frá Halldórsstöðum í
Reykjadal (f. 1915), en þar spil-
aði hann á harmoniku fram á
nætur og það var feikilegt fjör í
fólkinu.
„Eg var mikið notaður í það
að spila á böllum í þá daga, því
það var enginn annar á þessu
svæði sem spilaði. Fyrst var ég
þekktur fyrir að spila á orgel
fyrir dansi og hafði t.d. spilað í
mörgum samkomuhúsum í hér-
aðinu. Svo er það að ég fæ mér
hnappaharmoniku og var mjög
spenntur fyrir því. Var ég þá
strax eftir eina viku fenginn til
þess að spila á balli og gekk það
ágætlega. Fékk ég meira borgað
heldur en ég hafði sett upp, því
þeim fannst ég standa mig vel.
Þetta var 1937, en ég átti
enga peninga fyrir þessu hljóð-
færi. Fór það þá svo að Snjólaug
systir Friðriks pósts lánaði mér
100 krónur til þess að geta keypt
þetta.
Lá leið mín síðan í Arnstapa í
Ljósavatnsskarði til manns sem
hét Sigurður, en hann átti fimm-
falda hnappaharmoniku sem
hann seldi mérá 100 kr. Taskan
utan um hana kostaði svo 15 kr.
Fór ég á hjóli þessa leið, sótti
gripinn og kom með poka á baki
heim.
Á orgelárunum var ég oft að
spila og fékk ég m.a. bréf frá
þremur ungum stúlkum á Húsa-
vík sem sögðust hafa heyrt mik-
ið af list minni og fóru þess á
leit að ég kæmi þangað og spil-
aði fyrir dansi á samkomu bæj-
arbúa. í bréfinu sagði að mér
Friðrik Jónsson frá Hulldórsstöð-
um í Reykjadal.
yrði fengið það besta orgel sem
fáanlegt væri í bænum. Ég fór
nú, en var bæði kvíðinn og
spenntur og gerði þetta. Það var
kona Einars Reynis í Reynishúsi
sem átti fyrirtaksorgel og var
því komið fyrir í samkomuhús-
inu og spilaði ég þarna fyrir
þrumandi balli.
Á tíma bændadaganna þekkt-
ist ekki annað en það væri bara
einn maður að spila, en þá var
maður ungur og hraustur og allt
gekk vel. Yfirleitt stóðu böllin í
3-5 tíma, en lengst hef ég einn
spilað í 9 klukkutíma fyrir dansi.
Það sem erfitt var, var það, að
maður stóð allan tímann því
aldrei sást neinn sitja með nikk-
una.
Ég man samt eftir því á
Laugasamkomunum að þar var
haft kaffi og var gert hlé á dans-
inum meðan ég fór út í matsal
og þáði hressingu. Á meðan
beið fólkið inni í sal og spjallaði
saman, því enginn var til þess að
leysa mig af. Þegar ég kom svo
aftur varð dynjandi lófaklapp og
ballið þrutnaði af stað. Þetta var
gaman.
Vín var ekki neitt áberandi,
kannski eitthvað smávegis
svona rétt til þess að hafa meiri
kraft í dansinum, en límonaði
var selt í bréfpokum. Stundum
var það þegar ég var búinn með
lag, að par stoppaði fyrir fram-
an mig og mér var boðið að
súpa á pelanum áður en ég byrj-
aði á næsta lagi. Maður fékk
svona meiri kraft í sig.
Annars byrjuðu þessar
bændasamkomur kl. 2. með
„bændaræðunni", almennum
söng, Ijóðum og öðrum ræðum.
Reglulega menningarlegt. Sum-
ir fóru heim til þess að gera
kvöldverkin, en komu svo bara
aftur þegar það var búið til þess
að vera á ballinu.
Sviðið í íþróttahúsinu var
bara borð með segli yfir og þar
sungu m.a. Jóhann Konráðsson
og Guðrún Á. Símonar.
Sjálfur stóð ég ekki þarna
uppi, heldur stóð ég niðri.
Magnari þekktist ekki og var
ekki um annað að gera en þenja
hljóðfærið á fullu og var ekkert
kvartað um að það heyrðist ekki.
Almenn þátttaka var í dansinum,
fullur salur af fólki og strax þeg-
ar byrjað var að spila komu
mörg pör á gólfið, ólfkt því sem
er í dag. Kannski voru nú böll
sjaldgæfari í þá daga, en þetta
var alltaf vel sótt og meira að
segja komu bílar með fólk frá
Akureyri. Allir skemmtu sér
mjög vel.
Það voru hugsjónamenn sem
stóðu að þessum samkomum."