Dagur - 24.03.1992, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Þriðjudagur 24. mars 1992
Eyðimerkurdýrkun
og svört náttúruvemd
Er ekki tímabært að huga alvar-
lega að hvað felst í þeirri há-
stemmdu eyðimerkurdýrkun sem á
stundum virðist vera megin inn-
tak þeirrar náttúruverndar sem
ákveðnir hópar í þjóðfélaginu
hafa iðkað á undanförnum árum?
Mér er málið jafnan ofarlega í
huga e.t.v. vegna þess að ég hef
undanfarin 20 ár búið í jaðri
eyðimerkur sem ber hið ógn-
þrungna nafn Ódáðahraun.
Auðnir Ódáðahrauns eru svo
sannarlega í framsókn rétt eins
og ótölulegur fjöldi bræðra henn-
ar og systra allt í kring um
hnöttinn. Þessi 20 ár hefur mitt
helsta áhugamál verið að ferðast
um landið, jafnt hálendi og lág-
lendi, sumar sem vetur á jörðu
niðri og í lofti. Slíkt lætur engan
ósnortinn.
í gegnum tíðina hef ég gjarnan
lesið blaðagreinar flokksbróður
míns Hjörleifs Guttormssonar,
náttúrufræðings og fyrrverandi
iðnaðarráðherra og þá helst þeg-
ar hann hefur varpað ljósi sínu
yfir villugjarnar og lítt skilgreind-
ar götur náttúruverndar. Því
miður verður að segjast eins og
er að oftar en ekki hafa þau skrif
vakið með mér fleiri spurningar
heldur en þau hafa svarað.
8. jan. sl. birtist í DV rétt ein
hugvekjan, og nú get ég ekki
orða bundist lengur.
Hjörleifur hefur mál sitt með
eftirfarandi orðum: „Umhverf-
isvernd og náttúruvernd hafa átt
mjög undir högg að sækja hér-
lendis."
Þessari fullyrðingu er ég sam-
mála og koma mér þá fyrst í huga
ummæli nóbelsskáldsins á þjóð-
hátíðinni á Þingvöllum 1974. Þá
minnti Halldór þjóð sína á að
náttúruspjöll af manna völdum
hefðu orðið hér meiri en í nokkru
öðru landi í Evrópu. Enda er
varla um það deilt lengur að af
þeim 65% landsins sem ætla má
að hafi verið þakin gróðri við
landnám standi nú aðeins 25%
eftir og af þeim 25-40% sem voru
skógi vaxin hjari nú aðeins 1%.
Ekki veit ég hvort það var
nákvæmlega þetta sem HG hafði
í huga en ég óttast að svo hafi
ekki verið.
Mig langar að taka aðra full-
yrðingu HG sem ég er hjartan-
lega sammála, en aftur er ég
haldinn efa um að við leggjum í
sama skilning. „Eitt stærsta verk-
efni í náttúruvernd hérlendis er
að tryggja verndun og skynsam-
lega nýtingu hálendissvæða
landsins. Þar hefur margt farið
úrskeiðis síðustu áratugi og enn
meiri vá steðjar að ef ekki verður
hart og skipulega brugðist við.“
Hörður Sigurbjarnarson.
Það sem slær mig við þessa til-
vitnun er að ég hef aftur og aftur
velt því fyrir mér hvernig í
ósköpunum það gat gerst að tek-
in var um það ákvörðun að fórna
Eyjabökkum við Snæfell, ein-
stæðri gróðurvin öræfanna á alt-
ari álversdraumsins. Mér þykir
með ólíkindum hvernig svo stór
ákvörðun rann nær átakalaust
um allar stofnanir stjórnkerfisins,
að því best verður séð. Frá haust-
inu 1978 til hausts 1979 sat nátt-
úrufræðingurinn HG í stóli iðn-
aðarráðherra, það ár var unnið
að undirbúningi Fljótsdalsvirkj-
unar.
í nefndri DV grein er krafist
viðbragða við því skipulagsleysi
sem ríki á hálendinu og marka
þarf stefnu segir HG. „Á meðan
ekki hefur verið mörkuð slík
stefna og hún felld í heildstætt
skipulag á það að vera leiðarljós
að framkvæma ekkert sem varan-
lega breytir svipmóti landsins."
Árin 1980-1983 var HG aftur
við stýrið í Iðnaðarráðuneytinu.
1981 var samþykktur á alþingi
mikill lagabálkur sem heimilaði
ríkisstjórn að semja við Lands-
virkjun m.a. um að virkja Blöndu
og á Fljótsdal. Þegar ákvörðun
um virkjun Blöndu verður full-
nægt munu liggja undir vatni
5600 ha af öflugasta gróðurlend-
inu sem enn tórir á afrétti Austur-
Húnvetninga.
Og þótt verið sé að græða upp
land til mótvægis við það sem
tapast, hefur mönnum orðið ljóst
í þeirri viðleitni, hversu gífurleg
verðmæti eru í heilgrónu landi,
og margfalt dýrara er að endur-
heimta landið til nytja en áður
var talið, með hefðbundnum
aðferðum. Sama gildir um
Blöndu og Fljótsdalsvirkjun, hún
1 mætti ekki teljandi anstöðu nátt-
úruverndarmanna. Varla tekur
því að nefna að miðlunarlón
Blöndu breyti svipmóti landsins,
eða hvað?
Og skítt með þessa 5600 grænu
hektara.
Svo gerðist það sl. sumar að
mælingarmenn óku út fyrir slóðir
í kolsvörtu og gróðurvana Ódáða-
hrauninu til að rannsaka fyrir-
hugað línustæði sem Náttúru-
verndarráð hafði meira að sega
gefið leyfi fyrir. Nú brá svo við að
landverðir Náttúruverndarráðs
gerðu verkfall og úr varð tölu-
verður hvellur. Náttúruverndar-
ráð skipti um skoðun og margir
urðu til að mótmæla knúnir af
heitum tilfinningum til „fóstur-
hraunanna“.
Mér er spurn, er ekki eitthvað
bogið við þá svörtu náttúruvernd
sem hér er höfð í fyrirrúmi hjá
þeim sem helst láta til sín taka
þegar rætt er um náttúruvernd?
Hefðu þau ramakvein sem
kváðu við orðið jafn hávær ef
rætt hefði verið um línulögn á
sömu slóðum og þær verið
algrónar eins og þær voru fyrr
meir.
í þessu sambandi er rétt að
rifja upp að sífellt er skotið fleiri
stoðum undir þá kenningu að
áður fyrr var Ódáðahraun gróið.
Nýjastar og e.t.v. merkilegastar
eru rannsóknir dr. Ólafs Arnalds
jarðvegsfræðings á jarðvegsleif-
um víðsvegar um hið mikla flæmi
sem Hraunið er.
Þeir sem gluggað hafa í gulnuð
blöð sögunnar eru margir hverjir
ekki í vafa um að svo hafi verið.
í máldaga frá 14. öld má lesa að
þá var skógeyðing svo langt kom-
in á Möðrudalsöræfum að bænd-
ur þar þurftu að leita út á Sauða-
nes á Langanesi til að höggva við
til kolagerðar. Möðrudalur er í
500 m h.y.s. en 500 m hæðarlína
í Ódáðahrauni liggur rétt norðan
Dyngjufjalla beint vestur af
Herðubreið.
Bærinn Helgastaðir stóð við
Skjálfandafljót þar sem heitir á
Krókdal rösklega 30 km framan
við fremstu bæi sem nú eru í
byggð í Bárðardal. Þar er enn til
örnefnið Smiðjuskógur í u.þ.b.
600 m h.y.s. og þar hafa fundist
kolagrafir. í íslendingasögunum
má lesa um viðarhögg framan við
Kiðagil á Sprengisandi.
Þeir sem til þekkja vita að á
þessum stöðum er fátt sem minn-
ir á skóga, því bæði Möðrudalur
og Sprengisandur eru hluti af’
þeim miklu auðnum sem við
erum svo stolt af í bæklingum fyr-
ir erlenda ferðamenn og köllum
hina ósnortnu náttúru íslands.
Ég sagði að eyðimörkin Ódáða-
Jarðvegseyðing af verstu tegund. Birkiskógarleifar í nágrenni Reykjahlíðar í Mývatnssveit.
Unnið að landgræðslu sumarið 1990 í nágrenni Reykjahlíðar í Mývatnssveit.
hraun væri að stækka, meðal
margvíslegra afleiðinga sem það
hefur, er að óhemju magn af
sandi berst sunnan af auðnum
þess í Kráká sem flytur sandinn í
Laxá í Aðaldal.
Mér hafa sagt bændur sem búa
á bökkum árinnar og veiðimenn
sem hafa veitt í henni um áratuga
skeið að áin sé vart þekkjanleg,
svo sandorpinn sé farvegurinn
orðinn. Fyrir þá sem ekki vita,
þarf bæði lax og silungur grófan
og malborinn botn til hrygningar
og seiðin þurfa skjól í uppvextin-
um. Það er athyglisvert að meðan
áralangar rannsóknir sérfræð-
inganefndar um áhrif starfsemi
Kísiliðjunnar á lífríki Mývatns,
sýndu ekki fram á samband milli
sveiflna í lífríki vatnsins og starf-
semi verksmiðjunnar er því furðu
lítill gaumur gefinn hversu stór-
kostleg þau hljóta að vera áhrifin
sem linnulaus sandburður hefur á
lífríki Mývatns og Laxár.
Mér virðist H.G. vera trúr
hugsjón boða og banna aðferða
en klæða þær í búning verndun-
ar, hann segir og er að fjalla um
hálendið: „Þar á að mínu mati
verndunarsjónarmið að skipa
öndvegi taka þarf frá stór svæði
þar sem hvers kyns mannvirkja-
gerð og umferð vélknúinna öku-
tækja verður útilokuð.“ Enn spyr
ég, hvaða tilgangi þjónar að
banna umferð á snjó sem ekki
skilur eftir sig nema tímabundnar
slóðir?
Getur það verið að í augum
einhverra „aristókratanna“ hafi
orðið verðfall á hinum fáförnu
öræfum og jöklum landsins við
það að alþýðan birtist svo óvænt í
þeirra ríki, akandi á vélsleðum
og jeppum að vetrarlagi? Og
íburðarmiklu, myndskreyttu
ferðalýsingarnar af frækilegri
gönguferð í Lesbók Morgun-
blaðsins hafi tapað athygli?
Að mínu mati munu óþarfa
höft og bönn og of mikil miðstýr-
ing í málefnum náttúruverndar
eins og svo mörgum öðrum vísa
veginn beina leið til glötunar.
Landnám almennings á hálend-
inu er af hinu góða, hvort sem
farið er gangandi, ríðandi eða
akandi á vélsleðum og jeppum.
Það er í þágu náttúruverndar ef
rétt er á málum haldið. Til að
koma í veg fyrir náttúruspjöll eru
aðferðir uppeldis, áróðurs og
fræðslu happadrýgri en boð og
bönn.
Náttúruverndarráð í núverandi
mynd er gengið sér til húðar. Það
skortir tengsl við það líf sem lifað
er í landinu. T.d. eru 6 af 7 aðal-
mönnum í ráðinu búsettir á
Reykjavíkursvæðinu. Það er
ámælisvert að ráðið hafi með
höndum framkvæmdavald og
stefnumótun eins og til þess er
stofnað. Ábyrgð þess er ekki í
samræmi við valdið sem það
hefur. En verst er að hjá því hef-
ur svört náttúruvernd skipað
öndvegi.
Umhverfisráðuneytið hefur
verið sett á laggirnar, þaðan á að
stjórna þessum málaflokki, í
tengslum við stjórnkerfi sveitar-
félaganna. Náttúruverndarráð á
annaðhvort að leggja niður, eða
laga það að aðstæðum sem eru
mikið breyttar síðan því var
komið á fót.
Mér sýnist að með afstöðu
sinni til Kísiliðjunnar hafi Nátt-
úruverndarráð undirstrikað fjar-
lægð sína við fólkið í landinu og
jafnvel rekið síðasta naglann í
sína eigin kistu þar sem títtnefnd
skýrsla sérfræðinganefndar um
Mývatnsrannsóknir gaf hreint
ekki tilefni til að stefna að lokun
verksmiðjunnar í bráð.
Mig langar að bera fram þá
frómu ósk að náttúruvernd fram-
tíðarinnar á íslandi byggi á þeim
skilningi að við þörfnumst öðru
fremur græns og lifandi umhverf-
is til þess að geta lifað í sátt við
landið um ókomna tíð.
Ég er þess fullviss að margir
munu fylgjast vel með viðbrögð-
um þingmanna landsbyggðarinn-
ar þegar iðnaðarráðherra endur-
skoðar skilmála námaleyfisins.
Þau verða bæði prófsteinn á við-
horf til atvinnumála hinna
dreifðu byggða og náttúruvernd-
ar.
í einni af árbókum Landgræðsl-
unnar ritar frú Vigdís Finnboga-
dóttir aðfararorð og segir m.a.
eftirfarandi: „Á stórum svæðum
höfum við horft á hinn græna
möttul þynnast og rakna og slitna
og víkja fyrir auðninni grárri og
brúnni. Og þótt við höfum fyrir
löngu lært að skilja fegurð og
búsæld, lært að meta fegurð nak-
inna fjalla og úfins hrauns. Þá er
það eitthvað í okkur sem and-
mælir því að kalla þær auðnir
fagrar sem mannfólkið skapar
sjálft með umstangi sínu, það er
eitthvað ónotalegt við það
landslag, eitthvað sem er blátt
áfram siðferðislega rangt.“
Á stórum svæðum er íslensk
náttúra ekki í jafnvægi. Þar
grasserar voðaleg jarðvegseyð-
ing, jafnvel á svæðum sem eru
hvað mest upphafin fyrir náttúru-
fegurð og eru orðin að söluvöru
sem slík. Heyrst hafa kröfur um
að þau beri núverandi svipmót til
framtíðar.
Varnaðarorð forsetans snerta
kjarna málsins, fremur á að
byggja náttúruvernd á siðferði-
legu mati en persónulegum
smekk.
Látum því liggja milli hluta
hvort fegurra er blátt blóm eða
gult, hvort betur fari í íslensku
landslagi greni eða birki.
Hörður Sigurbjarnarson.
Höfundur er vélfræðingur í Mývatns-
sveit.