Dagur - 16.12.1995, Side 17

Laugardagur 16. desember 1995 - DAGUR - 17
(Melanitta nigra)
Hrafnsönd, steggur í sumarbúningi. (Andrew Gosler(ed).: The Hamlyn pholographic
to the birds of the World 1991.)
Hrafnsöndin er af ættbálki gás-
fugla eða andfugla, eins og t.d.
gæsir og álftir. Hún er síðan af
andaættinni, sem hefur að geyma
um 140 tegundir fugla.
Andaættin er tegundaflesta
fuglaættin hér á landi, með um 25
tegundir árvissar og þar af 18
þeirra reglubundna varpfugla.
Ættin skiptist í gráendur (sem
einnig eru nefndar buslendur,
grasendur, eða hálfkafarar) og
kafendur.
Hrafnsöndin tilheyrir hinum
síðamefndu.
Hún er 44-54 sm að lengd, að
meðaltali um 1.000 g að þyngd
(kvenfuglar 600-1268 g, karlfugl-
ar 642-1450 g), og með 79-90 sm
vænghaf.
Hrafnsöndin, þ.e.a.s. blikinn, er
eina önd Islands, sem er alsvört á
búkinn. Nefið, sem er með ein-
kennilegum hnúð við rótina, er
auk þess svart, með rauðgulum
bletti á efri skolti miðjum og fram
eftir. Kollan er hins vegar dökk-
brún, ljósmóflikrótt á kviði og
með ljósa (skolhvíta eða grá-
brúna) vanga, framháls og kvið.
Nef hennar er svartleitt, mænir
ekki eins og rauðgulur, og hnúð-
urinn minni. Stél beggja kynja er
oddhvasst og oft sperrt upp á við
þegar fuglamir eru á sundi. Fætur
eru svartir, augu brún. Vængspeg-
ill enginn.
Hrafnsöndin á varpheimkynni
sín á freðmýmm norðursins,
þ.e.a.s. á mjóu belti, sem nær frá
Islandi, um Bretlandseyjar (N-
Skotland; fyrsta örugga heimild
um varp þar árið 1855, og írland;
fyrsta örugga heimild um varp þar
1905), Skandinavíu (og þ.m.t.
Spitsbergen, a.m.k. 1905, 1963,
1965 og e.t.v. fleiri ár), og þaðan
um norðurhluta Síberíu, allt til Al-
aska. Um er að ræða tvö afbrigði:
Melanitta nigra nigra, sem er
okkar fugl, verpir í N-Evrópu og
að stórfljótinu Olanek í N-Asíu,
og Melanitta nigra americana
(þar sem rauðguli bletturinn þekur
mest allt nefið, og þ.m.t. sjálfan
hnúðinn) er svo frá Yanafljóti í N-
Asíu og yfir í N-Ameríku.
Hrafnsöndin er farfugl, að
mestu leyti, er kemur hingað til
lands í apríl. Varpstöðvarnar eru
aðallega við Mývatn og í nágrenni
þess; slæðingur verpir þó á öllu
norðanverðu landinu, frá A-Húna-
vatnssýslu austur á Fljótsdalshér-
að.
Hrafnsöndin er félagslynd,
nema um varptímann, sem hefst í
maílok eða byrjun júní.
Fátt er vitað um hegðun þessar-
ar andar í varplandinu, enda er
hún felugjörn, með „erfiðan" lit,
og að auki mest á ferð að nætur-
þeli.
Hreiðrið er gróp í jörðu, klætt
innst miklum dúni og yfirleitt fal-
ið í kjarri eða öðrum skjólgóðum
gróðri nærri vötnum, tjömum og
lygnum ám. Eggin eru oftast á bil-
inu 7-10, gulhvít að lit. Útungun
tekur um einn mánuð og sér koll-
an ein um ásetuna. Ungamir fæð-
ast dökkmórauðir, að öðru leyti en
því, að framháls, vangar og kviður
eru með Ijósgráum lit. Þeir eru
hreiðurfælnir. Oft má sjá marga
tugi unga saman í hóp, eltandi
eina og sömu kolluna. Slíkt þekk-
ist reyndar hjá fleiri öndum.
Hrafnsandarungamir verða fleygir
45-50 daga gamlir og bera þá
mjög svip af kollunni. I desember
byrja þeir, sem eru af karlkyni,
loks að dekkjast, hægt og rólega.
Kynþroska er náð 2-3 ára.
í rannsókn á varpárangri
hrafnsanda, sem gerð var hér á
landi á ámnum 1961-1970, þar
sem fylgst var með 159 hreiðrum,
kom í ljós, að 81,8% eggjanna
náðu að klekjast.
Sumarfæða hrafnsandar er talin
vera lík því, sem duggöndin aflar
sér, þ.e.a.s. einkum smádýr ýmis
konar, eins og t.d. lirfur mýflugna,
vorflugna og annarra skordýra,
krabbadýr (aðallega komáta og
skötuormur), og vatnabobbar og
samlokur. Lítið er nærst á jurta-
gróðri.
A varptíma, einkum um nætur,
gefur hrafnsandarblikinn frá sér
lág, hljómþýð og angurvær hljóð,
sem minna á flaututóna eða
bjölluhljóm, en rödd kollunnar er
hrjúft garg.
Hrafnsöndin kemst tiltölulega
auðveldlega á loft og vængjatök
eru hröð og kröftug. Hópflug er
óreglulegt, nánast bylgjukennd
halarófa. Lágt er jafnan flogið yfir
sjó eða vatni, en hátt yfir landi.
Aftur á móti á öndin erfitt með
gang, er stirð og vaggandi.
Blikamir yfirgefa varpstöðv-
amar í júlí og kollumar í ágúst, og
leita til sjávar. Hrafnsöndin er
nefnilega sjófugl, nema á eggtíð.
Hún syndir léttilega, þrátt fyrir
stóran búk, og kann best við sig á
opnu hafi, en forðast grynningar
og rót. Sé henni ógnað, verður
hún djúprist. Vetrarfæðan er aðal-
lega botndýr, einkum kræklingur
og önnur lindýr, sem og krabba-
dýr.
Islenski hrafnsandarstofninn er
mjög lítill, var árið 1975 talinn
vera um 500 varppör, en ekki
nema 300 núna. Af þeim munu
um 200 pör verpa umhverfis Mý-
vatn. Tegundin mun hafa orpið
um 1890 við Stokkseyri; er það
eini kunni varpstaður hrafnsandar
á Suður- og Suðvesturlandi. Hins
vegar sést hún annað slagið þar,
einkum með ströndum fram á
haustin.
Fullorðnar hrafnsendur yfirgefa
landið á undan ungfuglunum og
eru í sárum á vetrarstöðvunum
(endurnýja fjaðrimar), sem er
næsta óvenjulegt. í bókum er hins
vegar dálítið á reiki livar þær
muni vera nákvæmlega. Einir
segja þær var með ströndum V-
Evrópu, oft fjarri landi, aðallega
við Biskajaflóa, og ná allt norður
til Skotlands, en aðrir að þær séu á
austanverðu Atlantshafi, allt frá
Tjömesi suður til Asóreyja.
í niðurstöðum annarrar rann-
sóknar, en þeirrar, sem nefnd var
hér á undan, og sem birtar voru
árið 1962, kom í ljós, að dánar-
tíðni fullorðinna, íslenskra hrafns-
anda var um 23% á ársgrundvelli,
og gert ráð fyrir að undir venju-
legum kringumstæðum næði hver
önd að halda lífi í 3,8 ár að jafn-
aði. En undantekningar finnast að
sjálfsögðu. Elsti fugl, sem ég á
heimildir um, náði t.d. að verða 15
ára og 11 mánaða gamall, og 9
dögum betur. Sá hafði verið
merktur fullorðinn 23. júní 1932
og fundist dauður 1. júní 1948.
AFAAÆ LIS KVEÐJA
Jón Ami Jónsson
menntaskólakennari, sjötugur
Jón Ámi Jónsson, latínukennari
við Menntaskólann á Akureyri, er
sjötugur í dag. Jón Ámi er fæddur
á Akureyri, sonur hjónanna
Lovísu Jónsdóttur, sem ættuð var
úr Steingrímsfirði, og Jóns Krist-
jánssonar, framkvæmdastjóra á
Akureyri, af eyfirskum ættum. Jón
Ámi lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri 1945
og stundaði nám í latínu við há-
skólann í Lundi og lauk þaðan fil.
kand. prófi í latínu 1948. Veturinn
1948 til 1949 kenndi hann latínu
við Menntaskólann á Akureyri en
hélt 1949 til Þýskalands og las
þýsku, þýskar bókmenntir og
menningarsögu við háskólann í
Heidelberg og lauk þaðan prófi
vorið 1951. Frá 1951 var hann
síðan kennari við Menntaskólann
á Akureyri til ársins 1986 eða alls
36 ár.
Kennarar sjá sjaldan áþreifan-
legan árangur af starfi sínu. Umb-
un þeirra er fólgin í starfinu sjálfu,
enda er kennarastarfið köllun, eins
og þau störf önnur sem mikilverð-
ust em. Mismunandi manngerðir
veljast líka til mismunandi starfa
eða mismunandi störf kalla á ólík-
ar manngerðir. Mikilverðasti eig-
inleiki kennara er að bera virðingu
fyrir grein sinni og því næst að
bera virðingu fyrir nemendum sín-
um. Þá eiginleika hafði Jón Árni
til að bera sem kennari. Latínan
hefur líka verið eftirlæti hans í líf-
inu - næst á eftir eiginkonu hans,
sæmdarkonunni Maríu Pálsdóttur,
enda þótt ég ætli ekki að bera þær
tvær saman að öðm leyti - þótt
margt sé raunar líkt með þeim því
að báðar búa yfir festu og speki.
María býr yfir mannviti margra
kynslóða, latínan yfir mannviti
sem er afrakstur djúprar hugsunar
í þúsundir ára. Saga þúsund ára
ríkis Rómverja hefur líka mótað
latínuna og það var af viskubrunni
latínunnar sem Jón Ámi jós nem-
endum sínum. Það var ekki aðeins
kaldhömruð málfræði latneskrar
tungu og rökvís uppbygging henn-
ar, sem Jón Ámi miðlaði nemend-
um sínum, heldur hugsunin, sem
að baki tungumálinu og menningu
þess býr.
Rómverska skáldið Horatius,
sem uppi var um Krists burð,
klæddi eina af hugsunum fomald-
ar um sæmdina í orð þegar hann
mælti: Integer vitae scelerisque
purus sem í einfaldri vertio út-
leggst: vammlaust líf og hreint af
synd. Grímur, skáld á Bessastöð-
um, sneri þessum orðum hins veg-
ar á íslensku af andagift sinni og
mælti:
Vammlausum hal og
/vítalausum,fleina
vant er ei, boglist þarfhann
/ei að reyna,
bannvœnum þarfhann
/oddum eiturskeyta
aldrei að beita.
(Oder 1:22:1)
Þessi orð Horatiusar finnst mér
eiga vel við vin minn og meistara
Jón Árna sem er magister optimus
maximus. Hann er vammlaus og
vítalaus og því er honum yfir-
gangur ógnvaldsins og her-
mennskunnar bæði óþarfur og
fjarlægur og þarf hann ekki að
beita banvænum eiturskeytum ill-
yrða og ills urntals. Það sem ein-
kennir Jón Áma er hógværð, heið-
arleiki, trúmennska og mannvirð-
ing auk kímnigáfu sem er öllum
gáfum betri. Þeir sem yfir þessum
góðu eiginleikum búa sækjast
heldur ekki eftir vegtyllum og
völdum, og það hefur Jón Ámi
ekki gert. Fyrir um það bil aldar-
fjórðungi hefði hann getað orðið
skólameistari Menntaskólans á
Akureyri, ef hann hefði eftir því
sótt. En hann kaus hins vegar að
vinna áfram störf sín í hljóði og
lét öðrum eftir virðingu og völd.
Þegar ég kom skólameistari að
Menntaskólanum á Akureyri varð
hann konrektor minn. Það var
ómetanlegur styrkur að eiga vísan
velvilja hans og óskoraða trú-
mennsku. Hann var í þessu sem
öðru hollur í hugum, eins og sagt
var um trausta menn forðum daga.
Með þessurn fáu orðum vil ég
þakka Jóni Árna latínukennara
fyrir allt það sem hann hefur verið
Menntaskólanum á Akureyri - og
mér - um leið og ég óska honum
til hamingju með þennan merka
áfanga og giftudrjúgt ævistarf.
Tryggvi Gíslason.
Veljið nytsama
JÓLAGJÖF
Jólatilboö á handverkfærum
Hleðsluborvél 9,6 volt,......................verð kr. 8.700,-
Hleðsluborvél 12 volt,.......................verð kr. 9.990,-
Brýnsluvélar 220 volt............verð frá kr. 3.200,-
Topplyklasett.....................verð frá kr. 3.050,-
Loftverkfærasett.................verð frá kr. 6.020,-
Súluborvélar 3 stærðir............verð frá kr. 9.900,-
Hleðsluskrúfjárnasett 3,6 volt.............kr. 4.900,-
Vinnuljós 220 volt...........................verð kr. 2.950,-
Skrúfjárnasett, 8 st.,.......................verð kr. 2.030,-
Opið frá kl. 9-12 og 13-18 mánud. til föstud.
Laugard. 16. des. frá kl. 12-18.
ÞÓRP
Þórh/f, Lónsbakka, 601 Akureyri, sími461 1070.