Þjóðviljinn - 13.06.1962, Blaðsíða 9

pJÓÐVILJINN
m£umi! B*«i«lnlnKiirílolci™» *lW8n — RSi!»ll«t*flokSarlnn. — RlíillórM!
i**nö» Kl*rt*Dg«on (*b. 1, Maroúi Tortl OUlsson, BígurBur anSmondMon. —
rá«t»matl6r*r: ív*r H. Jónsnon, JOn Blarnason. - Auglýslngostlórl: QuSgalf
asnðsson. — Rltstlóm. *lere!Bsla. anglýslngar, prantsmlðta: SkólarBrBust. 1*.
tml 17-BOO rt llnur). iskrlltarTerB kr. E5.00 * mán - LausaBBluTirB kr 1.00
---------------
Nesi amennska
/\ft er um það talað í hernámsblöðunum að einangr-
^ un íslands sé rofin, landið sé komið í alfaraleið
og menn verði að hegða sér í samræmi við það. For-
ustumenn hernámsflokkanna þykjast þá einnig vera
menn með mönnum á mælikvarða heimsins, þeir ham-
ast við að sækja ráðstefnur út og suður, og sé ekki
kostur á ráðstefnum fara þeir sjálfir í yfirreið milli
höfuðborga, eins og Gylfi Þ. Gíslason og Jónas H.
Haralz hafa tíðkað nú um skeið. En þrátt fyrir allt
þetta steigurlæti kemur aftur og aftur í ljós að nesja-
mennskan er samgróin forustumönnum hernámsflokk-
anna; þeir halda að allt sé fengið með því að sýna
útlendingum nægilega mikla auðmýkt og talhlýðni en
hafa engan skilning á því að þeim ber að halda á
málum fslands af sjálfsvirðingu og sómatilfinningu,
jafnvel þótt þeir séu hernámssinnar og natómenn.
¥jað þætti til að mynda saga til næsta bæjar, ef ís-
■* lenzíkir valdamenn þættu nokkursstaðar umtals-
verðir, að hálf rikisstjómin skyldi láta hafa sig til
þess að fara út í bandarískt herskip, láta sigla með sig
út í flóa og horfa með barnslegri undrun á drápslist-
ir hermanna. Slíkt gæti hvergi gerzt nema á Is-
landi; í öðrum löndum hafa undirtylluembættismenn
það verkefni að sýna herskipum þá virðingu sem þeim
ber og ekkert fram yfir það. Viðbrögð íslenzku ráð-
herranna eru nesjamennska af frumstæðasta tagi;
sönnun þess að þeir krmna ekki að hegða sér í þeirri
stónu veröld sem þeir ræða þó manna mest um.
Otandið kringum Varðberg er samskonar , fyrirbæri.
^ Varðberg er deild í áróðurssamtökum sem stofnuð
hafa verið á vegum Atlanzhafsbandalagsíns. Samtök
þessi hafp fengið mikil fjárráð og þeim ér einkanlega
æflað að hafa áhrif á ungt fólk með bví áð bjóða því
í ferðalög um allar trissur, veita því styrki og reyna
þannig að kaupa upp þá sem ekki eru sterkir á svell-
inu. Einnig gangast sámtökin fyrir áróðursfundum,
eins og íslendingar hafa fengið smjörþefinn af. Hins
vegar tekur enginn þessi samtök alvarlega óg allra
sízt þeir sem stofnuðu til þeirra og leggja þeim til
fé — enginn, nema íslenzkir ráðherrar. Þegar varð-
bergspiltar frá öðrum löndum koma hingað í skemmti-
heimsókn, gerast,þau furðulegtu tíðindi, að Háskóli ís-
lands er opnaður til þess að bjóða þá velkomna, sjálf-
ur forsætisráðherra íslands heldur yfir þeim ræðu,
skóli sanwinnuhreyfingarinnar er látinn hýsa þá, og
þar eru utanríkisráðherra, ritari Framsófcnarflokksins
og einn helzti leiðtogi Sjálfstæðisflokksins enn látnir
votta þessum piltungum virðingu sína með raeðuhöld-
um. Engir hafa undrazt þessar viðtökur jafn mikið og
natopiltamir sjálfir: eflaust hafa sumir þeirra haft gam-
an af því að sjá ráðherranr, þar sem þeir hafa náum-
ast séð slík dýr áður nema í sjónvarpi eða á kvik-
mynd; en þeir lífsreyndari hafa þó auðvitað glott með
sjálfum sér. Það eitt skortir á fullfcomnunina, að for-
seti íslands mun ekki vera staddur á landinu, þannig
að varðbergsdrengirnir eiga tæplegá kost á þvi að
fara í ooinbera heimsókn til Bessastaða í fótspor Nínu
og Friðri'ks og ýmissa knattspymuliða.
Fn þessir skoplegu tilburðir hafa einnig alvarlegar
hliðar. Öryggisleysi valdhafanna gagnvart útlend-
ingum birtist e&ki aðeins í bví að þeir láta hafa sig
til stundargamans dátum og varðbergslýð, heldur láta
þeir æ ofan í æ bjóða þjóð sinni kosti sem ekkert ann-
að natórfki myndi una. Þeir halda að þeir séu að
vinna sig í álit með tilburðum sínum, en bað er hvar-
vetna litið á þá sem frumstæða paðreimstrúða, og
það mat bitnar á íslendingum öllum. — m.
. ..... . .... • t-i.Tiiiwi.iV' ■ --- •••n nitrrn i-T.1
á kauphöliinni í New York
fimmtudaginn 24. okt. 1929

——
Iskráðri sögu kauphalláræð-
isins árið 1925 er bað talið
hafa hafizt fimmtudaginn 24.
október. Miðað við öngiþveit'ð
og skelfinguna sem greip menn
þann dag á hann það skilið
að geyrnast í sögunni ,sem slík-
ur. Þann dag gengu 12.894,650
hlutabréf kaupum og sölum,
mörg þeirra fyrir verð sem
lagði í rústir vonir og fram-
fíðardrauma þeirra sem hö.fðu
átt þau. Af öllum leyndardóm-
um kauphallarinnar er enginn
jafn óræður og sá hvers vegna
að ævinlega hljóti einhverjir
að vilja kaupa af hverjum sem
vill seija. 24. október 1929
sýndi að það sem er dularfullt
er ekki endilega óhjákvæmi-
legt. Þá reyndust oft engir
kaupendur til og enginn fékkst
til að bjóða í bréfin sem voru
'föl fýrr' eneftir geysilegt verð-
fáll.
Söluæðið stóð ekki allan dag-
inn. Það stóð aðeins fram að
hádegi. Ekkert sérstakt bar tii
tíðinda þegar viðskiptin 'hóf-
ust um morgun.'nn og dálitla
stund haggaðist verðlagið ekki.
En viðskiptin voru ör og brátt
byrjaði verðið að lækka. Rit-
síminn hafði ekki undan. Verð-
ið lækkaði meira og ötar.
Klukkan ellefu hafði kauphöll-
in breytzt í ólgandi sjóðandi
manhhaf þar sem allir reyndu
að.lqsna við þlutabréf. R;tsim-
ar i stjórnarherbergjum fyrir-
tækja um allt landið skýrðu frá
óskaplegu hruni. Óvissan varð
til þess að æ fleir; reyndu að
selja. Bréf annarra sem látið
höfðu þau sem veð fyrir brask-
lánum voru seld. Klukkan hálf
tólf var bl.'ndur stjórnlaus 'ótti
alls ráðandi í kauphöllinni.
Þatta er sannkallað æði.
í Broad Street fvrir utan
kauphökina heyrðist undarlegt
öskur. Mannfiöldi gafnaðist
saman. Lögreglustjórinn Grov-
er Wihalen fékk af þvi spurn'r
að eitthvað myndi vera á seyði
og sendi lögreglumenn til Wall
Street að halda uppi röð og
reglu. Fleiri bættust í hópinn
og fólkið be'ð, en enginn virtist
þó vita eftir hverju. Maður
sást upp á þaki eins háhýsis-
ins og átti að .gera þar við
eitthvað en múgurínn taldi víst
að iþar væri sjálfsmorðingi á
ferð og béið ]>ess óiþolinmóður
að hann kastaði sér niður.
mém
Verðfallið mikla sem varð á kauphöllinni
í New York fyrir hálfum mánuði þótti sæta
slíkum tíðindum að því væri aðeins hægt að
líkja við verðfallið sem varð á kauphöllinni
haustið 1929. „Hrunið mikla“ sem þá hófst
varð undanfari kreppunnar miklu sem gekk
yfir allan auðvaldsheiminn á næstu árum. Eng-
um dettur i hug að verðfallið á mánudaginn
fyrir hálfum mánuði (það er farið að kalla
hann „bláa. mánudaginn“) muni hafa sömu af-
leiðingar og það sem gerðist fyrir tæpum 33
árum; flestar aðstæður eru nú aðrar, einnig
vegna þess að ráðamenn auðvaidsheimsins
lærðu af þeirri ráðningu sem hrunið mikla
veitti þeim. Verðfallið á mánudaginn sýnir þó
að enn eru veikar stöðir í efnahagskerfi hins
Kauphöllin í New York.
öflugasta auðvaldsríkis og þær geta hvenær
sem er látið undan. Það er þ\ú æði fróðlegt
og gagnlegt að rifja upp það sem gerðist 24.
október 1929 og næstu daga á eftir. Frásögnin
sem hér birtist er lausleg þýðing á nokkrum
köflum úr bók bandaríska hagfræðingsins J.
K. Galbraith, „Hrunið mikla 1929“, en hún kom
út fyrir nokkrum árum, varð metsölubók og
leiddi til þess að höfundurinn var kallaður fyr-
ir eina af nefndum Bandaríkjaþings. Þar var
hann m.a. sakáður um þjóðhættulegan undir-
róður fyrirað hafaleyft sér að efast um alvizku
fjármálaspekihganna í. Wall Street. Kennedy
skipaði hann sendiherra Bandarikjanna í Ind-
landi. :
m -X
; ' .11
I -f
Eftir „Svarta fimmtudaginn“ 24.
október kom „Svarti þriðjudag-
urinn“ 29. október og þá keyrði
um þverbak. Þann dag hrapaði
iðnaðarbréfavísitala Dow-Jones
um 151,10 stig og 16,4 milljónir
blutabréfa gengu kaupum og
sölum. Mánudaginn 28. maí s.l.
ltrapaði vísitalan um 157,98 stig
og 14,8 milljónir bréfa skiptu
lim eigendur. Línuritið er úr
TIME.
Mannfjöldi saínaðist líká fyr r
framan skrifstofur verðbréfa-
sala um alla borgina og reyndar
um allt íandið. Þeir sem f.vlgzt
gátu með verðskrártöflunni i
kauphöllinni létu boð út ganga
um það sem var að gerast eða
þeir héldu að vær; að gerast.
Sjónarvottur sagði að af svip-
brigðum manna hefði ..síður
mátt lesa vanlíðan en viantrú“.
Hiver sagan af annarri barst unr
Wiall Street og nágrenni. Menn
lqsuðu sig við hlutabréf fyrir
ekkert. Kauphöllunum í Ch!c-
ago og Buffalo hefði verið lok-
að. Sjálfsmorðsalda væri hafin
og ellefu kunnir kauphallar-
toraskarar hefðu þegar stytt
sér aldur.
Klukkan hálf eitt lokuðu
starísmenn kauphallarinnar á-
horfendapöllunum. Elnn gest-'
anna sem var þá nýfarinn
hafði sannað e.'nstakan hæfi-
-leika sinn til áð vera viðstadd-;
ur sögulega atburði. Það var
fyrrverandi fjármálaráðherra j
Breta, Winstön Churchill. Það
var hann sem hafði tekið upp I
aftur gulltryggingu pundsins og
ofskráð gengi þess árið 1925.
Það var því bann sem har á-
byrgð á því að Montagu Nor-
mari, bankastjóri: Englands-
banka, var sendur til New
York til að iosa' um höft á ;
peningarnarkaðnurii, en sú íerð
varð til þess að lánveitingar
voru auðveldaðar þegar verst
lét, en það hafði aftur, sam-
kvæmt sömu ken'ningu, > í för
með sér að verð hlutabréfa fór i
ripp úr öllu valdi. Það hefði
mátt imynda sér að nú væri
Churohill kominn tij að hórfa
upp á i'.lar afle'ðingar verka
sinna. .
iHrvergi er þess getið að
nokkrum hafi dottið í hug að
áfeUast hiann. Hann hafði aldrei
mikið fjármálav.'t, svo. að það
er ólíklegt að honum hafi dott-
ið i hug að ásaka sjálfan sig.
INew York að minnsta kosti-
var æðið liðið hjá um. há-
deg'ð. Þá voru gerðar skipu-
lagðar ráðstafanir til að halda
■ verðinu uppi.
Klukkan tólf fréttist að l'und-.
ur hefði verið boðaður í skrif-
stofum J. P. Morgans og Co.
Það barst fljótt út hverjir
væru þar. stjórnarformenn
■ fjögurra helztu :bankanpa í;
New York,'- auk furidarboðanda,
Tho.masar W. Lamont, hélzta
ráðamanns Morgans. Haít var
fyrir satt að í kauphallaræð-.
inu 19.07 hefði Morgan eldri á-
. lcveðið að það yrði að stöðva.
Það var stöðvað. Nú, tuttugu
óg' tveirii árum síðar, var sag-
ari að endurtaka sig. Gámli
Morgan var látinn. Sonur hans
var í Evrópu. En jafn einbeitt-
ir menn voru nú að taka í
taumana. Þetta voru voldug-
ustu fjármálamenn þjóðarinn-
ar. Ekki þyrfti meira til en að
það fréttist að beir hefðu á-
kveðið að látá til sín taka svo
að menn jöfnuðu sig.
Svo fór. Fundarménn urðu
fljótt- á eitt sáttir um að skjóta
saman ti-1 að halda verðinu
uppi. (Tvennum sögum fer af
því hve mikið íé þeir lögðu
fram í þessu skyni. Sumir
segja 240 milljómr dollara, aðr-
ir ekki nema. 20—-30 milljónir).
Að ’oknum fundinum ræddi
Thomas Lamiont v'ð frétta-
. menn. Jlann var sagður hafa
verið alvar’eeur á svininn, en
■orð hans voru hughreystandi.
Hann sa"ði við fréttamenn:
,.Það hefur verið dálítil von-
leysiissala („distress seir.'ng“)
: á kauphöllinni“. en þessi setn-
ing hefur verið köMuð citthvert
stórkostlegasta „understate-
ment“ a’lra tíma. Lamont bætti
v'ð að þettg stafaði fremur
af „tæknilegám ástæðum“ en
nokkurri „grundvallarorsök“
og hann sagði fréttamönnum
að ástandið ætti að geta bat"-
að. Bankastjórarnir hefðu á-
kveðið að hlaupa undir baega.
• Fréttin af fundi bánkastjór-
' anna hafði þegar borl-zt til
kauphallarinriar og ritsíminn
bar töfraorðið um viða vegu.
Verðlagið varð strax stöðugra
og byrjaði að hækka. Klukkan
bálf tvo birtisí Richard Whitn-
ey í salnum ;ó» gekk' þarigað
sem stálh'utaþréf.n voru seld.
Hann var kanriski þekktástur
þeirra manna sem kauphallar-
v'ðskipti stunduðu. Harin var
varaforseti kauphallarinnar, en
gegndi nú íorsetastörfum í
fjarveru E. H. H. Simmons. En
hitt sikipti þó miklu meira máli
eins og á stóð, að það var vit-
að að hann var í þjónustu
Morgans og að eldri bróðir
hans var einn af fólögunum í
Morgan og Co.
Þegar Whitney gekk gegnum
ólgandi mannhafið á kauphall-
argólfinu v.'rtist hann einarð-
legur og hvergi smeykur —
sumir sögðu jafnvel að hann
hefði yerið galsafenginn. Hann
bauð .205 fyrir 10.000 stálhluta-
bréf..
. Þetta hafði verið gengi þeirra
v;ð síðustu sölu, en það hafði
nú lækkað um nokkur stig.
Hann tók með sér 200 bréf og
lét aðstoðarmann um að ganga
frá kaupum hinna. Síðan hélt
■hann áfram göngu sinni og
lagði inn 'svipaðar pantanir á
hlutabréfum í fimmtán eða
tuttugu öðrum preinum.
Stundin var kom:n. Bank-
arnir höfðu grelnilega skorizt
í leikinn. Áhrifin voru leiftur-
snögg. Allur ótti hjaðnaði,
nema hvað menn voru kannSki
Teikning úr Núw Yorke* 1932
hræddir við að missa af nýrri
verðhækkun. Verðið þaut upp.
Þegar leið áð lokun kaup-
hallarinnar lækkaði verðið
nokkuð aftur vegna þess að
bréf frá e.'geridum úti á land'i
héldu áfram að bérast á mark-
aðinn. Það var þó á sinn hátt
engu siður athyglisvert hversu
fljótt og vel markaðurínn náði
sér aftur Svarta fimmtudaginn
heldur en hitt hve hrunið
hafði verið mikið sem á und-
an fór o.g gaf deginum það
nafn. Vísitala New York Times
fyrir iðnaðarhlutabréf hafði að-
eins lækkað um 12 stig, eða
aðeins rúmlega þr.'ðjung lækk-
unarinnar daginn áður. Marg-
ir höfðu ástæðu til að vera
þakkiátir fiármálagörpunum í
Wall Street.
Því fór að vísu fjarri að allir
gætu verið þakklátir. Úti
um land gerðu menn sér aðe.'ns
óljósa grein fyrir umskiptun-
um. Upp úr hádeginu, begar
verðið fór aftur að hækka,
var kauphallarsíminn orðinn
mörgum klukkustundum á eft-
ir með fréttirnar. Hann hélt
áfram að þylja hin ömurleg-
ustu tíðindi. Og það voru þær
fréttir sem skiptu máli. Þær
sögðu ótalmörgum að þeir
hefðu misst bréfin sín og að
draumur þeirra' um allsnægtir
var liðinn og allt glatað sem
■þeir '.áttu. heimili þeirra, bílar,
loðfeldir, skartgripir — og
mannorð. Þeim var siður . en
svo nokkur huggun i að fá að
vita að markaðurinn hefði
jafnað sig aftur éftir að þeir
voru búnir áð glata öllu.
Um kvöld.'ð loguðu ljós i öll-
:, um gluggum í Wal! Street þar
• sem skrifstofumenn unnu baki
■'brotnu að því að gera upp
•viðskipti dagsins. Fulltrúar
þrjátíu og fjögurra stærstu
verðbréfasaíanna komu sáman
: í skrifstofu Hornb’ower ' and
Weeks og. Sögðu fréttarhönnum
. að lpknum fundi að verðbréía-
markaðurinn væri .,í grund-,
, valláratriðum í góðu Iagi“ og
„ástandið betra en það hefði
verið mánuðum sáman“. Það
var einróma álit viðstaddra að
það versta væri um garð geng-
ið. Hornblcnver and Weeks
g-áfu út fréttabréf. bar sem
sagt var „að með " viðskipturi-
um i dag ætt; grundvöllurinn
að vera lágður að þeirri bró-
un upp á við serri við téljum
að muni einkenna árið 1930“.
Charles E. Mitohell, bankaráðs-
formaður National Citv Bank,
sagði að vandræð.n hefðu „að-
eins verið tæknilegs eðlis“ og
að „grundvallaratriði: hefðu
ekkert ihaggazt“.
Aíöstudaginn og laugárdag-
,'nn var enn míkið verzlað
á kauphöllinni — tæplega sex
milljónir bréfa voru seldar á
föstudaginn og meira en tvær
mil'ljónir hinn stutta viðskipta-
tima á laugardag.nn. Verðlag-
ið hélzt yfirleitt stöðugt, hækk-
aði örlítið á föstudaginn, en
lækkaði aftur á laugardaginn.
Taliðvar að bankarnir hélðulos-
að sig aftur v.'ð mest af þeim
bréfum sem þeir höíðu keypt
þesar þeir hlupu undir bagga
á fimmtudaginn. Allt lék aft-
ur í lyndi og allir þótíusl vita
hvernig á þvi stóð. Fiármála-
skörungar bankanna höfðu sýnt
að ‘þeim mátt; trevsta þesar á
reyndi. og almenmnCTur lofaði
hástöfum kiark þeirra og vald.
New York Times sagði að fjár-
málamenn væru nú „ÖTuggir
r þeirri vissu að voldugustu
ign>iiiiíiwijiii!)iíijiíiii
'nmm
míim
rmém^X’m.rnmmmmmmm*
mmm

Yjjgjj
bankar lands.'ns væru reiðu-
búnir að hindra að æðið griþi
um sig aítur".
. Kannski hafa aldrei. fyrr né .'
:’síðar. jáfri' margir crðið til
þess að gera sér gréln fyrir
efnahagshoríunum eða komizt
að jafn hagstæðrj niður.stöðu
og einmitit þessa tvo daga eftir
Svarta fimmtudaginn. Mönnum
fannst jafnvel ásltæða tií að vera
dáiitið 'hreyknir í bjartsýni
sliini. Ayrés ofursti í C’-eve-
land taldi þannig að ekkert
land myndi hafa staðið iafn
vel af sér slíkt hrun. Aðrir
bentu á að viðskiptahorfurnar
væru góðar ’ og að ósköpin í
kauphöllinni . hefðu á engan
hátt gert þær óhagstæðari.
Eugene M. Stevens, forseti
Continental Illinois Bank.
sagði: ..Efnahagsútlitið g'efur
enga ástæ'ðu tíl taugaóstyrks“.
Walter Teagle sagði að engin
„grundva!larröskun“ hefði orð-
íð i olíuiðnað.num sem réttlætt
gæti óvissu um framtíðina.
Charles M. Schwab sasði að
velmegun stáliðnaðaríns væri
að þakka 'bví að „grundvöllur
hans væri traustur“. Samuel
Vaucin kunngerði að „undir-
stöðuatr'ði væru trau.st“. Hoov-
er forseti sagði, að „und'r-
stöðuatvinnugreinar landsins.
þ.e. framleiðsla og dreifing
verðmæita, væru á.traustum
grunni“. , -
Margir aðrir bættust í þenn-
an kór. Howard . C. Hopson,
forstjóri Assoc.'ated Gas and
Electric, sleppti úr hinu fasta
viðkvæði riim „grundva'Iarat-
riði“, en taldi hiris ’Vegar að-
það væri „vafalaust hagstætt
fyr'r atvinnulif landsins að.
. f j:árhætt,uspilurum á kguphöll-
inni hefði verið rutt úr vegi“.
(Hr. Hobson, gem braskaði líka
með verðbréf, að vísu þau sem
tryggari voru talin, var siá’f-
um . „rutt úr vegi“ í fylllngu
, timans). Aðeins ein hiáróma
rödd heyrðíst, en enginri skeýttí
úm hariá. Franklin D; Roosé-
velt rikisstjóri, siðar. fo.rséti,
gagnrýnd; í ræðu i Poughkeep-
sie það sem hann nefadi
,,braskæðið“.
Á sunnudaginn létu prestar
liggja orð að því í prédikunum
sínum að hi-mnesk forsjón hefði
Iátið lýðveldið kenna á refs-'-
vendinum og sú hirting hefði
ekki verið með öllu ómakleg,-
Þjóðin hefði m.’sst sjónar af
hinum andlee'u verðmætum í,
taumlausri gróðafíkn sinni. Nú
hefði hún fengið sína lexíu.
Svq til hver einasti maður
hélt að hin himneska refsing
væri um earð gensin og að nú
gæti braskið byrjað af fullum
kraft;. Blöðin voru ful'l af 'frá-
sögnum um markaðshorfurnar
í næstu viku,
AMir voru á eiriú máli 'um
að nú væru hlutabréfin föl fýr-
ir lítið verð og því myndu
menri keppast um að kaupa.
Margar sögur voru hafðar eft-
ir verðbréfasölum um að tll
þe'rra sitreymdu pantanir að
kaupa hlutabréf um leið ög
markaðurinn hæfist áftur. t
samsrtilltri auglýsingaherferð
sinni í mánudagsblöðunum
hömruðu verðbréfasalar á því
að nú gæfist tækifæri t.'l að
gera góð kaup. „Við teljum“,
var sagt í einni auglýsingunni,
,,að sá sem kaupir verðbréf nú
með þelrri aðgát sem aevinlega
er skilyrði gætilegrar fjárfest-
ingar geti gert bað án minnstu
hættu“. En á mánudaginn
dundi ógæfan fyrst yfir svo að
um munaði.

!•
[ i-
e-
I
f* i
i r
$8)
ÞJOLVILJINN — Miðvikudagur 13. júní 1962
Miövikúdagur 13. júni 1962 — ÞJÖÐVILJINN
(9