Þjóðviljinn - 10.02.1963, Blaðsíða 7

Sunnudagur 10. febrúar 1963
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 1
Þeir loka ekki augunum
í mörgum löndum vestursins bregöast rnenn held-
ur leiðinlega viö þegar bókmenntir og þjóöfélag eru
nefnd í sömu andrá. Ýmsir vilja enga aöild eiga að
slíkri samsetningu; aörir hugsa um þaö meö töluverð-
um dapurleika hve menningin, bókmenntirnar séu van-
máttugar í köldum og lágkúrulegum heimi peninga.
Mitt í öllum þessum vandræöum er einstaklega
fróðlegt aö heyra til manna sem hafa önnur viðhorf —
veruleikinn sjálfur hefur leyst fyrir þá vandamáliö bók-
menntir og þjóðfélag. Hér er um aö ræða flesta ágæt-
ustu rithöfunda Suður-Ameríku — fátækt þessa mikla
lands getur ekki verið þeim óviðkomandi.
í viötali, sem hér veröur sagt frá, rekur einn þeirra,
Miguel Angel Asturias, skoöanir sínar á hlutverki rit-
höfundar andspænis grimmum veruleika,
Bókmenntir og
hagfræði
Einn af þekktustu rithöfund-
um þessarar miklu álfu er
Miguel Angel Asturias, ættað-
ur frá Guatemala. Hann er kall-
aður lýrískur skáldsagnahöf-
undur, ástríðufullur, innblás-
inn af anda sem er að mest.u
glataður Evrópu; þeirri frönsku
blaðakonu frá L’Express, sem
átti það viðtal við hann, er nú
verður rakið, finnst það und-
arlegt að enn skuli vera til
menn sem nota orð eins og
,,frelsi“ og „réttlæti", og ráðast
í nafni þeirra gegn vélbyss-
um „vopnaðir aðeins nöglum
sínum“.
Nýlega er komin út í Frakk-
landi skáldsaga hans „Augu
hinna gröfnu“, sem er verk-
fallssaga frá Guatemala, ger-
ist á stórri bananaekru í eign
amerísks auðfélags. Saga verk-
falls og um leið heillar kyn-
slóðar — nokkir ungir menn
og örvæntingarfullir ákveða að
rísa upp gegn kúgun, en það
þarf áralangt starf áður en
þeim tekst að sannfæra burð-
arkarla um, að einnig er afl,
sern hið volduga auðfélag get-
ur ekki staðið gegn. Saga um
klassiska stéttabaráttu, sem er
samt engri annarri lík, vegna
þróttmikils samruna við nátt-
úruna, vegna skapgerðar og
hugsunarháttar Indíánanna,
vegna eftirstöðva af töfratrú
sem blandast orðfæri bylting-
arinnar, vegna stórbrotinnar
ástar. Frægasta verk hans er
„Herra forsetinn", beizk, lýr-
ísk og snjöll lýsing á lífi Guat.e- _
mala undir stjórn harðstjóra. —
Honum hefur verið líkt bæði
við Hemingway og kvikmynda-
meistarann Eisenstein. Hann
hefur verið kallaður mesti
núlifandi skáldsagnahöfundar
byltingarinnar.
Stjórnarfar
Asturias er fæddur 1899 og
er af spænskum og indíönskum
ættum. 1924 fór hann til Par-
ísar og lagði stund á trúar-
brögð Ameríkuþjóða við Sor-
bonne. Þegar hann kom aftur
heim fékkst hann við bók-
menntagagnrýni og orti. En
Guatemala er eins og öll Suð-
urAmeríka jörð byltingarinn-
ar — aðstæður eru svipaðar og
annarsstaðar: Indíánar og Mest-
isár yrkja jörðina en eiga hana
ekki, hún tilheyrir örfáunt
fjölskyldum af spönskum upp-
runa, sem hafa samvinnu við
amerísk auðfélög, ef þau þá
eiga ekki jörðina sjálf.
Jörðin
Það er ekki hægt að tala við
frjálslyndan mann frá Suður-
Ameríku í fimrn mínútur án
þess að komið sé að „könunV.
— Það er aðeins eitt sem við
krefjumst, segir Asturias, það
er að okkur sé leyft að hag-
nj ta auðlindir okkar sjálfum
og að afurðirnar séu keyptar
á réttlátu verði. Þetta er mjög
einfalt — hráefni eru keypt af
okkur ódýrt, og okkur eru seld-
ar dýrár iðnaðarvörur. Verð-
ið á Guatemalakaffi, ágætu
kaffi, er að lækka, það var
68 dollarar en er . .
— Þér kunnið þetta utan að?
— Allir Guatemalabúoi'
þekkja kaffiverðið og banana-
verðið — þetta er okkar líf.
— Ég ætlaði að tala við yð-
ur um bókmenntir, en við töl-
um ekki um annað en hag-
fræði.
— Og það myndi hvaða rit-
höfundur suðuramerískur sem
er einnig gera. Vid erum skyld-
ugir til að fylgjast nákvæm-
lega með hagfræði og stjórn-
málum. Bækur okkar fjalla um
náttúruauðævi okkar eigm
lands: í Chile tala Pablo Ner-
uda og Manuel Rojas um nám-
ur; 1 Boliviu hefur Arcuedas
skrifað skáldsögu um „Málm
djöfulsins", þ.e. tinið; í Venezti-
eia talar Miguel Otero Silva
um olíu; í Kolúmbíu talar Ca-
ballero Calderon um banana; i
Argentínu talar David Vinas
um kýr Patagóníu . . .
— Þið eruð þá svonefndir rit-
Höfundar-þátttakendur?
— Hjá okkur er rithöfundur
skyldugur til að standa nálægl
fólki sínu, annað eru svik
skrifstofumanna. Það er miklu
einfaldara þar en hér.
I Guatemala hefur verið
einræðjsstjórn siðan 1898, en
eftir byltinguna 1944 komst á
Miguel Angel Asturias.
frjálslynd stjóm, og i tíu ár
urðu allmiklar framfarir. Rík-
isstjórnin reyndi jafnvel að
endurskoða samningana við
„United Fruit“, ávaxtahringinn
ameríska. en þá réðst inn í
landið ner leiguliða frá Hond-
uras og kollvarpaði stjórninni.
Síðan hefur hei'inn stjórnað
meö aðstoð Bandaríkjanna.
— Og hvað gerðuð þér?
— Ég fór í útlegð til Argen-
tínu. Á árum ..byltingarstjórn-
arinnar" eins og við köllum
hana, tólc ég að mér störí )
utani'íkisþjónustunni. Ég hefði
heldur kosið að skx'ifa, en ég
vissi, að þessari stjórn þyrfti
ég að hjálpa. En síðan henni
var kollvarpað hef ég mest bú-
ið í Buenos Aires ....
Asturias var spurður hvernig
honum geðjaðist að argentísku
stjórnarfari. Svar hans: Þér vit-
ið, að í Buenos Aires eru úí-
gáfufyrirtæki sem gefa út all-
ar bækur sem bannaðar eru á
Spáni eða annarsstaðar
(í spænskumælandi löndum).
Hungrið
Aðspurður um Kúbu sagði
Asturias að langflestir suður-
amerískir rithöfundar hefðu
tekið afstöðu með kúbönsku
býltingunni í ræðu og riti. Og
fólkið? Fidel Castro er átrún-
aðargoð fólksins, allir þekkja
nafn hans, allra augu beinast
að honum. Kúba hefur vakið
vonir hinna arflausu.
— Þekkið þér sjálfur hlT)
hræðilegu verföll sem þér lýs-
ið í „Augu grafinna".
— Já, sem stúdent aðstoðaði
ég í nokkrum verkföllum, og
1944 kynntist ég náið því alls-
herjarverkfalli sem batt endi á
harðstjórnina. Ég skai segja
yður, að við, hinir gömlu, vild-
um gjarna hallast að friðsam-
legi’i lausn, en hinir ungu eru
svo örvæntingafullir að þeir
trúa ekki á annað en ofbeldi.
— Álítið þér að bækur yðar
geti veitt byltingunni lið?
— Ég vildi bera vitni. Og
svo er það. jqi!'öin, Suðurainer-
íka er mikið land, og þar er
náttúran ofsafullt afl. Náttúran
veldur ótta, hún ríkir. Alla-
staðar skógur, þessi óendanlegi
skógur sem er skelfilegri en
hafið. Og svo er þetta land
lítið byggt, maður getur gengið
dögum saman án þess að hitta
neinn — og finnur til tak-
markalausrar einveru. Og svo
þessi sérstæði heimur Indíán-
anna ólæsu, sem lifa enn (
fnimstæðri menningu, í galdri.
Frelsi og
vélbyssur
— Er ekki að myndast verka-
lýðsstétt?
— Allstaðar rísa upp stórar
borgir. Vel á minnzt: næsta
bók mín mun að líkindum f jalla
um millistétt borgarinnar, um
þetta foim einverunnar sem við
finnum í borginni: maðurinn er
einn meðal annarra manna. En
ég spyr sjálfan mig að því,
hvort kvikmyndin sé ekki bet-
ur íallin til að sýna borgina
en bókmenntirnar . .
— Hvað álítið þér, sem skrif-
ið um mikil efni. miklar tíl-
finningar, um rannsóknarstofu-
bókmenntir okkar?
Asturias sagði að suðuramer-
ískir ríthöfundar hefðu miklar
mætur á „Nýju skáldsögunni“<
þar væri um fróðlegar tilraunir
að ræða — og svo væru vanda-
mál byltingar alltaf á næstu
Framhald ó 10. síðu
Enn um gagnrýni
Siðastliðinn sunnudag tekui
Sigurður A. Magnússon til
umræðu í Lesbók Morgun-
blaðsins pistil minn um „póli-
tíska gagnrýni" sem birtist
hér i blaðinu fyrir réttum
hálfum mánuði, Hann er ber-
sýnilega mjög óánægður með
þetta greinarkom: „Kenning-
in um bókmenntamat og
gagnrýni sem prédikað er í
nefndum pistli er í senn ann-
arleg og beinlínis „hættuleg1'
að svo miklu leyti sem hún
kafnar ekki í mótsögnum höi-
undar síns“, — segir í grein
Sigurðar. Það sem hann telur
hættulegt, er að hans áliti
ekki látið beinlínis í ljós í
pistlinum, hinsvegar megi lesa
það milli línanna: og milli
línanna -es Sigurður — eftir
því sem næst verður komizi
— að Á.B. vilji láta skoðan-
ir og viðhorf höfunda" sitja
í fyrirrúmi þegar verk þeirra
eru metin „sem slík“, en mat
á listrænu gildi þeirra sé
Iátið sitja á hakanum. Þetta
geti svo ýtt undir Þau við-
horf, að bókmenntir verði
taldar góðar eða lélegar eftir
því hvort þær eru „rétt.ar
eða rangar“.
Það er mjög ieiðinlegt að
þurfa að endurtaka svo sjálf-
sagða staðreynd og þá, að
engin skoðun, engin heimspeki
tryggir gæði bókmenntalegs
verks — þó neyðist ég til að
gera það bæði vegna var-
kórrar greinar S.A.M, í Les-
bók Morgunblaðsins og oí-
stopafulls leiðara Morgun-
blaðsins um sama efni. Það
getur ekkert komið í start-
inn fyrir hæfileika höfundar
og tök á viðfangsefninu —
það er útrætt mál.
Hafi ég hinsvegar ekki
gert sæmilega grein fyrir því
hvað ég étti við með orðun-
um „pólitísk gagnrýni" þó er
ekki nema sjálfsagt að reyna
að bæta úr þvi.
I grein sinni segir Sigurðui
m.a.: „1 víðustu merkingu eru
allar alvarlegar bókmenntir
„pólitískar" að því leyti sem
þær fjalla um manninn í fé-
lagslegu samhengi með ein-
hverjum hætti“. Þetta er að
sjálfsögðu rétt. Við skulum
bæta því hér við, að
túlkun höfundar á mann-
legum kjörum er að
sjálfsögðu sprottin af lífs-
sýn, lífsskoðun höfundarins
— hún ákveður samhengi
lífsmyndanna, hvaða atriði
mannlífsins eru dregin fram.
hvaða stöðu þau fá innan
verksins — og hún ákveðu:
einnig um hvað er þagað ■
verkinu.
Gagnrýnandi getur brugðiz;
með ýmsu móti við: hann get-
ur sökkt sér niður f rannsókn
á byggingu verksins og leit-
azt við að einangra það fra
hinum tímanlegu, sögulegu
skilyrðum tilveru þess. Hann
getur hinvegar haft félagsleg
sjónarmið — reynt að draga
verkið út úr „sjálfu-sér-nóg‘
tilveru þess og tengja það
lifandi mönnum og menn-
ingu. Bóðar aðferðir geta veitt
okkur ýmsan sannleika
um bókmenntaverk (og lík-
lega eru fremur fáir gagn-
rýnendur sjólfum sér sam
kvæmir í að fylgja annarrx
hvorri út í æsar). En með
„pólitísk gagnrýni“ átti ég
fyrst og fremst við hið félags-
lega sjónarmið, sem
leggur sérstaka áherzlu n
rannsókn, skýringu og gagn-
rýni þeirrar túlkunar á mann-
legum kjörum sem við kynn-
umst í tilteknu verki og þar
með lífsviðhorfi höfundarius
eins og það birtist í verk-
inu sjálfu.
Slík pólitísk gagnrýni getur
haft sína galla, einkum ef
hún vanrækir það sem er
sérkennilegt fyrir bókmenntir
meðal annarra félágslegra
fyrirbæra. En hún hefur þano
kost að hún tengir bókmennt-
ir lifandi mönnuin og vanda-
málum þeirra. Hún getur
hjálpað til að rjúfa þá ein-
angrun sem sérhæfni nútímo
þjóðfélags hefur búið bók-
menntunum. Og það er ekki
úr vegi að benda á það, að
til að sigrast á þeim skeifi-
legu „leiöindum" okkar ynd-
islega peningaþjóðfélags, sem
Sigurður A. Magnússon hefur
lýst svo átakanlega, er —
meðal annars — nauðsynlegt
að rífa niður þessa einangr-
un. Og þó erum við aftur
komnir að Thomasi Mann
(en S.A.M. telur að ég notx
þann ágæta höfund til að sla
ryki í augu lesandans) — van-
mat ó „pólitískri gagnrýni"
getur eínmitt verið ein hlið
ó þeirri hættulegu vanrækslu
á póiitiskum og félagslegum
þáttum liúmanismans og
menningarinnar sem hann
varar við.
•k
Sigurður A. Magnússon ger-
ir sér all tíðrætt um það at-
riði í þess umáli, hvort ó-
kveðnar koðanir geti skaðað
listrænt gildi verka þeirra.
eða bætt þau. Hann kemst
helzt að þeirri niðurstöðu, að
það sé undir hælinn lagt
hvaða hlutverki skoðanir
gegni í skáldskap.
Vissulega er þetta ekki ein-
falt mál: við getum t.d. nefnt
dæmi um, að pólitísk lífs-
skoðun hafi veitt. verki „kjöl-
festu og dramatíska reisn“ —
við gætum líka nefnt dæna
um að bók einhvers sósíalista
eða kommúnlsta hafi orðið lé-
iegri en efni stóðu til vegna
þess að hann tróð inn í hana
slæmri sósíalistískri „nytsemi“
Og svo mætti lengi telja.
Engu að síður er ekki óstæða
til að kasta þessu vandamáli
frá sér: það er full óstæða
til að gera sér í hverju til-
viki grein fyrir þeim afleið-
ingum sem átök persónulegs
lifsvjðhorfs höfundar við við-
fangsefni hans úr mannlífi
hafa — og hvað af listræn-
um sigrum hans og ósigrum
má til þeirra rekja. Einmitt
þessvegna tók ég svo til orða
áðan að með pólitískri gagn-
rýni vildi ég m.a. eiga við
rannsókn á „lífsviðhorfi höf-
undarins eins og það birtist
í verkinu sjálfu".
Ég skal ekkert um það
segja að hvaða niðurstöðum
slíkar rannsóknir kunna að
leiða — en þær ættu að lok-
um að geta leitt í Ijós hvaða
heimspeki, hvaða lífsskoðun
dugir rithöfundum bezt á
hverjum tíma til djúps skiln-
ings á manninum — og öfugt:
hvað getur meinað honum að
túlka sannleikann um mann-
inn.
★
Það er heldur engin goðgá
að snúast gegn viðhorfum
sem birtast í verkum — eí
gagnrýnandi gætir fulls heið-
areika gagnvart þeim. Og það
er áreiðanlega miklu nauð-
synlegra fyrir virkan menn-
ingarháuga og velferð menn
ingarinnar en að yppa öxlum
og láta sem viðhorf höfundar
skipti ekki máli, komi okkur
ekkj við. Sigurður A. Magnú-s-
son minntist á Dostoéfskí. Það
er margra hluta vegná ekki
óskemmtilegt að rifja hér
upp gagnrýni Thomasar Mann
á þessum ágæta höfundi.
Mann dáði Dotoéfskí, snilld
hans, dýpt, fullyrti að hver
sá sem hefði f heiðri allan
sannleikann um manninn
gæti ekki og mætti ekki leiða
hjá sér hinar hræðilegu upp-
götvanir hans. Engu að síð-
ur fannst honum ástæða til
að vara jafnframt við Dosto-
éfskí, mæla með „viturlegri
takmörkun" hans. Hann
kemst svo að orði um þann
boðskap sem má lesa af
„Athugasemdir úr undirheim-
um“; „Þessar athuganir eru
mjög vafasamar og geta haft
alvarlegustu afleiðingar, rugi-
að einfaldar sálir í ríminu
. . . þar eð þeim er með of-
stopa trúníðings beint gegn
menningu og lýðræði, gegn
postulum mannkynsins, gegn
baróttumönnum fyrir þjóðfé-
lagslegu réttlæti .... Allt
þetta ber keim af afturhalds
samri illkvittni, getur hrætt
frá góðviljaða menn sem á
vorum dögum álíta að til-
gangur þróunarinnar sé að
brúa það bil sem er staðfest
milli hinnar andlegu hugsjón-
ar og raunveruleikans, sem
hefur orðið svo hræðilega
afturúr í félagslegu og hag-
rænu tilliti“.Árni Bergmann.