Þjóðviljinn - 11.04.1963, Blaðsíða 8

3 SfÐA
ÞJÓÐVILIINN
Fimmtudagur 11. april 1963
Guð tónlistar og dans, Xochipilli, og gyðja glcði og frjóscmi — gerð úr brenndum Ieir. Ei Tajin-
menningin. Gripirnir eru frá því um 300 e. Kr.
MEXÍKÖNSK
MENNING
í 3000 ÁR
Um alllangt skeið hefur mikil sýning á mexíkanskri list í 3000
ár farið um mörg þjóðlönd og vakið mikla athygli og aðdáun, bæði
í höfuðborgum vesturs og austurs. Nýlega var hún opnuð í Dan-
mörku og hefur Per Ulrich skrifað í LAND OG FOLK meðfylgj-
andi grein um þennan menningarviðburð.
Tímatal
Sýningin „Mexíkó í 3000 ár“
er svo yfirgripsmikil að hana
verður að sýna í tvennu lagi.
Fyrri deild nær yfir allar ald-
ir frá hinum fyrstu indíána-
þjóðfélögum til Aztekanna. Það
er ekki eðlileg skipting, því að
Aztekamir eiga heima á fyrstu
deild. Það voru Aztekamir sem
ríktu yfir Mexíkó allt að þvi
að Ameríka fannst og Spán-
verjar brutu undir sig landið
um 1520. Það voru þeir, sem
urðu að berjast hinni vonlausu
baráttu gegn útrýmingarvopn-
um hinna hvítu hemámsmanna.
Indíánamir þekktu boga og
örvar — en þeir álitu þetta
vopn of grimmdarlegt, og því
var það ekki notað í stríði.
Með kylfum, spjótum og tré-
skjöldum tóku þeir upp baráttu
við brynklædda herflokka og
eld- og jámspúandi fallbyssur.
Yfirráð Spánverja gerðu út af
við þjóðfélag Xndíána og þvi
eru hin eðlilegu vatnaskil í
mexikanskri menningu og list
samfara innrásinni.
Skuggaleg saga
Hertaka Mexíkó er alveg
eins skuggalegur kafli í sögu
hvítra þjóða og allt annað
imperialistískt hemám. Við-
burðimir virðast aðeins sárs-
aukafyllri vegna þess að bar-
áttan var svo örvæntingarfull
og vegna þess að hið mexí-
kanska þjóðfélag stóð á svo
háum menningargrundvelli. A
ýmsum sviðum stóðu þeir
hærra en Evrópumenn, á öðr-
um sviðum höfðu þeir eðlilega
dregizt aftur úr, vegna þess að
þeir þekktu ekki jám, ekki
hjólið og ekki dráttardýr. En
hin índíönsku þjóðfélög hafa
sannað okkur það að glæsileg
menning getur verið til án
tækni, — við höfum aftur á
móti sannað að háþróuð tækni
hefur ekki menningu í fór með
sér. Jafnvel hinir hrjúfu spán-
versku sveitamenn voru gripnir
aðdáun á mikilleik Indíánanna
— aðdáun sem fær einn af
þátttakendunum, Bemal Diaz,
til að hrópauppyfirsig: „Aldrei
munu í heiminum verða fundn-
ar svo glæsilegar og fagrar
borgir sem þessar. Dýrð þeirra
er jafnvel meiri en Sevillu." —
En hvað sem þessari hrifn-
ingu líður mótaðist framkoma
hinna hvítu af ofstæki, mis-
skilningi, græðgi og grimmd.
Hvar sem þeir hvítu hafa tyllt
niður fæti visnar menningin
Það er sem hún geti ekki þrif-
izt við snertingu við hina köldu
tækni vesturlandabúa og kaup-
mannssálir þeirra. Það er eins
og fögur blóm sem visna við
að verða fyrir útstreymi gas-
tegunda. Borgir, listaverk, helgi-
dómar breytast í brunarústir
og steinahrúgur. Haugar af
líkum varða þann veg sem
genginn hefur verið. Og þeir
sem eftir lifa mæta tilverunni
með ótta og skelfingu sem
þrælar, sviptir einföldustu
mannréttindum, þekkingu og
menntun. Hinar brenndu borgir
Indíánanna verða ekki byggðar
upp á ný, hin brotnu listaverk
eru glötuð fyrir fullt og allt
og gullgripimir hafa verið
bræddir upp, og hin miklu
bókasöfn með verkum um
stjömufræði, sögu og læknis-
list, sem þeir hvítu gátu ekki
lesið, voru brennd vegna þess
að — eins og Landa biskup
skrifar árið 1566 — „þau inni-
héldu aðeins ósannar frásagn-
ir um djöfulinn". Og með
þeim hvarf skilningur manna
á táknletri Maya, sem verður
ef til vill aldrei ráðið. Maður
getur skammazt sín fyrir að
vera hvftur maður.
Frjósemisgyðjan, Chalchiuhci-
huatl, úr brenndum ieir. Toto-
nak menningin við Mexíkóflóa.
Frá því um 300.
Þolinmæði
En samt — Mexíkó er merki-
legt land. Hafi Spánverjar trú-
að því, að þeir hafi eyðilagt
öll musteri og ölturu sem sett
höfðu verið upp djöflinum til
dýrðar og reist í staðinn
kirkjur og merki krossins á
rústunum og þannig sært verk
andskotans í jörð niður — þá
hafa þeir haft rangt fyrir sér.
Áreiðanlega. Tilbáðu þessir
vesalings villuráfandi heið-
ingjar ekki höfuðpaurinn
sjáfan, höfðu guðir þeirra ekki
dauðs manns höfuð, voru
kyrtlar þeirra og skartgripir
máske ekki ofnir af slöngum
— tákni syndarinnar? En post-
ular græðginnar höfðu ekki
gert ráð fyrir því að þess-
konar fólk gæti haldið trúnaði
við uppruna sinn, eða að það
byggi yfir þolinmæði sem ætti
sér engin takmörk.
Þvi hvað var orðið af nokkr-
um hinna indíönsku borga og
nokkrum þeirra musterispíra-
míða, sem Bemal Diaz hafði
sagt frá? Þeir voru horfnir af
yfirborði jarðar. Mexíkó er
merkilegt land vegna þess að
Indíánarnir eru merkilegir —
það er að segja öðruvísi. Þeir
gátu fundið upp á því að yf-
irgefa borgir sínar skyndilega
án þess að taka neitt með sér.
Slikar borgir hafa menn fund-
ið í þéttum frumskógum þeg-
ar leiðangrar hafa höggvið sig
í gegnum þá í leit að olíu og
mahóní. En það stórkostleg-
asta er að nokkrar borgir —
til dæmis Tula í Mexíkódalnum
— voru allar ausnar moldu
svo að aðeins kúpt hæð gaf
til kynna að hér hefði einu
sinni verið stórborg. En það
skeði á byltingarárunum í
byrjun okkar aldar, þegar upp-
reisnarmenn stilltu fallbyssum
sfnum upp á hæð til að skjóta
þaðan á hersveitlr ríkisstjórn-
arinnar, að þeir — með púð-
urreyk í vitum og jörðina titr-
andi og skjálfandi undir sér —
sáu allt í einu hvemig jörð-
in skreið af stað og gamaii
musterispýramíði (eins og tii
dæmis Teopancolco við Gu-
emavaca) bókstaflega steig upp
úr jörðinni og sýndi þannig
á tákrænan hátt þau bönd sem
treyst voru milli hins nýja
mexíkanska manns og hinna
sömlu menningarríkja.
Auðlegð
Jörð Mexíkó er furðulega
auðug að fornleifum. Það eru
til miklu meira en ellefu þús-
und fundarstaðir. Mexíkanskir
fornleifafræðingar liggja ekki á
jörðinni með fína bursta til
að mjaka einu krukkubroti út
úr myrkri fortíðarinnar. Það
hefur verið sagt — af hæfi-
legri alvöru — að þeir líti ekki
á fundinn fomgrip nema hann
vegi yfir tonn. Það er rétt að
það liggja mörg tonn af menn-
ingarminjum í jörð í Mexíkó.
og þar eð það efni sem menn
kusu voru Harðar steintegund-
ir eins og granít, basalt, obsídí-
an, bergkrystall, onyx, jade
o.s.frv. þá hefur jörðin að sjálf--
sögðu varðveitt mest af þvi
handa framtíðinni. Furðulegt
er að sjá það á þessari sýn-
ingu að jafnvel gripir sem voru
gerðir úr óbrenndum leir skuli
hafa varðveitzt óskemmdir. Og
þegar til er svo mikið af efni.
að það væri — eins og for-
stjóri sýningarinnar Femando
Gamboa telur — mögulegt að
skipuleggja sex jafnyfirgrips-
miklar sýningar án þess að
gríípa nokkru sinni til endur-
tekninga, þá skilja menn að
hér er um að ræða eitt rík-
asta fomleifasvæði í heimi. Á
sýningunni er aðeins I mjög
litlum mæli stillt upp saman-
límdum gripum. Það er af svo
miklu að taka, að menn hafa
getað valið úr ósködduðum
gripum.
Hringrás
Þetta er vitanlega tengt þvi,
að Indíánamir hugsuðu sér til-
veru sína í 52 ára tímabilum.
Eftir hvert tímabil fórst jörð-
in. Menn bjuggu sig undir það,
að heimurinn færist og los-
uðu sig við húsbúnað, vasa.
krukkur og aðra gripi í brennd-
um leií, magískar fígúrur o.fl.
og menn fómuðu því bezta sem
þeir áttu á heilögum stöðum
Prestamir hófust á meðan
handa um að bjarga málinu
og þeim tókst með seremón-
íum, yfirsöngvum og fómum
að; endurskapa sólina og mán-
ann hverju sinni, svo að menn
gætu byrjað hringinn á nýj-
an leik. Það voru búnar til
nýjar myndir, ný búsáhöld.
ménn byggðu nýtt musteri ut-
ap um bað gamla — stærra
og hærra. Þegar Spánverjar
kómu til Mexíkó höfðu Aztek-
ar nýlega haldið mikla hátíð
og endurskapað Hina Fimmtu
Sól. Við fommenjagröft I
hinni gömlu indíánaborg
Tacuba hef ég séð krukkubrot
£ þykkum lögum, bað hefði
verið hægt að koma sér upp
fomminjasafni á stuttri stund,
en mokstrarvélin rótaði upp
þessum lögum án þess að menn
veittu þessu dóti hina minnstu
athygli.
Stríðsmaður gerður úr lituðum
brenndum ieir og hcldur á
bjöllum sem hafa hauskúpu-
form. Totonak-menningin. Um
áriö 300. /.y .r.f
k _,úSrri
■Jli
Reykelsisket ui oreundum leir
mcð túrkis-djásni, jadc-perlum
og sólskífu úr giilli,,-. Og er þar
sjálfur rcgnguðinn kominn.
Skrautið á álmununi eru slöng-
ur, scm tákna regnvatn. Aztcka-
tíminn (1324—1520).
Cnac-mol-stytta úr basalti og sýnir regnguðhin. Á skálina sem hann heldur á voru fórnir lagð-
ar. Taraskan-ínenningin við Kyrrahafsströndina. Frá því um 900.