Þjóðviljinn - 13.04.1966, Blaðsíða 7

/
Miðvikudagur 13. apríl 1966 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA J
Steinn Dofrí, œttfræðingur
MinningarorS
Árið 1941 var eg að drekka
kaffi inni á kaffisölu í húsi
nr. 16 við Hafnarstræti og
veitti þá athygli gömlum
manni sem sat þar einn við
borð og dró þá strax að sér
athygli mfna ósvikið. Þetta var
ekki fríður maður og orðinn
gamall að árum sýnilega, var
fátæklega til fara en þósnyrti-
legur og leit þannig út að mað-
ur þóttist sjá og finna aðhann
færi sínar eigin götrur en
skeytti lítt um álit annarra.
Það atvikaðist svo að við fór-
um að tala saman og fann ég
fljótt að hann var djarfur í
máli og nokkuð heitur í skoð-
unum sínum, bæði á mönnum
og málefnum, sem hann lét ó-
hikað í Ijós en þó vfer strax
auðfundið að hann dæmdi
menn ekki eftir persónuleikan-
um einum, það voru verkin
sem hann dæmdi menn eftir.
Það atvikaðist þannig að við
urðum samferða út á götuna
og ég gekk með honum alla
leið heim að húsinu sem hann
bjó í. Hann sagði mér hann
héti Steinn Dofri og hannhefði
verið lengi í Ameríku, þá m.a.
veiðimaður á vötnum Kanada
eða úti í skógum þar einn í
kofa og haft félagsskap aðeins
við ketti.
Hann bauð mér upp til sín
og ég kom inn í herbergið hans.
Þar var allt þokkalegt en ekki
ríkmannlegt. Þar voru bóka-
kassar með vængjaloki og
hengilás. Húsbúnaður virtist
sýna það jafnt og klæðaburður
hans að þessi maður var haf-
inn yfir allan hégómaskap en
einhvemveginn fann maður það
liggja í loftinu að þarna var
einbúi, maður sem átti samleið
með ákaflega fáum. Hannsagði
um leið og ég kvaddi hann:
— Þakka þér fyrir komuna,<s>
komdu hvenær sem þig langar
til, en aldrei fullur. Mér leið-
ast fullir menn, þeir eru með
slagsmál og læti og þau þoli
ég ekki.
Uppfrá þesisu var ég svo að
segja daglegur gestur í herbergi
hans allan veturinn. Ég eignað-
ist ákaflega góðan, ákaflega
ráðhollan vin, sérstakan í lund
og háttum sínum, en mann sem
alltaf var sami hollráði mað-
urinn sem sýndi öðrum eins
vafagemsa og ég var óvenju-
, legt traust og vináttu. Ég komst
að því fljótt að hann hét að
skírnarnafni Jósafat Jónasson,
hefði ungur farið til Ameríku,
hefði ungur lent í fjárþröng í
Reykjavík og ekki verið laginn
í rándýrsvizku og gróðabralli
sem þá tíðkaðist ekki síður en
nú og sem endaði með því að
hann fór sem flóttamaðúr til
Ameríku og þegar hahn var
kominn til Winnepeg átti hann
eina krónu og fimmtíu aura i
sjóði sín-um og er varla hægt
að leggja út í lífið með minna
í framandi heimsálfu.
Áratugum síðar, 1937, hafði
Steinn Dofri aftur komið heim
til íslands jafnsnauður og hann
fór. Að vísu var hann orðinn
kunnur sem ættfræðingur, sem
með ótrúlegum hætti hafði
samið ættfræði í skógarútlegð
sinni í Kanada, en þá reyndi
hann eins og ekki er ný saga,
að þeir sem, vjnna að andleg-
um störfum á Islandi verða oft
að svelta.
Ég komst í nokkuð náin
kynni við Stein Dofra á þessum
árum. og fann hve einkenni-
lega barngóður þessi maður
var. Ef hann sá kött úti á götu
þá kom svo glaðlegt blik í stól-
gi'á augun sem svo oft voru
hörð af þykkjuþungri lund, að
krakkafansinn í húsunum í
kring kallaði.hann afa og þetta
andlit sem var orðið rúnum
skráð á stormasamri ævi varð
barnslega blítt þegar hann tók
þau varlega upp og sagði
„blessuð stráin“. Lífshættir
mínir breyttust og Dofra líka.
A.rn.k. gat nann leyft sér að
neyta matar með sama hætti
og aðrir menn en kunnings-
skapur okkar hélzt áfram ó-
breyttur. Það var 1947 á út-
mánuðum að við hittum&t oft
að kaffidrykkju á Ingólfskaffi
og þar hafði orðið innlyksa
gulbröndóttur köttur sem átti
Dofra að verndara og vini. Þann
kött nefndi Dofri Ingjald bis-kup
hinn skaðmígandi og kom sú
nafngift af því að hann taldi
biskupinn vera valdan að lykt
sem sumum þótti vond og var
eitt sinn í afkima fordyrisins.
Svona leið timinn og góan kom
og þá sagði Dofri að Ingjaldur
biskup syngi mjög messur á
nóttunni og var það nefnt eitt-
hvað í sambandi við góuvæl.
Og áfram leið tíminn, innan
stundar segir Dofri þá fregn
brosandi að nú sé biskupinn
búinn að gjóta frammi í for-
dyrinu.
Mörgum mun þykja þetta
ekki viðeigandi frásögn íminn-
ingargrein og kann líka svo
að vera en Steinn Dofri volaði
aldrei. Ég býst við að honum
hafi verið eins fjarri skapi að
kvarta og kveina eins og að
vola og þessvegna finnst mér
trúlegt að hlýlegt bros að bless-
uðum fjórðungnum, en svo
nefndi hann köttinn, hefði orð-
ið honum betur að skapi.
Steinn Dofri bað aldrei um
miskunn, enda var hann víst
hennar lítið aðnjótandi, minnsta
kosti framanaf ævinni, og sjálf-
sagt myndi hann nú snúa sér
við í gröfinni ef hans væri
minnzt með tepruskap og slepju-
'hætti: „fínnar' sórgar.
Því miður skortir mig alla
þekkingu á ritstörfum Steins
Dofra, ég veit það eitt að hans
helzta ættfræðirit hét „Festa
og röð“ og voru að ég held
orðin þrjú þykk og stór bindi.
Ég veit það lika að hann rakti
fornættir íslendinga til Róm-
verja og tel vís,t að. þar hafi
hann byggt á viðeigandi rök-
um. En vitanlega gat hann ekki
fremur en aðrir fjarlægt* veik-
leika störfum sínum.
Ég átti al'ltaf þau ár sem
eftir voru sama trygga góða
vininn, ráðhollán og skemmti-
lega sérvitran þar sem Steinn
Dofri var. Og það var einkenni-
legt hvað yngri menn gátu um-
gengizt Dofra án þess það væri
þvingandi á neinn hátt. Hann
var kurteis, háttprúður í fram-
göngu alltaf, en djarfur í orð-
um og miskunnarlaus er hann
reiddist og þurfti oft ekki ann-
að en pólitískan ágreining til
þess hann bæri þunga þykkju
til manna sem þó virtist þegar
til kom ekki vera nema aðeins
á yfirborðinu og fyndi hann að
einn maður væri hrekklaus var
hann alltaf sanngjarn í dómum
um hann og sagði stundum að
þessi eða hinn væri verstur
sjálfum sér og felldi ekki ann-
an dóm. \
En nú er þessi lundheiti og
sérkennilegi maður horfinn til
þeirrar veraldar sem hann
taldi að örugglega biði manns
handan við dauðann. Eftir lifir
í vitund þeirra sem þekktu
hann minningin um sérstæðan
persónuleiká. Sjálfur vil ég
þakka honum fyrir svo ótal
margt á margra ára góðri vin-
áttu og hve hollráður hann var
mér ungum og óreyndum strák-
bjána þegar ég fór fyrst út í
lífið og kom til Reykjavíkur.
Farðu heill og sæll vinur.
Helgi Kristinsson.
Steinn Dofri (eða Jósafat
Jónasson eins og hann hét
upphaflega) fæddist í Lækjar-
koti í Þverárhlíð í Mýrasýslu
11. apríl 1875. Foreldrar hans
voru Jónas Helgason og kona
hans Margrét Gísladóttir.
Steinn ólst upp við þau kjör,
sem algengust voru meðal fá-
tækari bænda í sveitum, við
fjárgæzlu og önnur bústörf.
Snemma bar á því, að hann
var meir hneigður til bók-
lesturs en búskapar, og að hon-
um þótti betra sálufélag við
Sturlungu og aðrar gamlar
bækur en við sauði borgfirzkra
bænda. Gerðist hann ungur
stórlega fróður um fornar
ættir. Með það veganesti
hleypti hann heimdraganum
rúmlega tvítugur og hélt til
Reykjavíkur, í von um að eitt-
hvað rættist úr um menntun
og greiðari aðgang að fróð-
leik.
í Reykjavík réðst hann í
þjónustu hins kunna ættfræð-
ings Hannesar Þorsteinssonar,
ritstjóra Þjóðólfs og síðar
þjóðskjalavarðar. Var hann af-
greiðslumaður blaðsins um
skeið, en aðstoðaði Hannes að
auki við ýmis önnur störf, er
hann hafði með höndum um
þær mundir. Sá Steinn meðal
annars um útgáfu nokkurs
hluta Sýslumannaæva og gerði
registur við nokkrar þeirra
bóka, sem þá voru í smíðum.
Hann var einn af stofnendum
Sögufélagsins 1902 og fyrsti
ritari þess. Samhliða las
hann allt, sem hann festj
hendur á um ættfræði, bæði í
Landsbókasafni og hinu ágæta
safni ættfræðirita, sem Hann-
és átti sjálfur, en nú eru kom-
in í Landsbókasafn.
Svo sagði mér Páll Eggert
Olason, að þekking Steins á
Steinn Dofri
Sturlungu hefði fyrst vakið
athygli reykvískra mennta-
manna á honum. Björn M. Ól-
sen hafði um þær mundir í
smíðum ritgerð um Sturlungu.
Einhvern veginn fregnaði hann,
að þessi borgfirzki piitur væri
vel heima í þeim margslungna
og mannmarga sagnabálki, og
hve glögga grein hann kynni
á innbyrðis afstöðu hins mikla
mannfjölda, er rís upp afblöð-
um bókarinnar. Vakti hann
athygli annarra fróðleiks-
manna á Steini, þeirra á með-
al Hannesar Þorsteinssonar.
Ekki taldi Páll vafamál, að
þeir hefðu hjálpað Steini til
nokkurrar menntunar, ef aðr-
ir erfiðleikar hefðu ekki stað-
ið í vegi. Hverjir þeir voru
nefndi Páll ekki, en vel mætti
geta sér til að árekstrar hafi
orðið milli nokkurs steigur-
lætis reykvískra góðborgara
aldamótaáranna og þess metn-
aðar, sem Steinn bar ævinlega
í brjósti, því að auðmýkt var
aldrei sterkur þáttur í fari
hans. Steinn átti það líka til
að vera nokkuð kerskinn og
lét þá fjúka f ómjúkum kveð-
lingum og orðaleppum, sem
stundum kann að hafa verið
ætlaður meiri hlutur en þeim
bar. Svo var það að minnsta
kosti á síðari árum, að flest
voru það græskulaus gaman-
yrði, sem Steinn lét falla í þá
átt um menn og málefni og
meir til gapians en alvöru, en
margir voru fjarskalega hör-
undsárir um þær mundir.
Ameríka var enn um þessar
mundir athvarf margra, sem
veittist ' róðurinn þungur í
heimalandi sínu. Vonleysi, fá»
tækt og ill örlög, sem vafa-
laust bjuggu að nokkru leyti
í skapgerð Steins, ollu því,
að hann ’brá á það róð sem
verst gegndi, tók sig upp og
fór til Ameríku árið 1903.
Varla hefur í annað sinn
borizt á fjörur Ameríku land-
nemi, sem hlaut að eiga þang-
að minna erindi. Steinn var
einstefnumaður í öllu sínu lífi
og hugur hans fast bundinn
fræðum þess útskers, er ól
hann. Hann skorti marglyndi
til að semja sig að nýjum
háttum, festa rætur <í annar-
legu umhverfi fjarlægrar
heimsálfu og finna sér þar-
lend hugðarefni. Vestra biðu
nans störf, sem áttu jafnvel
ennþá minni tök í huga hans
en sauðagæzla í Borgarfirði,
störf sem vðrú aðeins ill nauð-
syn til framdráttar. Vegavinna,
lagning jórnbrauta og aðstoð
við landmælingar á eyðislétt-
um Norður-Kanada eru þeim
manni fátækleg sálubót, sem
ekki getur slitið hugann frá
„ættanna kynlega blandi“
heima á íslandi undanfarin
þúsund ár. Veiðimennska um
skóga og við vötn norður þar
gefur fá og takmörkuð tæki-
færi til fræðiiðkana. En hvar
sem leiðir Steins lágu um hið
víðlenda meginland, flutti
hann með sér kistur nokkrar,
járnslegnar og rammlega um
búnar, fullar af íslenzkum bók-
um, sem hann aflaði sér á
skotspónum og leitaði til
hverja næðisstund. Við ein-
dæma erfiðar aðstæður hélt
hann áfram ættfræðiathugun-
um sínum, þótt flest gögn til
þeirra fanga vaeru honumfjar-
læg, svo sem kirkjubækur,
manntöl og óprentuð handrit
og skjöl. Hann hafði fornritin
og Fornbréfasafnið, þar sem
margan fróðleik var að finna
úm það fólk, sem bjó í land-
inu frá upphafi fram undir
lok 16. aldar. Þetta markaði
athugunum Steins bás, oghygg
Framhald , á"9. síðu.
| Sovézk heimildarkvikmynd
um heims-
styrjöidina !
!
\
\
\
!
Heimildarkvikmyndum um
? stórviðburði nútímasögu fjölg-
ð ar mjög ört á sídustuárum, og
^ hafa margar þeirra sætt góð-
|j um tíðindum. I þeim flokki
ð má sjálfsagt telja þá kvik-
h mynd um heimsstyrjöldina
* síðari sem hinn þekkti sov-
ézki kvikmyndamaður Roman
Karmen hefur sett saman —
en blaðamönnum gafst kostur á
að sjá hana á dögunum.
Það er komið víða við í '
þessari mynd: við sjáumþýzkt
ungviði marséra á flokksþing-
um, Chamberlain veifa Munc-
henarsamkomulaginu framan í
vongóða Breta, brugðið erupp
stuttum skyndimyndum frá
kafbátahernaði í Atlanzhafi,
eyðimerkurhernaði Rommels,
baráttu skæruliða í Frakk-
landi og Júgóslavíu. Þó er
þctta ekki kvikmynd um
heimsstyrjöldina alla, heldur
hefur Karmen sett sér þrengri'
ramma — verk sitt hefur
hann nefnt „Föðurlandsstríð-
ið mikla“ og þar með er átt
við aðild Sovétríkjanna að
styrjöldinni.
En þótt vissar takmarkanir
séu þannig settar, þá er efni-
viður sá sem Karmen hefur
úr að velja fimamikill —
það er einmitt eitt af þvi
sem óhorfandinn man gleggst
eftir, og mjög líklegt meir að
segja, að hann leggi það til,
að skærin verði notuð enn
meir en gert hefur verið. En
heimildaforðinm er einkum
kominn úr tveim stöðum —
annarsvegar fréttamyndasöfn
Þjóðverja, hinsvegar starf um
300 sovézkra kvikmynda-
manna; þess er og látið get-
ið, að um f jörutíu þeirra féllu
í orustum.
Roman Karmen er reyndur
heimildakvikmyndari, honum
hefur tekizt að vera jafnan
þar staddur sem stórtíðindi
voru að gerast, hann var á
Spáni í borgarastyrjóldinni, og
hann kom til Kúbu skömmu
eftir byltingu Castros og fé-
laga hans og gerði þá kvik-
mynd, sem víða hefur farið,
og meðal annars verið sýnd
hér. Það er því næsta eðlilegt
að einmitt honum er falið að
setja saman kvikmynd um
styrjöidina og hefur reyndar
tekizt mæta vel, hann er hug-
kvæmur skeytari og fundvís á
Rauði fáninn blaktir yfir Ríkisþingliúsinu í Berlín.
minnisverða hluti. En þó
efniviður hans sé mikill verð-
ur hann samt sem áður sak-
aður um ýmsar endurtekning-
ar, sem kalla má þarflitlar.
þannig hefur hann til að
mynda heldur mikið dálæti á
fallstykkjurri stórskotaliðsins
svo og þeim þýðingarmikiu
sprengjuvörpum, sem sovézkir
kölluðu gælunafninu „katj-
úsa“. Hefði þessi kvikmynd að
líkindum orðið áhrifameiri ef
skothríðin hefði verið skorin
niður til þess að sýna betur
þá merkilegu baráttu sem á
þessum árum var háð án
byssu og sprengju. Eru þó
sögð frá henni ýms ógleym-
anleg tíðindi: brauð er skorið
í smáa bita handa sveltandi
íbijum Leningrad, tærðir
menn sitja kappklæddir í
köldum bókasöfnum umsetinn-
ar borgar, Moskvumæður
hreiðra um sig með börn sín
í neðanjarðarjámbrautarstöðv-
um á næturnar meðan loftá-
rásir geisa.
Ærinn bálk mætti taka
saman til myndfrásagnar af
grimmdarverkum fasistaherj-
anna, en Karmen heldur þeim
þætti mjög í skefjum. Þeim
mun eftirminnilegri eru þær
stuttu frásagnir sem til eru
færðar — ég nefni til að
mynda það atriði, er þýzkur
hermaður hrekur bóndakonu
frá barni sinu með spörkum
og brugðnum byssusting, móð-
irin skal rekin upp í vagn og
til Þýzkalands í nauðungar-
vinnu.
1 þessari kvikmynd er,
eins og búast njátti við, lögð
sterk áherzla á úrslftaþýðingu
framlags sovétmanna til sig-
ursins yfir Hitler. Er ekki ó-
líklegt að ýmsir Vesturlanda-
menn kunni að saknamynd-
frásagna um aðstoð þá sem
Bandaríkjamenn veittu Sov-
étríkjunum í vistum og her-
gögnum. Við slíkum ásökun-
um má finna gamalt og gott
svar: Það er ekki undarlegt
þótt það gleymist. að einhver
flutningatæki Rauða hersins
voru ættuð frá Detroit, þeg-
ar þeir ungu menn. sem óku
þeim til vígvallrnna. og komu
ekki aftur. margir hverjir.
voru frá Rjazgn, Smolensk og
Kíef. —'A.B.
wr 4
\
4