Þjóðviljinn - 08.10.1972, Blaðsíða 7

Sunnudagur 8. október 1972. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 7.
Gunnar Benedi ktsson,
áttraeður á inorgun
Gunnar Benediktsson rithöf-
undur er áttræður á morgun.
Hann er fæddur að Viðborði á
Mýrum i Austur-Skaftafellssýslu
þann 9. október 1892. Foreldrar
hans voru Benedikt Kristjánsson
bóndi þar og siðar i Einhofti i
sömu sveit og kona hans Alf-
heiður Sigurðardóttir. Gunnar
lauk guðfræðiprófi frá Háskóla
tslands árið 1920 og var sóknar-
prestur i Saurbæ i Eyjafirði 1920-
1931.
Á árunum 1931-1946 fékkst
Gunnar við verkamannavinnu,
kennslu og stjórnmálastörf og var
hann m.a. ritstjóri Nýs dagblaðs
sumarið 1941, en útgáfa Nýs dag-
blaðs var hafin stuttu eftir að
Þjóöviljinn hafði verið bannaður
og ritstjórar hans og blaðamaður
fluttir i fangelsi i Englandi.
Gunnar Benedikt.sson hefur
verið búsettur i Hveragerði frá
1943 og fengizt þar við kennslu og
ritstörf. Gunnar hefur skrifað
fjölmargar bækur um margvisleg
efni, skáldverk, sagnfræði og
stjórnmál.
Þjóðviljinn sendir Gunnari
Benediktssyni áttræðum,og fjöl-
skyldu hans, hlýjar árnaðaróskir
og þakkar langt samstarf.
Það er litrikur og viðburðarikur
æfiferill, sem Gunnar Bene-
diktsson getur skoðað, er hann
litur til baka á morgun yfir
áttatiu árin sin. En sem rauður
þráður gegnum öll þau ár liggur
barátta þess manns, sem af hug-
rekki leitar sannleikans i
þjóðfélagsmálum, hvað sem það
kostar hann, og berst fyrir honum
með þeirri orðsins list, sem tengir
saman ástriðu og ,,humor” á oft
undraverðan hátt.
I
Fyrir hálfri öld hugðist félag
þeirra Framsóknarmanna i
Eyjafirði finna traustan og hald-
góðan grundvöll fyrir stefnu sina
og fólu þeir forystumanni sinum,
er hæfastur þótti til sliks verks,
að semja stefnuskrána, — séra
Gunnari Benediktssyni i Saurbæ.
Og séra Gunnar gekk að þvi verki
sem sam vizkusömum fræði-
manni og einlægum hugsjóna-
manni sómdi, aflaði sér hinna
beztu bóka og braut vandamál
mannfélagsins til mergjar. Og
niðurstaðan varð marxisminn.
Hvernig sem hann braut heilann
um þetta: Það endaöi alltaf með
þvi að sósialisminn væri eina
lausnin á þjóðfélagsvandamálum
nútimans. Og sem sannkristnum
manni sæmdi, þá lokaði hann ekki
þessa vitneskju sina niður hjá
sér, — til þess að geta gengið
framabraut Framsóknar-
mannsins þrátt fyrir sann-
færinguna, — heldur kunngerði
hana félögum sinum og samherj-
um, og siðan sjálfum foringjan-
um.
Og þá var það, sem Jónas frá
Hriflu sagði við hann hin fleygu
orð: „Skrambi var þú fórst að
grufla út i þetta”.
En hinn hugrakki ástungumaður
lét sér ekki nægja að kryfja til
mergjar málefni þjóðfélagsins.
Kenningar kirkjunnar urðu næst
fyrir barðinu á þeim, sem leitaði
sannleikans án þess að hirða um
vegtyllur og völd, embætti og
frama. „Var Jesús sonur
Jóseps?” spurði hann i erindi,
fluttu á Akureyri og útgefnu 1927.
Og það fór að vera litið eftir af
trúarkenningum kristninnar og
guðlegum uppruna, — og það fór
að fara um ýmsa máttarstólpa
kirkjunnar, — en boðskapur
bróðurkærleikans og baráttunnar
fyrir sannleikanum höfðu eignazt
þvi betri boðbera.
Og hempan tók að losna á herð-
um klerksins, skáldsins,
sósialistans i Saurbæ. Næsta hlut-
skiptið sem beið hans var likara
postulanna forðum, þeirra er
gengu um og æstu upp lýðinn
gegn keisara, klerkdómi og guð-
um Rómarikis, heldur en hlut-
skipti vellaunaðs prests i góðu
brauði, bónda á stórri jörð.
Gunnar hafði flutt og siðar birt i
„Rétti” 1928 eitt af þessum
skörpu, gagnrýnu erindum sinum
undir nafninu: „Hann æsir upp
lýðinn”, þar sem hann skilgreindi
Jesú frá Nasaret, sem leiðtoga
undirstéttanna i Gyðingalandi á
sinni tið, þann sem vakti þar til
baráttu.
Nú tók hann sjálfur að „æsa
upp lýðinn”, feta i fótspor ágætra
uppreisnar — og byltingarmanna
frá öllum öldum.
II.
Kommúnistaflokkur tslands
átti marga góða erindreka, en
sérstaklega býst ég við að gömlu
félagarnir úti um land minnist
tveggja, sem heimsóttu þá tiðar
en flestir aðrir: Gunnars Bene-
diktssonar og Jóns Rafnssonar.
„Vel launaðir erindrekar
Moskvu”, var viðkvæði aftur-
haldsins um þá, sem á kreppu-
timum hvöttu fólkið einarðlegast
til uppreisnar gegn óþolandi
ranglæti. Sannleikurinn var, að
þeir ágætu félagar, sem urðu
erindrekar flokksins úti um land,
áttu vart fastan samastað, stund-
um þó afdrep i einhverju her-
bergi, stundum i Unuhúsi, stund-
um annars staðar, borðuðu hjá
einhverjum félögum og
félagarnir úti um land sáu um
selflutninginn á þeim milli flokks-
deildanna. Það væri gaman að
eignast úr penna manns eins og
Gunnars lýsingu á þvi lifi.
En Gunnar Benediktsson gerði
meira en að aðstoða félagana við
skipulagningu flokksins, þegar
hann kom á staðina. Hann flutti
erindi, jafnt i Reykjavik — oft i
Varðarhúsinu — sem annars
staðar. Mörg þessara erinda eru
bókmenntalegar og pólitiskar
perlur. Hugkvæmnin, sam-
likingarnar og sögurnar i þessum
ádeiluerindum minna oft á þann
mikla snilling þessarar bók-
menntagreinar, Gest Pálsson,
svo ekki sé talað um Nýja testa-
mentið.
Bara titillinn á „Njálsgata 1 og
Kirkjustræti 16”, eða myndin,
sem hann dregur upp i „Bæjar-
stjórnin og biflian” eftir 7. júli
1932, af þvi, hvernig sannkristnir
bæjarfulltrúar hefðu átt að
bregðast við, — hvilika húð-
strýkingu fær ekki hræsnin og
yfirdrepsskapurinn með háði
hans og ákæru þar.
Þannig liðu ár hinnar hörðustu
stéttabaráttu, 1931 — 1935. Eins
og þeir frægu fiskimenn við
Genesaretvatn drógu fyrir og
fengu sinn fisk, — og fóru svo út
til fólksins með fagnaðarboð-
skapinn, svo vann og Gunnar
verkamannavinnu, þá hana var
að fá, ef flokkurinn þurfti á þvi að
halda, en fór þess á milli i
ferðirnar út um allt Island. Og
þegar saman fór hinn góði mál-
staður, túlkun hans af slikum
mönnum sem Gunnari, og hin
brýna þörfalþýðu fyrir úrlausnir,
þá brást það ekki, að boð-
skapurinn bæri ávöxt: flokkurinn
og einingarstarf hans efldist.
III.
Þar kom að Gunnar festi ráð
sitt á ný, giftist ágætri konu,
Valdisi Halldórsdóttur, gerðist
kennari, fyrst á Eyrarbakka, svo
i Hverageröi, — og auðvitað var
hann ágætur kennari, svo sem
hann og hafði verið áróðurs-
maður með afbrigðum. En þvi fór
fjarri, að nú væri setzt i helgan
stein. Eftir samfylkingar — og
sigurárin 1935-1939, hófst siðla árs
1939 sú eldskirn, er stóð fram á
árið 1942.
Gunnar hafði strax i upphafi
þeirra hörðu átaka skilgreint
„Finnagaldurinn” i bók sinni
„Sóknin mikla” 1940 en þá áttu
átökin enn eftir að harðna og hlut-
verk Gunnars að vaxa.
Þegar ritstjórar og blaðamenn
Þjóðviljans voru herteknir og
fluttir af landi burt 27. april 1941
og Þjóðviljinn bannaður og hvert
það blað, sem kæmi i hans stað,
þurfti vissulega hugrekki og
áræði til að stofna til nýs dagblaðs
sem staðgengils hins bannaða
blaðs. Gunnar Benediktsson
skorti hvorugt. Hann réðst i að
gefa út „Nýtt dagblað”: brjóta
sem ritstjóri og útgefandi bann
brezka hervaldsins fyrir augun-
um á þvi — og það tókst. Islenzk
alþýða eignaðist nýtt og gott vopn
i lifsbaráttu sinni og Gunnar
beitti þvi óspart, lika gegn
bröskurum brezka innrásarher
valdsins. Og þvi fór svo að hann
lenti að lokum i tugthúsinu
sjálfur, dæmdur þangað af
Hæstarétti fyrir að segja sann-
leikann. Hefur hann lýst allri
þeirri viröureign með háði og
húmor, sem honum eru lagin, i
greininni „Réttvisin á tslandi”,
sem rituð var á „Landráða-
völlum” við Skólavörðustig 7. - 9.
febrúar 1942 og birtist þá i Rétti,
en Gunnar hafði tekið við rit-
stjórn hans um skeið, eftir að
hann lét „Nýtt dagblað aftur i
hendur gömlu Þjóðviljaritstjór-
anna.
Svo umskiptasöm var æfi hans
og enn var hann ekki fimmtugur,
þá þetta gerðist.
Eftir að Sósialistaflokkurinn,
sem Gunnar hafði barizt svo vel
fyrir, hafði öðlazt allmikinn styrk
og áhrif i þjóöfélaginu og Gunnar
sjálfur setzt að um kyrrt, tók
hann að beita enn nýju vopni i
baráttunni. Sá sem fram aö
þessu haföi verið með i að skapa
söguna, tók nú að skrifa hana.
1952 kom út „Saga þin er saga
vor” — saga hernámsins og
baráttunnar gegn þvi 1940-1949,
hin nytsamlegasta bók i sjálf-
stæöisbaráttu þjóðarinnar,
skrifuð af hita bardagamannsins,
en viða svo meitiuð i stil, að heilar
leiksýningar hafa verið mótaðar
þar úr.
Frá Sturlungatimum okkar
aldar bregður hann sér til
Sturlungualdar hinnar fyrri og
tekur að kryfja til mergjar öfl og
menn, sem þar voru að verki.
Þannig gerist skáldið og boð-
berinn afkastamikill sagnar.itari
á efri árum, við hlið kennslustarfs
— og alltal' er hugurinn jafn opinn
og áhuginn jafnmikill fyrir öllu
þvi, sem um er barizt i nútiman-
um. Alþýðubandalagið nýtur nú
þeirra krafta og hæfileika sem
áður voru helgaðir Kommúnista-
flokknum og Sósialistaflokknum.
„Mikil er sú gifta sem guð gefur
góðum þjónum sinum” hefði
gamla fókið guðhrædda sagt um
mann með lifsferil Gunnars
Benediktssonar að baki, er hann
nú kemst á niræðisaldurinn.
Við félagar hans og samferða-
menn i hálfrar aldar baráttu
sósialistiskrar verkalýðs
hreyfingar á Islandi samfögnum
honum á áttræðisafmælinu með
að fá að halda hug sínum kvikum
og andlegri orku enn óeyddri, —
við þökkum honum samfylgdina,
áræðið, atorkuna og glaðværðina:
hve dapurlegar hefðu ekki
margar alvörustundirnar orðið
án hans. Við flytjum honum konu
hans og fjölskyldu allri, beztu
heillaóskir á áttræðisafmælinu og
vonum, að enn megi sósialistisk
verkalýðshreyfing Islands lengi
njóta hæfileika hans og atorku.
Einar Olgcirsson
Nú er skammt milli stórra
daga. A sama árinu eiga sumir
beztu og allra nánustu vinir minir
og samherjar um áratugaskeið
stórafmæli. 1 ágúst varð Einar
Olgeirsson sjötugur og nú er
Gunnar Benediktsson áttræður.
Gunnar Benediktsson er maður
mér algerlega óskyldur, ættaður
úr Suðursveit eins og Þórbergur,
kominn af Galdra-Fúsa og mér
ólikur um margt. Samt finnst mér
hann vera mér svo nákominn, að
ég get ekki skrifað um hann.
Manni liggur eitthvað ósegjanlegt
á tungu, og það er beinlinis
sársaukafullt að geta ekki sagt
það. Það sem sagt verður, er allt
á yfirborðinu, nær ekki til
kjarnans. Og enginn skyldi þó
ætla að það verði hlutlaust. Sá
sem kynnzt hefur Gunnari jafn-
náið og ég, getur ekki skrifað
hlutlaust um slikan mann. Þetta
gildir að visu að nokkru marki um
alla menn, en i þeim mun rikara
mæli sem maðurinn er stærri.
Starfsdagur Gunnars er nú
orðinn ærið langur. Allt lif hans
hefur svo sannarlega verið einn
óslitinn starfsdagur og enn er
honum ekki lokið, enn er hann i
fullu starfi. Og starfsmaður er
Gunnar með afbrigðum. Mætti ég
nefna eitt dæmi, sem lýsir honum
vel i þessu efni. Einu sinni sem
oftar heimsótti ég þau hjónin i
Hveragerði i björtu veðri. Mig
langaði til að njóta veður-
bliðunnar og ganga með þeim
svolitinn spöl yfir ána og inn með
henni og var Valdis kona hans
þess mjög hvetjandi, enda hefðu
þau hjónin aldrei gengið þessa
leið, að minnsta kosti ekki siðasta
árið. „Ég hef aldrei átt þangað
erindi”, segir Gunnar, ,,og ég
kann ekki við að ganga erindis-
leysu”. En nú vissi ég að Gunnar
var mikill göngugarpur og hörku-
duglegur ferðamaður. Aður fyrr
tók hann oft að sér erindrekstur
l'yrir Kommúnistaflokkinn með
tvær hendur tómar og harla létta
pyngju, svo að ekki voru fararefni
til annarra reiðskjóta en
postulanna. Gekk hann þá stund-
um yfir langa heiðarvegi i
misjöfnu veðri á öllum árstimum.
En þá átti hann sannarlega
erindi. Og þá var ekki verið að
telja eftir sér sporin. Ef til vill
kemst þessi saga nær kjarnanum
i Gunnari Benediktssyni en flest
annað, sem um hann verður sagt.
Hann hefur aldrei talið neitt eftir
sér, aldrei sparað neitt til og
aldrei hikað minnstu vitund
hversu svart sem var i álinn, ef
hann taldi sig geta orðið góðum
málstað að liði. Þetta er aðals-
merkið. sem einkennt hefur allt
hans mikla og fjölbreytta lifs-
starf, og gert hann að einum stór-
merkasta og ágætasta manni
sinnar samtiðar.
Að skrifa um Gunnar Bene-
diktsson er eins og að skrifa um
marga menn, og varla á nokkurs
manns færi að gera þeim öllum
skil, jalnvel þótt sá, sem reyndi,
takmarkaði sig við ytra borðið,
verkin. sem eftir hann liggja. A
langri og gifturdrjúgri ævi hefur
Gunnar skilað dagsverki margra
manna á mörgum sviðum mann-
legs lifs. Hann hefur verið allt i
senn: prestur, kennari, stjórn-
málamaður, ritstjóri, sagn-
fræðingur og rithöfundur, og
skilað miklu verki á öllum þess-
um sviðum. Rithöfundarstarfið
telur hann að visu sitt aðalstarf,
og eftir hann liggur heilt bóka-
safn. Ekki veit ég til að neinn
samtimamanna hans hafi skrifað
um svo margbreytileg efni og af
slikri kunnáttu um öll þeirra.
Slikt tiðkast ekki á vorum sér-
hæfingartimum. Að þessu leyti
minnir Gunnar á þekkta menn
endurreisnartimabilsins og
fræðslutimabilsins. Sem rit-
höfundur spannar hann svo vitt
svið, að einnig þar er eins og
margir menn séu að verki. Þar er
hann allt i senn, skáldsagna-
höfundur, ritgerðahöfundur,
nánar tiltekið essayisti, og sagn-
fræðirithöfundur að ógleymdum
öllum hinum snjöllu blaðagrein-
um hans. Ég hafði nærri gleymt
einum veigamiklum þætti i lifs-
starfi hans. Hann er frábær fyrir-
lesari, og flutti fjölmörg erindi
með miklum árangri fyrir góðan
málstað um langt skeið.
Ég ætla mér ekki þá dul að
freista þess að leggja rökstuddan
dóm á verk hans á hinum mörgu
sviðum, sem hann hefur fengizt
við um dagana. Til þess skortir
mig allar forsendur. Ég veit að
Frh. á bls. 15