Þjóðviljinn - 25.03.1973, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJOÐVILJINN Sunnudagur 25. marz. 1973
Sunnudagur 25. marz. 1973 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9

Góftur er gjaldeyrir erlendra feröamanna, en þaöeru Hka til önnur lifsgæOi...
Þarna er enn þá aðgangur.
Kristján Gislason verð-
lagsstjóri flutti erindi i út-
varp 27. febrúar sl. i þætti
um umhverfismál. Erindi
þetta vakti athygli, og fór
Þjóðviljinn þess á leit við
Kristján að blaðið fengi að
birta það. Varð Kristján
góðfúslega við þessari
beiðni Þjóðviljans. og er
erindið birt hér undir fyrir-
sögn höfundar:
Kristjáu Gislason.

.
HBBhBKhkS

UM ÞEGNRÉTT í UMHVERFINU
Við teljum það gjarnan
hamingjurikt hlutskipti að búa i
okkar fagra og auðuga landi.
Þegar við hlustum á hástemmt
lof um önnur lönd og þeirra gæði
— eða heyrum um harðbýli og
yztu mörk hins byggilega i sam-
bandi við föðurtún okkar — þá
látum við okkur yfirleitt fátt um
finnast — og vildum vist fæst
skipta.
betta er enginn nýr sannleikur,
heldur aldagamalt mat kyn-
slóðanna á landinu, gögnum þess
og gæðum.
Til skamms tima var land
okkar afskekkt, og þjóðin i veru-
legum mæli einangruð frá um-
heiminum þannig að hún mátti,
nauðug viljug, basla ein og óstudd
og búa sem mest að sinu. Samt
kynntist hún snemma nokkrum
afskiptum annarra þjóða af hög-
um sinum og hlaut af þeim mis-
jafna reynslu, eins og sagan
greinir.
Nú hafa byltingar á sviði sam-
gangna og tækni eðlilega rofið
einangrun fyrri tima, svo i dag
búum við i nábýli við hálfan
heiminn, ef svo mætti segja.
Og samtimis þessum breyting-
um, sem kalla mætti landfræði-
legar, umskapast viðhorf okkar
til umheimsins og þá einnig við-
horf umheimsins til okkar. Á
siðari timum höfum við — og þó
fyrst og fremst landið okkar —
öðlazt þýðingu i ýmsu tilliti.
Lega landsins, auðlindir þess,
jafnt hafsins kringum það sem
orka fallvatna og jarðhitasvæða,
hefur vakið áhuga erlendra rikja
og einstaklinga, sumt reyndar
fyrir löngu.
Og nú beinist erlend athygli og
erlendur áhugi i ört vaxandi mæli
að hinni frjálsu og tiltölulega
ósnortnu náttúru landsins.
Þetta er næsta eðlilegt og þarf
ekki að koma okkur á óvart.
Ástæðnanna er ekki ýkja langt að
leita.
A umliðnum árum hafa sumar
fremstu iðnaðarþjóðir heimsins
háð svo æðisgengið kapphlaup á
brautum aukins hagvaxtar —
áleiðis til svokallaðrar velferðar
og allsnægta — að þær hafa ekki
hirt um, eða veitt þvi eftirtekt.
hvað þær létu i staðinn. Þar til að
nú er svo komið, að stórkostlega
spillt umhverfi og mismunandi
eitrað andrúmsloft ógnar tilveru
þeirra miljóna manna, kvenna og
barna, sem njóta áttu velferðar-
innar og allsnægtanna. Svo mis-
kunnarlaus getur kaldhæðni ör-
laganna orðið.
En þegar þannig er komið,. er
ekki að undra þótt fólk frá þess-
um löndum, það sem aðstöðu
hefur til, leiti griðlanda, þar sem
það getur hreyft sig, andað að sér
hreinu lofti og notið annarra
unaðssemda náttúrunnar, þó ekki
sé nema í svip. Og eitt slikra grið-
landa er landið okkar — ennþá i
þ.m.
Þarna er þá lika að finna eina
af uppsprettum feröamanna-
straumsins svonefnda, sem nú er
svo mjög á dagskrá hjá okkur.
Eins og kunnugt er hefur það
um sinn verið ákaft baráttu- og
hugsjónamál ýmissa aðila að
gera Island að miklu ferða-
mannalandi. Lengi vel var hug-
sjón þessi einkum borin uppi af
einstaklingum með næmt auga
fyrir girnilegum ábatamöguleik-
um. En á seinustu árum hefur
einnig upptendrazt slikur áhugi
meðal stjórnvalda á þessum svo-
kallaða atvinnuvegi, að sérstaka
athygli hefur vakið. Tvennt skal
nefnt til marks um þetta:
Fyrst það, að nú mun stjórn-
völdum hafa lánazt að næla i allt
að 13 miljóna króna styrk úr
þróunarsjóði Sameinuðu þjóð-
anna til þess að koma visindalegu
skipulagi á ferðalög til íslands.
Má geta nærri, að mikið hefur
verið talið liggja við, þar sem
sjóði þessum mun einkum ætlað
að styrkja til sjálfsbjargar fólk,
sem ennþá býr við mörk hungur-
dauðans.
1 annan stað er þess að
minnast, að fyrir nokkru var
felldur niður söluskattur af gisti-
rými, gegn þvi — að gisting
hækkaði ekki i verði að þvi sinni.
En þetta jafngildir þvi þó i litlu
sé, að tekið sé að greiða niður af
almannafé dvalarkostnað ferða-
manna.
Mikil bjartsýni rikir um
árangur hinnar visindalegu
skipulagningar og annarra nauð-
Synlegra aðgeröa. Talið er hóflegt
að áætla árlega fjölgun ferða-
manna um 12 af hundraði ( og er
danskur prófessor borinn fyrir
þvi). Ætti þá fjöldi þeirra aö geta
orðið 150-160 þúsundir árið 1980 —
en nálægt hálfri miljón um árið
1990, með sama áframhaldi. Þá
yrði mikið mannlif á Islandi — og
gjaldeyrir eins og hver vildi hafa
— en ferðamenn og gjaldeyrir eru
nánast eitt og hið sama, eins og
kunnugt er.
Já, það er sannarlega bjart yfir
þessari framtfðarsýn —- eða
hvað? Eða eru e.t.v. einhverjir
skuggar hugsanlegir á þessum
heiða himni?
Óneitanlega munu ýmsir óttast
það — og er ég einn af þeim.
Ég óttast það, að hagvöxtur og
peningaleg velferð af þessu tagi
fáist ekki ókeypis — að einhverjar
fórnir verði að færa i staðínn.
Hverjar þær verða, né hversu
stórar, get ég að visu ekkert full-
yrt um, en hitt held ég að liggi i
augum uppi, að i þessu tilliti
verður ekki bæði sleppt og haldið.
Og með þvi að hér er um að tefla
ekkert minna en landið okkar,
náttúru þess og margvislega
landkosti, þá tel ég það hina
brýnustu nauðsyn, að farið sé
með fullri gát.
Margir telja hina viölendu,
frjálsu og ósnortnu náttúru
EFTIR
KRISTJÁN
/GÍSLASON
landsins eitt hið allra dýr-
mætasta, sem þjóðin á, og lita á
það sem helga skyldu hverrar
kynslóðar að standa um hana
trúan vörð, þannig að henni sé
ekki spillt. Heilbrigt og rétt mat
Islendingsins á landinu — ást
hans til þess — viröing hans fyrir
þvi — og umhyggja — grund-
vallast ekki hvað sizt á samskipt-
um hans við náttúru landsins. Til
hennar sækir hann andlegan sem
likamlegan þrótt — og þvi nánari
sem samskiptin verða, þeim mun
dýrmætari reynast þau hverjum
og einum — og þeim mun betri
íslendingur mun hann reynast.
Aö torvelda á einhvern hátt
þessi samskipti, hvað þá að girða
fyrir þau, enda þótt erlendur
gjaldeyrir og auknar þjóðar-
tekjur kæmu i staðinn, væri að
minum dómi hvorttveggja i senn,
óafsakanleg skammsýni og þjóð-
ernislegt slys.
Nú mun það næsta einfalt
stærðfræðilegt verkefni að sýna
fram á arðsemi þess að umbreyta
náttúrudjásnum okkar ýmsum i
beinharða peninga. I margar
auðlindir okkar myndu út-
lendingar bjóða of fjár, væru þær
falar. Einnig i margskonar að-
stöðu og afnot tiltekinna land-
kosta, svo sem dæmin sanna.
Þvi miður verður að játa, að
svo virðist sem ýmsir landsmenn
telji sjálfsagt að hagnýta sem
flesta möguleika á þessu sviði —
er stundum engu likara en að
menn séu reiðubúnir að selja er-
lendum mönnum næstum hvað
sem er, ef nægir peningar koma i
móti. Kemur þetta fram i margs-
konar samhengi, en þó e.t.v.
einna skýrast i umræðum um
íerðamannadrauminn mikla.
öll viljum við auðvitað eiga
mikil og góð samskipti við annara
landa fólk. Engum dettur held ég
i hug að byggja um landið ein-
hverskonar einangrunarmúr, né
heldur að loka úti þau erlend
áhrif, sem til heilla og hagsældar
kunna að horfa. Erlendir ferða-
menn eru að sjálfsögðu vel-
komnir til landsins og einsýnt að
greiða þeirra götur eftir föngum
— sjá um að þeim liði hér og liki
sem bezt, meðan þeir óska að
hafa viðdvöl. En lita ber á ferða-
mennina sem gesti, að gömlum
og góðum sið — gesti, sem að visu
geti borgað veittan beina — en
sem rangt sé og smekklaust að
meta fyrst og fremst sem hold-
tekinn erlendan gjaldeyri, sem
sjálfsagt sé að fórna hverju sem
vera skal og þjóna undir með
auðmýkt og illa dulbúinni
áfergju.
En jafn sjálfsagt sem það er að
taka vel á móti erlendum gestum
og halda aö öðru leyti uppi eðli-
legum samskiptum við annarra
landa fólk — verður jafnan að
gjalda varhug við annarlegum
tilhneigingum, jafnt innlendra
manna sem erlendra, til að
höndla með islenzk landgæði i
hvaða mynd sem er. Ætla verður
að framtiðarhagsmunum lands
og þjóðar sé bezt borgið þann veg,
að landsmenn eigi sjálfir og nýti
öll landsins gæöi, eftir þvi sem
þeim endist afl og manndóinur til
og þeir þurfa á að halda. Og þrátt
fyrir nokkrar efasemdir verður
að vona, að þeir afsali sér ekki
forgangsrétti sinum til gæða
landsins, svo lengi sem þeim er
sjálfrátt.
Ykkur kann nú, góðir
hlustendur, aö virðast sem mál
mitt einkennist nokkuð af
gamaldags ihaldssemi og óþarfri
svartsýni. Er þaö hreint ekki
óeðlilegt, svo mjög sem önnur
viðhorf hafa verið áberandi að
undanförnu.
En til marks um það, að ótti
minn sé ekki með öllu ástæöulaus,
né ábendingar minar út i hött,
ætla ég að fara nokkrum orðum
um ákveðnar staðreyndir, sem ég
tel gefa skýravisbendingu um það
sem i vændum er, ef svo fer fram
sem horfir.
Veiðivötnin okkar — laxárnar
og silungsvötnin — eru sögð vera
einn af hornsteinunum undir hina
miklu ferðamannahöll fram-
tiðarinnar.
Veiði með stöng er viða um lönd
meðal eftirsóttustu tómstunda-
iðju, og þannig hefur þetta einnig
verið hjá okkur nú i seinni tið.
Fyrir fáeinum árum var svo
komið hér á landi, að þessi heilsu-
samlega iþrótt var orðin mjög al-
mennt áhugamál ungra og
gamalla, fólks úr öllum stéttum
þjóðfélagsins. Margir aðilar, ein-
staklingar og félög, bæði veiði-
manna og veiðiréttareigenda, og
svo rikisvaldið, höfðu um árabil
hjálpazt að við að rækta upp
árnar og bæta þær með ýmsum
hætti Fóru þær þvi yfirleitt si-
batnandi sem veiðiár og nutu
báðir góðs af, eigendur og
leigjendur. Og stangveiðimönn-
um fjölgaði ört, þannig að segja
mátti, að þessi tómstundaiðja
,(væri að verða almenningseign á
Islandi. — Þetta var fyrir örfáum
árum.
En hvernig er þessu svo farið i
dag?
I stuttu máli sagt þannig, að
allar helztu veiðiár landsins og
næsta umhverfi þeirra eru nú að
meira eða minna leyti bannsvæði
fyrir islenzkt fólk — rammbyggi-
lega afgirt með útlendum pening-
um — i það minnsta á aðal-veiði-
timanum.
Til nánari skýringar á þessu
skulu hér nefndar ár, sem mér er
kunnugt um að eru, i mismunandi
miklum mæli, lokaðar islenzkum
mönnum yfir hásumarið — en það
er sá timi sem flestir kjósa helzt
til samvista við árnar og hið
heillandi umhverfi þeirra:
Laxá i Kjós — Laxá i Leirár-
sveit — Borgarfjarðarárnar
Grimsá — Norðurá og Þverá —
Langá á Mýrum — Hitará —
Haffjarðará — Straumfjarðará —
Laxá i Dölum — Miðfjarðará —
Viðidalsá — Vatnsdalsá — Laxá i
Aðaldal og Vopnaf jarðarárnar,
Selá og Hofsá.
Allar þessar dýru perlur
islenzkrar náttúru, og e.t.v. ein-
hverjar fleiri, hafa nú þegar að
mismunandi stórum hluta veriö
seldar úr landi, i óeiginlegri
merkingu.
Sá kostur er eftir skilinn
islenzku fólki, i sambandi við
þessar ár flestar, að geta, þegar
bezt lætur, fengið keypta veiði-
daga þegar hinum erlendu mönn-
um þykir of snemmt að koma —
eða of seint að vera — við verði,
sem allur þorri þess ræður ekki
við.
Menn spyrja e.t.v. sem svo:
Hvernig hefur þetta gerzt?
Þvi er auðsvarað: Erlendir
peningamenn, eða innlendir um-
boðsmenn þeirra, buðu fram
mikla peninga á okkar mæli-
kvarða — og eigendum ánna þótti
einsýnt að taka hæsta boði.
Með hverri nýrri gengislækkun
breikkaði bilið milli greiðslugetu
islenzkra manna og hinna
erlendu. Eftirspurn út-
lendinganna óx einnig verulega af
ástæöum sem ég hef þegar rakið
— enda fiskarnir, sem þeir
hugðust veiða heima hjá sér, eða i
nærliggjandi löndum, ýmist löngu
fastir i dönskum netum, eða þá
kafnaðir i óþverranum mikla —
affalli stóriðjunnar — og hins
mikla hagvaxtar.
Og islenzkt fólk reyndist ekki
samkeppnisfært um árbakkana
sina við útlenda rikismenn — en
hlaut að vikja fyrir þeim.
Margir landsmenn fagna ber-
sýnilega þessari þróun — enda fá
umboðsmennirnir riflegar fúlgur
fyrir snúð sinn — áreigendur hátt
verð fyrir árnar — og þjóðarbúið
gjaldeyri og aukinn hagvöxt.
Þannig sýnist i fljótu bragði hags-
munir margra sameinast i þessu
augljósa framsali islenzkra land-
gæða til erlendra manna.
En margir eru samt óánægðir
og bera kviðboga fyrir fram-
haldinu, þvi allir vita, að þetta er
aðeins upphafið að þvi sem koma
skal. Nú þegar er hafinn undir-
búningur að samskonar höndlun
með silungsvötnin — og siðan
kemur eitt af öðru
Vegna þess, hversu afgerandi
og hröð þróunin hefur orðið með
veiðiárnar, hafa ýmsir hrokkið
við og talið nauðsynlegt að gera
eitthvað hið bráðasta, til að
hindra áframhaldandi og aukið
framsal þessara náttúrugæða og
annarra til útlendinga. Og ýmsar
hugmyndir eru uppi. Hin rót-
tækasta er sú, aö rikisvaldið taki
landsréttindi öll eignarnámi og
þar með veiðirétt allan. Vitnað er
til hins mikla rikis einka-
rekstursins, Bandarikjanna, sem
á sinum tima sló eign sinni á allar
veiðilendur.
Ekki lizt mér samt á þessa
Iausn. Tel ég slika umbyltingu á
hefðbundinni búsetuaðstöðu i
landinu mjög varhugaverða og
ekki reynandi, nema sem neyðar-
tilraun, ef allar aðrar skyldu
bregðast.
Annað kemur einnig til: Af
ýmsum gömlum og nýjum sólar-
merkjum leyfi ég mér að draga
þá ályktun, að yfirráð rikis-
valdsins yfir þessum auðlindum
okkar væri siður en svo fortaks-
laus trygging gagnvart erlendri
ásælni og gylliboðum.
Eigendur veiðiréttarins eru
flestir hverjir bændur.
Ég hef fram að þessu talið
islenzka bændur meðal traustustu
ármanna islenzks sjálfstæðis og
islenzkra réttinda. Kæmi mér á
óvart, ef aðrir reyndust heldur,
þegar tii kæmi, öruggari varnar-
menn hinnar frjálsu náttúru
iandsins en þeir. Og ekki vekti
það siður undrun mina ,,ef
islenzkir bændur játuðust al-
mennt undir þá kenningu, að
peningarnir einir eigi að
skammta mönnum réttinn. 1 öllu
falli tel ég sjálfsagt, að kannað
verði rækilega viðhorf veiði-
réttareigenda til þessara mála,
áður en gripið verður til ein-
hverra ráða, sem hæglega gætu
reynzt vera örþrifaráð.
Markmið slikrar könnunar
hlyti að vera að fá úr þvi skorið,
hvorl veiðiréttareigendur viður-
kenna i reynd forgangsrétt lands-
manna lil þessara landgæða sem
annara — og vilja hlita þeim kjör-
um, sem innlendir menn geta bezt
boðið i sambandi við afnot eigna
þeirra. Eða, hvort svo er komið
að þeir telji sjálfgefið að miða
einungis við erlendar mælistikur
og selja útlendum peningamönn-
um allan rétt, sem þeir vilja
kaupa. Ef hið siðara yrði niður-
staðan, mót vonum minum.þá tel
ég óhjákvæmilegt að leita ein-
hverra ráða til varnar arfbornum
rétti landsmanna til gæða
landsins.
Eins og ég sagði áðan ræddi ég
hér um árnar vegna þess að þar
höfðum við staðreyndir fyrir aug-
um. Þar er m.ö.o. komin til fram-
kvæmda stefna eða hugsjón
þeirra manna, sem selja vilja út-
lendingum allt hvað heiti hefur, ef
þeiraðeins vilja borga sæmilega.
011 viljum við vissulega aukinn
hagvöxt, meiri þjóöartekjur —
enn meiri efnalega velsæld. Og
við skulum ekki gera litið úr
þýðingu þess að auka fjölbreytni
atvinnulifsins.
En hyggjum vel að: Látum
annara viti verða okkur til
varnaðar. Greiðum ekki meira og
minna fölsk efnaleg gæði þvi
verði, að við séum á eftir fátækari
að raunverulegri lifshamingju —
þeim lifsgæðum, sem ekki eru
tiunduð i þjóðartekjunum. Gerum
okkur i tima grein fyrir ómetan-
legu gildi hins óspillta, frjálsa og
rúma umhverfis okkar og þeirri
hamingju gleði og heilbrigöi, sem
við öðlumst við sem nánust kynni
og samskipti við náttúru landsins.
Með þvi að skipuleggja yfir
okkur hundruð þúsunda
erlendra ferðamanna
með þvi að selja útlendingum
landgæði, sem við eigum og þurf-
um að nýta sjálf, erum við i raun
og sannleika að selja undan okkur
landið — spilla þvi og rýra, hver
veit hvað mikið gildi þess að vera
lslendingar á tslandi. Við erum
að verpa frá okkur i gjaldeyris-
vimu lifsgæðum, sem forsjónin
bauö okkur, af mikilli mildi sinni
og örlæti, að njóta sjálfum — og
svo börnum okkar og þeirra börn-
um. Látum slikt ekki henda.