Þjóðviljinn - 02.02.1975, Side 20

20 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 2. febrúar 1975.
ÞORSTEINN
FRÁ HAMRI
TÖK SAMAN
Finnvitkun —
vistaöflun
Ein tegund galdurs var hin
svonefnda finnvitkun, sem
sjálfsagt dregur nafn af Finn-
um, sem voru taldir allra
manna fjölkunnugastir og seið-
skrattar miklir; en raunar eiga
fornar sagnir fremur við Lappa
þegar Finna er getið i þessa átt.
„Finnavika, — rimel. ældre —
vitka, — forskaffe sig ved hjælp
af (Finnernes) magiske
kunster” segir Blöndal i orða-
bókinni.
Orðið finnvitkun hefur tekið
ýmsum myndbreytingum, svo
að talað er um að finnvitka,
finnvika, fundvikka, fundika og
loks pundvigta. Galdur þessi er
mjög i ætt við seið, og sá sem
finnvitkar, fundikar, pundvigt-
ar eða hvað það er nefnt hverju
sinni, iðkar það i þvi skyni að
afla sér vista úr viðs fjarlægum
að skrattinn mundi sækja sig, ef
ekki væri búið að éta það i
ákveöinn tima.
Sagði þá sá, sem þagði, að
hann skyldi éta það með honum.
Fóru þeir svo til og luku við það
á litilli stundu. Varð maðurinn
glaður, og sagðist nú vera fri af
þeim óhöppum.”
Fundik Jóns lærða
Sagan um fundik Jóns lærða
er úr safni Sigfúsar Sigfússonar.
„Jón lærði var með kerlingu
sinni i Gagnstaðahjáleigu, þeg-
ar það bar til, að þangað kom
maður vestan af Héraði
snemma vetrar og baðst nætur-
gistingar. Margt barst i tal með
þeim um kvöldið, þar á meðal
um fiskigöngur og aflabrögð.
Maöurinn vissi, að Jón var tal-
inn ærið fjölvis. Hann spyr þvi,
hvort hann hyggi nú nokkra
aflavon nærri landi, segir auð-
Finnafjósið i
Sauðlauksdal
Séra Björn Halldórsson i
Sauðlauksdal segir svo frá i
„ágripi um ætt og ævi Jóns
bónda Islendings”.
„Hér úti á túninu (i Sauð-
lauksdal) eru tóftabrot-, sem
kallast Finnafjós, og gefa menn
nafninu þessa orsök. A meðan
Jón Islendingur var erlendis
(nokkru eftir 1483), og til húss
hjá fátækri konu i Englandi,
hafi hann sýkst og mátt ei þess
matar neyta, sem hún fram bar.
En húsfreyja gat ei mjólk
fengið, sem hann mest langaði
til. Þá greinir sagan, að hún hafi
spurt Jón að þvi, hver afstaða
væri fjóssins, þar sem hann átti
bú á Islandi; kvaðst hún hafa
ráð til að finnvika þaðan mjólk.
Jón sagði henni það hún spurði:
Siðan skal hún hafa fært Jóni
mjólkhvert mál. En er Jón kom
FINNVITKUN
stöðum, svo sem eftirfarandi
sögur sýna; hin fyrsta úr safni
Jóns Árnasonar.
Seiðkerling i
Kaupmannahöfn
„Kerling ein finnsk að ætt bjó
i Kaupmannahöfn i húsi sér með
dóttur sinni, og var einn af
námsmönnum iglenskur að ætt
til húsanna hjá þeim mæðgum.
Hann undraðist yfir þvi hvernig
þær höfðu alltaf nýjan silung á
borðum án þess hann yrði var
þær keyptu hann. Hann kom þvi
að máli við hina yngri og spurði
hana hvernig á þvi stæði. Hún
fór til móður sinnar og mælti
fram með honum. Kerling
kallaði á hann inn i eldhús og
sýndi honum holu ofurlitla ofan i
öskustóna. Þar ofan i dorgaði
hún og dró upp silung. Hann
spurði hana að hvaðan hann
væri. Hún sagðist seiða hann til
sin úr Vatnsdalstjörn fyrir
sunnan land á íslandi. Fór hann
að loknum lærdómsiðkunum
sinum til Islands. Lagði hún þá
á tjörnina, að allur skilungur úr
henni skyldi verða að horn-
silum, og aldrei framan i henni
veiðast”.
Matur pundvigtaður á
sjó
Magnús Bjarnason á
Hnappavöllum skrifar þessa
sultarsögu:
„Einu sinni voru þrettán
menn úti á sjó og sáu þeir, að vel
rauk á landi. Fóru þeir þá að
tala um, að gott væri, ef eitt-
hvað væri horfið til þeirra af
þvi, sem verið væri að elda.
Sagði þá einn, hvort þeir
mundu þá éta það. Hinir lofuðu
þvi, ef það væri matur, nema
einn þagði.
Eftir það kom sitt kjötbeinið
handa hverjum þeirra út á skíp,
og þorði þá enginn eða vildu
ekki éta það. Fór þá maðurinn
að gráta, sem hafði spurt þá,
hvort þeir mundu éta, þvi hann
hafði pundvigtað það og vissi.
vitað litla von að svo sé. Jón tek-
ur dræmt spurningunni, unz
hinn itrekar hana aftur. Jón leit
þá til kerlingar sinnar og spyr,
hvað hún haldið. „Ég hef ekkert
rýnt eftir því”, svarar hún.
„Eigum við þá ekki að
fundika”, mælti hann, „og
pröfa, hve nærri fiskur er?”
„Jú,” svarar kerling. Taka þau
þá sitt handfærið hvort og renna
fram af loftsnöf og fara að
keipa, hafandi yfir einhverjar
töfraformúlur. Láta þau þetta
ganga nokkra stund og eru að
kippast við eins og þau kræki af
og til I fisk, en of illa til þess, að
öngullinn haldi honum, eða þá
þannig að rifni úr honum Þetta
gengur lengi, og voru þau að
spyrjastá: „Varstuvör? Varstu
var?” „Æi, varla get ég sagt
það”. „Jú, nú kom við mig. En
seint ætla ég, að við fáum i soðið
meöþessulagi”. I þessu bregst
hún hart við. „Hittirðu nú i
hann, kerling min?” segir hann.
„Já, nú kom við mig”, svaraði
hún. „En úti er hann við hafs-
brún enn, þvi ekki trúi ég, að
hann sé ennþá inni i fjörðunum,
þorskurinn”. „I aðgöngu mun
hann þó”, segir Jón. Hamast
þau nú nokkra stund að keipa;
og þá verður það loksins, að þau
komu upp með sinn þorskinn
hvort, spriklandi á færunum.
Eftir það draga þau, þangað til
þau þóttust hafa nóg i soðið.
Maðurinn horfði undrandi á þau
og spyr nú, hvort sér muni eigi
ráðlegt aö halda ofan i Borgar-
fjörð I ver, sem hann hafi ætlað
sér, að minnsta kosti til að ná i
nýjan fisk. Ekki segjast þau
ráða honum til þess að svo
stöddu.
„Hvað mundi þurfa langt út
núna til að ná i fisk?” segir
hann. „Ennþá er hann i hafs-
brún”, segir Jón, „en hann er að
ganga að.” „Hvenær kemur
hann inn i firðina?” spyr gest-
urinn. Með góukomunni kem-
ur hann inn, þótt hann sé tregur
enn”, segir Jón. „En þá verður
lika hlaðafli”. Maðurinn fór
heim. En fór um góuleytið i ver-
ið og aflaði vel, þvi að þá varð
hlaöfiski.”
til íslands, frétti hann að nytjar
hefði saknað verið úr bestu kú
hans um veturinn. Þann fyrsta
vetur, sem Jón var hér heima,
eftir það hann kom út, er sagt
enn hafi horfið nyt úr hans bestu
kú. Þá hafi hann fyrst látið
byrgja þær venjulegu fjósdyr og
brotiö aðrar á vegginn. En er
mjólkin hvarf sem áður, hafi
hann fært fjósið þangað, sem
það enn stendur, að mátti norn-
in enska ekki sjá við þvi. Jón
Islendingur andaðist 1533 og var
þá 65 eða 66”.
Vín og steikur
Aö lokum sýna tvær stuttar
sögur um tvo nafnkennda is-
lenska galdramenn, Jón gráa i
Dalhúsum og séra Eirlk i Vogs-
ósum, hversu þeir fóru að þvi að
verða sér úti um vin og steikur
þegar geðið bauð að gera sér og
öðrum dagamun. Margur gæti
þegið að geta leikið það eftir
þeim, þegar likt stendur á, sem
oft og viða ber við. — Jón grái lá
á greni ásamt dreng nokkrum
og voru báðir svangir. Jón dró
þá upp fjórðapart af sauðar-
skrokk, steiktan og allan
sykraðan, og sagðist hafa náð
honum frá kokkinum, þegar
hann var að bera inn i kóngs-
borðið. - Sagan um Eirik prest
er kunnugleg, og ekki laust við
aðmann rámi I að hafa kannski
lent I einhverju svipuðu: „Einu
sinni kom biskup að Vogsósum á
visitatiuferð; þá átti Eirikur
engan vlnsopa og þótti honum
illt að geta ekki gefið biskupi i
staupinu. Hann sat þegjandi um
stund, sprettur upp slðan og
gengur út, kom inn aftur með
fulla flösku, aðrir segja kút, af
vlni, og mælti: „Þetta var mér
sent núna.” Siðan drukku þeir
eftir lyst sinni.”
I likingu við þessa sögu er enn
finnvitkað, fundikað eða pund-
vigtað á fjölda heimila.
(Þjóðsagnasöfn Jóns Arnason-
ar, Sigfúsar Sigfússonar, Jóns
Þorkelssonar, Magnúsar
Bjarnasonar á Hnappavöllum
o.fl.)