Þjóðviljinn - 23.02.1975, Side 17

Sunnudagur 23. febrúar 1975 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 17
Bréf fimm verkamanna frá 1936:
Verkalýöur
standi saman
um sín
fræöslu- og
menningarrit
Mörg fróðleg bréf fóru á milli
manna vegna Rauðra penna —
Kristinn E. Andrésson skrifaðist
á við marga innlenda og erlenda
höfunda i sambandi við efnisöfl-
un, og svo við lesendur og um-
boðsmenn,og miðlar hver öðrum
ýmislegri hvatningu.
Stoltur að vera með
Til er t.d. bréf frá Nordahl
Grieg til Kristins frá 1936. Þar
segir Nordahl að með fylgi „þátt-
ur úr leikriti minu „Ösigurinn”,
sem fjallar um Parisarkommún-
una. Það er ekki fullskrifað en ég
sendi yðúr það um leið og þvi er
lokið”. Siðan segir Nordahl: „Ég
dáist að Rauðum pennum, þetta
er stórkostlegt rit, tekið saman af
aðdáunarverðri yfirsýn. Ég er
stoltur og glaður yfir þvi að fá að
vera með”.
Jóhannes úr Kötlum skrifar
bréf i gamansömum tón þetta
sama sumar. Hann situr nórður
að Laugum og þykist hafa allt á
hornum sér, enda sé Franco kom-
inn á kreik og illir menn ætli að
drepa félaga Stalin „Nú gef ég
þessa skepnu sem kallar sig
mann alveg upp á bátinn, héðan
fer ég ekki aftur, hér ætla ég að
una mér i volgu vatninu þangað
til einhvern daginn að ég hef það
eins og Sókrates. Hvað eigum við
að gera með að gefa út Rauða
penna?” og þar fram eftir götum.
Það kemur þó á daginn, að Jó-
hannes lumar á ýmsu, hann er að
yrkja kvæði „eitt um Maxim
Gorki, annað um Abbisiniu,
þriðja um Spán, fjórða um Is-
land” — og komu þau Öll i Rauð-
um pennum.
Bækur eru dýrar
Einstaklega fróðlegt um anda
timans og viðtökur Rauðra penna
er bréf frá fimm verkamönnum á
Akureyri til Kristins, sem Þóra
Vigfúsdóttir hefur góðfúslega
lánað blaðinu. Fer það hér á eftir
litiö eitt stytt:
Akureyri 17. apríl ’36
Hr. mag art. Kristinn E.
Andrésson.
Það hefur komið til tals meðal
olíkar nokkurra verkamanna-
karla á Akureyri að fara þess á
flot við ykkur yngri rithöfunda að
efna til timarits, einkum fyrir
verkalýð og allan almenning
landsins. Höfum við sérstaklega
yður og skáldið Halldór Laxness i
huga til ritstjórnar og forgöngu.
Astæður fyrir þvi að við förum
þessa á leit við ykkur teljum við
margar og er ekki hægt að drepa
á nema örfáar hér.
Við teljum að það sé nauðsyn-
legt og heilbrigt, að allur verka-
lýður og almenningur standi
saman um og efli sin fræðslu- og
menningarrit. Þótt segja megi að
molar hrjóti að á fræðsluborð al-
mennings úr ýmsum áttum, þá
eru þeir vart seðjandi og næsta
stefnulausir, auk þess sem þeir
eru dreifðir um fjölda bóka og
timarita, sem enginn verkamað-
ur hefur viðspyrnu til að kaupa.
T.d. ykkar að mörgu leyti ágæta
rit „Rauðir pennar” ræður helftin
af verkamönnum ekki við að
kaupa ásamt öðrum fleiri góðum
bókum m.a. sögum Halldórs.
Einmitt sökum þess hvað bæk-
ur eru dýrar yfirleitt hjá okkur,
frá tiu krónum (allar þær matar-
meiri) og upp i 20—30 verða vel-
flestir verkamenn að neita sér um
það óhóf að eignast þær. Meðal
annars vegna þessa sáum við
okkur nokkrir karlar hér knúða til
að taka okkur saman og kaupa
nokkuð af nýútkomnum bókum.
Og það er einmitt nokkrir af þess-
um körlum sem nú senda ykkur
þessi tilmæli eða áskorun. Þeir
verkamenn sem við höfum fært
þetta i tal við hafa tekið þessu vel
og verið þessa fýsandi, sömuleíð-
is formenn verkamannafélag-
anna á Akureyri og Siglufirði.
Ef þið syðra hefðuð hug á þessu
eða einhverju sliku þyrftuð þið að
láta okkur vita aftur fyrr en
seinna til þess að við gætum þeg-
ar i vor farið að byrja á þvi að
afla timaritinu fylgis. En út-
breiöslan er skilyrði þess að það
gæti komið að raunverulegu
gagni og orðið dálitið fullkomið en
um leið ódýrt. Það mætti ekki
vera dýrara en 5—6 krónur til
þess að það gæti orðið almennings
eign og menn gætu vænst skil-
semi. Við höfum látið okkur detta
i hug 8—10 hundruð kaupendur
sem lágmark. En ef byrlega blési
svona 12—18 hundr.
Efnisval
Um efnið er það að segja að það
þyrfti að vera fjölbreytt, fræðandi
og skemmtilegt. Frásögn öll
þyrfti að vera visindalega merki-
leg, hlutlaus að mestu og vand-
virk og stefnan raunsæ nútiðar-
menning. Um ýmsa þætti þess
höfum við hugsað ögn nánar þótt
það verði vitanlega ekkert tæm-
andi.
Yrðu þá fyrst bókmehntir:
Yfirlit frá sérstæðum timabilum,
erlendar og innlendar bók-
menntahugleiðingar, sem gætu
orðið drög að bókmenntasögu,
stuttar fréttagreinar, frumsamd-
ar og þýddar smásögur og kvæði,
örfun leikritagerðar og teikning-
ar með skýringum o.fl. (Siðan
rekja bréfritarar hugmyndir sin-
ar um almennar yfirlitsgreinar
um innlend tiðindi, einkum um
allt sem lýtur að hag verkafólks
og mætti tengja greinum um og
eftir verkamenn, þeir mæla og
með þingmáiaþætti, þætti um
æskulýðsmál og kvennamál, yfir-
liti erlendra frétta, einnig mæla
þeir með landfræðilegri og þjóð-
hagslegri úttekt á einu landi i
hverju hefti — áb)
En efling les-og fræðsluhringja
og menning almennings ætti
timaritið að hafa að marki sinu
einkum og reyna að bæta úr þvi
að einhverju leyti sem skólar og
útvarp hafa vanrækt. Vitanlega
væri mikið undir þvi komið að ná
góðri samvinnu um starf. Höfum
við þar sérstaklega augastað á
mörgum yngri menntamönnum
vorum, sem vildu gefa sig fram
til styrktar þessara mála. Einnig
þá lika, sem eru i skóla eða eru að
ljúka skólanámi. Það er einmitt
mikill ávinningur að fá þá i lið
með sér um slik efni, auk þess
sem það mundi beina huga þeirra
að ákveðnari efnum og þroska
rithæfni þeirra. (Nefndir eru
nokkrir menn).
Um formið og stærðina er það
að segja, að við hefðum t.d.
Skimis- eða fornritaútgáfustærð.
Framhald á 22. siðu.
Ölafur Jóhann Sigurðs-
son rithöfundur átti smá-
sögu í fyrsta hefti Rauðra
penna', var hann þá ný-
orðinn 17 ára, fyrsta bók
hans, Við Álftavatn,
hafði komið út ári áður. í
viðtalinu sem hér fer á
eftir er Ólafur spurður
um samskipti sín við hóp-
inn sem stóð að Rauðum
pennum og síðar AAáli og
menningu.
Leikþáttur
i París
— Það var 1935 að ég skrapp
suður úr Grafningnum. Sigurð-
ur Guðmundsson, siðar rit-
stjóri, gekk þá með mig á fund
Kristins E. Andréssonar sem þá
var byrjaður að safna i Rauða
penna, og hann spurði mig hvort
ég ætti ekki sögu i ritið. Ég var
þá eins og hvert annað unglings-
kvikindi, hafði gefið út barna-
bók og önnur var á leiðinni, en
var að byrja að skrifa og birta
„fullorðinssögur” og þvi mun
þetta hafa komið til tals. Um
haustið kom ég svo suður, sett-
ist niður og skrifaði söguna sem
nefnd var Saga frá sjöunda
október 1935. (Það skal rifjað
upp að efni þessarar sögu er að
hreppstjóri kemur á kot eitt til
gamalla og fátækra hjóna og
segir þeim að Mussolini hafi
ráðistá Abbisiniu og megi búast
við stórstyrjöld og þá verðbólgu
og annarri óáran og nú veröi all-
ir að spara meir).
Ég frétti svo löngu siðar, að
norrænir stúdentar i Paris höfðu
gert leikþátt úr þessari sögu ár-
ið 1939 og flutt hann — sá sem
lék hreppstjórann var reyndar
Sigurður Þórarinsson.
Gagnrýni og
hugsjónir
Félag byltingarsinnaðra rit-
höfunda stóð að útgáfunni eins
og menn vita. Þar kom ég ekki á
fund fyrr en á útmánuðum 1936
og ekki að staðaldri fyrr en
1938—39. Það var mest fjör i
þeim félagsskap fyrst. Þá skilst
mér að verk manna hefðu verið
gagnrýnd ótæpt á fundum.
Þetta var ekki alveg lagt niður
þegar ég fór að mæta reglulega
— ég man t.d. að 1940 var skáld-
saga eftir þjóðkunnan höfund
gagnrýnd mjög hart á fundi i fé-
laginu — ég held reyndar að
þessi gagnrýni hafi verið mjög
réttmæt.
En áður hafði það m.a. tiðkast
að menn legðu fram handrit sin
til umræðu, þau voru siðan rædd
og gagnrýnd og menn þoldu
þetta misjafnlega vel.
Þessi hópur var ekki alveg
einlitur. En hann átti sér sam-
eiginlegar hugsjónir og áhuga-
mál. Þarna voru allir mjög ein-
dregnir andfasistar og höfðu um
leið sterka samúð með sósial-
isma. Alþjóðamál voru mikið
rædd i þessum hóp og ég held að
róttækir menn hafi gert sér
miklu betur grein fyrir þvi þá en
aðrir hvað var i vændum —
skildu betur þá hættu sem fas-
isminn var og að styrjöld vofði
yfir. Við þetta blönduðust á-
hyggjur af þvi hvað þá tæki við
hér heima, en þjóðverjar voru
þá með ýmis umsvif hér eins og
margir muna. Frá þessum tima
Viðtal við
Ólaf
Jóhann
Sigurðsson
á ég bréf sem Halldór Laxness
sendi unglingi austur i Grafning
frá rithöfundaþingi i Buenos
Aires og er gott timanna tákn:
bréfið er allt um baráttu gegn
fasisma.
Dyr lokuðust
Eftir að ég kom i félagið var
einnig rætt mikið um útgáfu-
mál, stofnun Máls og menning-
ar og annað i þeim dúr. Hópur-
inn naut þá mikils góðs af
nokkrum róttækum stúdentaár-
göngum sem unnu mikið að við-
gangi Máls og menningar. Ég
man sérstaklega eftir tveim
mönnum sem báðir urðu
skammlifir þvi miður, Eiriki
Magnússyni kennara, sem var
eldsál og göfugur hugsjónamað-
ur hika ég ekki við að segja og
vini hans Helga Laxdal lögfræð-
ingi, bráðskörpum manni.
Menn hafa stundum verið að
ýja að þvi á prenti, að ungir rit-
höfundar hafi i þann tima ekki
átt annars kost en að leita á náð-
ir þessara kommúnista og þeir
hafi haft mjög gott af þvi, svo
mjög hafi þeim verið hampað.
Min reynsla gengur reyndar i
aðra átt — eftir aö ég kom ná-
lægt þessu vonda fólki, þá skullu
i baklás ýmsar dyr, sem áður
voru ef ekki opnar þá aö
minnsta kosti ólæstar.
Ég varö aldrei var við það, að
reynt væri að troða upp á mann
skoðunum i þessu félagi. Þetta
var ákaflega samhentur hópur,
mér fannst rikja i honum sér-
staklega góður andi, það var
mikið bræðralag með þessum
mönnum. Og menn skulu ekki
halda að þeir hafi verið að halda
fundi i Alvöru h.f., þarna voru
húmoristar ágætir, þarna sat
Þórbergur meðal annarra og
hafði i frammi sprell og teiknaöi
drauga og forynjur. Ég á þess-
um mönnum persónulega ákaf-
lega mikið upp að unna. Maður
var boðinn og velkominn til
Kristins og Halldórs Stefánsson
ar og Jóhannesar og Halldór
Laxness var mér einstaklega
vinsamlegur. Það áraði sér-
staklega illa fyrir mér 1938—39
og þá bauð Halldór mér tvisvar
til dvalar með sér nokkra daga
upp á Laugarvatn og svo upp i
Skiðaskála. Þetta voru miklir
dýröardagar i þvi ástandi, og ég
verð Halldóri ævilangt þakklát-
ur fyrir.
Skyggnari á
samfélagið
Þessi félagsskapur byggði á
tveim forsendum: sameiginleg-
um skoðunum og hugsjón ann-
arsvegar, hinsvegar eldmóöi
Kristins og dugnaði Einars
bróður hans.
Af þvi sem fram fór er mér
sérstaklega minnisstætt það
sem tveir menn ræddu oft og
brýndu fyrir okkur þessum kálf-
um. Kristinn sagði oft á þá leið,
að það væri skylda okkar sem
sósialista að vernda það sem
best væri i menningu liðinnar
tiðar, að menn yrðu að miða sitt
menningarstarf við það sem þá
var vel gert, vernda þennan arf.
t Kristni var mjög sterk blanda
af alþjóðahyggju og þjóðernis-
kennd, sem margir andstæðing-
ar hans gerðu sér aldrei grein
fyrir — frekar en þeir skildu að
þvi fór mjög fjarri að bók-
menntasmekkur hans væri
þröngur.
Halldór Laxness brýndi það
mjög fyrir okkur unglingunum,
að við yrðum að læra islensku,
ná valdi á málinu. Sú gagnrýni
sem ég varð var við i þessum fé-
lagsskap beindist ekki hvað sist
að meðferð málsins, listrænum
tökum á efninu, miklu frekar en
að hugmyndafræðilegum eig-
indum verka. Ég held að menn
hafi yfirleitt ekki lagt svo mjög
niður fyrir sér hið hugmynda
fræöilega inntak. En vafalaust
urðu kynni þessara höfunda af
sósialismanum til þess, að þeir
urðu i verkum sinum skyggnari
á þjóðfélagið i heiild, að rætur
þeirra náðu dýpra inn i þjóðfé
lagið. A.B.