Þjóðviljinn - 14.08.1977, Blaðsíða 9

Þjóðviljinn - 14.08.1977, Blaðsíða 9
Sunnudagur 14. ágúst 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9 Gæfa mín a ð taka þátt í að móta nýtt þjóðfélag Ég ólst upp á pólitisku heimili. Foreldrar minir töluöu um stjórnmál, og þótt æskuheimilið væri litið kom þangaö margt fólk og ræddi um pólitik og stjórn- málamenn. Þetta var löngu áður en ég komst til svokallaðs vits og ára, en samt sperrti ég eyrun og sitthvað festist i kollinum á mér, þar á meðal nafnið Einar Olgeirs- son. Ég hef ekki hugmynd um af hvaða tilefnum rætt var um hann, en ég veit enn hvernig umtalið var Hann festist i kollinum á mér á svipuðum slóðum og söguhetjur þær sem mér þótti vænst um I bókum um þær mundir, til að mynda frásaguirnar um Hróa hött og félaga hans. Ég kynntist Einari Olgeirssyni ekki persónulega fyrr en ég fór að starfa við Þjóðviljann 1946, en þá hófust samskipti sem siðan hafa haldist náin allt til þessa dags. Ég átti eftir að starfa á Þjóðviljanum i um það bil 9.000 daga — á ýms- um timabilum væri að visu rétt- ara að nota orðið sólarhringa — og langfl. þessa daga hafði ég samband við Einar, oftast að frumkvæði hans. Hann hringdi venjulega I mig á morgnana, þeg- ar hann var búinn að lesa blöðin, barmafullur af hugmyndum um það hvernig ætti að svara árásum og bregðast við tiöindum. Siðan héldum við áfram að heyra hvor I öðrum allan daginn; hugkvæmni hans og áhugi voru með ólikind- um. Ég var ekki alltaf sammála matihans og fór þá mínu fram, en hann fyrlist aldrei við, heldur leyfði mér að njóta áfram hug- kvæmni sinnar og eldlegs áhuga. Hann haföi hugann fullan af rök- um og staðreyndum, en það sem mér þótti vænst um var hugsjón'a- eldurinn og siðgæðið sem ævin- lega stjórnaði viðbrögðum hans beislað af raunsæi. Þótt mér finnist ég þekkja Einar betur en flesta aðra menn eftir meira en 30 ára nána samvinnu, er hann enn I huga minum á svipuðum slóðum og Hrói höttur. Ég hef átt kost á þvi að ferðast talsvert um heiminn og hitta ýmsa þá forustumenn sem hæst hefur borið i margvislegum sam- tökum sósialista. Ég hef aöeins hitt einn forustumann sem minnti mig á Einar Olgeirsson, Fidel Castró á Kúbu. Þeir eru fjarska ólikir í útliti, félagslegur og and- legur jarðvegur þeirra af ólikum toga, ræðustHIinn annar.en þegar ég heyrði Castro halda ræður sin- ar minnti hann mig þó alltaf á Einar. Það sem sameinaði þá var umtalið um framtiðina. Hún var ekki aðeins rökhyggja og draum- ur, heldur veruleiki. Hún var fyrirheitna landið sem beið ef menn klöngruðust yfir nokkrar torfærur. Þeir höfðu lifað sig svo inn i hugsjón sina að þeir gátu talað um fyrirheitna landið eins og þeir befðu báðir dvalist þar. Snemma I sumar minntist ég á það við Einar að mig langaði að eiga við hann viðtal handa Þjóðviljanum i tilefni þess að i dag hefur hann lifaö þrjá aldarf jórðunga. Hann tók þvi vel, en sagði að við yrðum að huga að ramma viðtalsins. Þegar ég fór að huga að þvi komst ég strax i bobba. Einar hefur verið baráttu- maður i islenskum stjórnmálum i meira en hálfa öld á mesta um- breytingaskeiði sem islendingar hafa lifað. i gcrvallri sögu þessa timabils er Einar Olgeirsson að finna; i rauninni er ekki hægt að fjalta um hann nema hafa að bak- sviði 50 ára islandssögu. Þau urðu málalokin að ég fengi hann til að minnast lauslega á þau þrjú timaskeið sem væru honum efst I huga. Siðan höguðu atvikin þvi svo, að hann þurfti að fara utan nokkru fyrr en hann hafði áform- að, svo að ég gat ekki spjallað við hann nema nokkra klukkutima og ckki verið eins nærgöngull og ég hafði ætlað inér. Magnús Kjartansson Fyrsta skeið: „Sigurbragur fólks er vaknar" — Fyrsta skeiðið var á Akur- eyri og Norðurlandi, segir Einar Olgeirsson. Einar Benediktsson lýkur, tslandsljóðum sinum á lin- unum: „ég fann það, sem að sál min heyrði, / var sigurbragur fólks er vaknar.” Það hefur verið mesta gæfa minaðfá aðtaka þátt i þeim atburðum sem gerast þeg- ar fólk vaknar. Ég gekk i Alþýðu- flokkinn á Akureyri 1921, en fór skömmu siðar utan til náms. í Þýskalandi gekk ég i Kommún- istaflokkinn og tók þátt i starf- semi hans meðan ég dvaldist ytra. Siðan kom ég til Akureyrar aftur 1924 og hóf kennslustörf við menntaskóladeildina á Akureyri. Þá var svo ástatt á Akureyri að Framsóknarflokkurinn réð verkalýðshreyfingunni. Forusta hennar var einskonar fulltrúaráð og þar áttu sæti 10 Framsóknar- menn af 15. Við Alþýðuflokks- mennirnir hófumst handa um að koma á laggirnar nýjum stofnun- um á vegum flokksins. Við stofn- uðum Jafnaðarmannafélag 1924, Sjómannafélag Norðurlands, Fulltrúaráð verkalýðsfélaganna á Akureyri, Verklýðssamband Norðurlands og fjölmörg ný verkalýðsfélög. Við bæjar- stjórnarkosningarnar 1925 sögð- um við Framsókn að við myndum bjóða fram sjálfir og i þeim kosningum urðum við sterkasti flokkurinná Akureyri. Við buðum siðan fram til þings 1927 og fram- bjóðandi okkar Erlingur Frið- jónsson var kjörinn á þing. Á þessum árum var mikið lif og fjör og við héldum stöðuga út- breiðslufundi. Eitt helsta verk- efnið var að fá fólk til þess að ganga i verklýðsfélögin; i lok funda var venjulega safnað nöfn- um þeirra sem vildu gerast félag- ar. Ég man eftir einum slikum fundi; þar stóðu upp í fundarlok einn af öðrum þrir ungir menn og gengu i verklýðsfélagið siöan aldraður maður sem reyndist vera faðir þeirra: alls bættust við 36nýirfélagar á þeim eina fundi. A þessum árum gekk vakningar- alda yfir Norðurland og sá timi liður mér aldrei úr huga. Ég fékkstvið margt auk kennslunnar og þessarar verklýðsbaráttu, samdi bókina um Rousseau og tók að mér timaritið Rétt 1926, en hann hefur siðan verið fræðirit is- lenskra sósialista. Styrkur verklýðshreyfingar- innar og sósialistiskra viðhorfa óx óðfluga frá 1924. Þá urðu mörg söguleg átök, svo sem Nóvubar- dagin’n, þar sem vinstri fylkingin sigraði þrátt fyrir svik Alþýðu- sambandsstjórnar. Arið 1934 var ég ikjöri fyrir Kommúnistaflokk- inn á Akureyri og við fengum 34% atkvæða, reyndumst sterkari en Framsóknarflokkurinn og Al- þýðuflokkurinn til samans. Allt þetta timabil mótaðist af bróöur- hug og samheldni. Krossanes- verkfallið 1930 var til að mynda mjög sögulegur atburður, en þar reyndinorskur forstjóri, Holdö að nafni, að lækka kauptaxta is- lenskra og norskra verkamanna. Við fórum þá á vettvang með mikið lið frá Siglufirði og okkur tókst að sigra að fullu, ri.a. neit- uðum við að semja nema norsku verkamennirnir fengju sama kaup og þeir islensku. Þetta var stórfenglegt vakningatimabil, eitt mesta ánægjuskeið ævi minn- ar. (Eins og ég gat um i upphafi var timinn til viðræðna við Einar allt of stuttur og ég gat ekki kom- iðáframfæriýmsum spurningum sem vöktui huga minum. Égsé til að mynda i uppflettiritum að Ein- ar Olgeirsson er forstjóri Sildar- einkasölu Islands, eins stærsta fyrirtækis á landinu, árin 1928- 31. Sömu ár er hann formaður Verklýðssambands Norðurlands. Þá kemur upp i hugann Héðinn Valdimarsson sem er i senn for- stjóri B.P. á íslandi og formaður Dagsbrúnar og einn aðalfrum- kvöðullinn að stofnun Sósialista- flokksins. Er hlutverkaskipan af þessu tagi ekki næsta sjaldgæf i sögu annarra landa? spyr sá sem ekki veit. En það er ljóst að þessi hlut- verkaskipan olli Einari Olgeirss. engum vandræðum. I bók sinni Vor i veruin segir Jón Rafnsson frá Krossanesverkfallinu sem Einar orðaði i samtalinu við mig. Jón segir m.a. svo frá: „Ég er staddur á Siglufirði um miðjan júnimánuð þetta sumar. Eitt kvöld eftir almennan vinnu- tima, erum við nokkrir róttækir Alþýðuflokksmenri staddir i skrif- stofu Sildareinkasölunnar, hjá Einari Olgeirssyni. ...Ekki höfum við setið og spjallað mjög lengi i skrifstofu Sildareinkasölunnar, þegar Einar er kallaður i lands- simann. Þar talar Erlingur Friðjónsson, þáverandi forseti Verklýðssambands Norðurlands, við Einar sem ritara i stjóm sam- bandsins. Ungt verklýðsfélag hefur tekið til starfa i Glerárþorpi og er komið i launadeilu við sildarverksmiðjuna i Krossanesi. Þetta félag hefur gengið I Verk- lýðssamband Norðurlands og leitar nú fullt ingis þess. Hinn er- lendi forstjóri Krossanesverk- smiðjunnar, Holdö, hefur brugð- ist loforði sinu um að greiða Akureyrartaxta og aftekur nú með öllu að semja við félagið. Þetta unga félag berst nú ekki að- eins f yrir kaupi og kjörum heldur einnig fyrir tilveru sinni. Erling- ur telur hæpið að fyrir hendi sé á staðnum mannafli til að stöðva vinnu verkfallsbrjóta og knýja fram samninga. Þegar Einar hefur sagt okkur allt af létta um ástand og horfur á Krossanesi er tekin sú ákvörðun vafningalaustað reyna að komast til Krossaness hið allra fyrsta. Svo heppilega vill til að Sildar- einkasalan á hraðskreiðan lysti- bát, hið mesta veltiþing sem nú kemur i góðar þarfir. Það er mjög áliðið þegar við leggjum af stað...lystisnekkja Sildareinkasölunnar fleytir bók- staflega kerlingar á sjónum af hraða.slik tilþrif hefur hún aldrei sýnt fyrr... Þegar til Akureyrar kemur er fljótlega náð sambandi við helstu framámenn verklýðs- samtakanna þar... Er nú I skynd- ingu safnað einhverju liði og siðan haldið af stað út eftir.” Ég hef þessa ivitnun ekki lengri; verklýðssamtökin unnu fullan sigur og sigursamninginn undirritaði fyrir hönd verka- manna Einar Olgeirsson, m.a! forstjóri Sildareinkasölu íslands! Eg get ekki á mér setið að halda áfram ivitnunum. I spjallinu við migorðaði Einar Nóvudeiluna, en um hana fjallar Jón Rafnsson m.a. i bók sinni Vor i veruni. Hún sprattafþvi að bæjarstjórn Akur- eyrar ætlaði að knýja fram kaup- lækkun við tunnusmiði, en þeim áformum var hrundið eftir langa og harða baráttu. Þeir sögulegu atburðir áttu sér eftirmála. Jón Rafnsson segir frá þvi að nokkr- um dögum eftir deiluna hafi bæjarfógetinn á Akureyri beðið sig að koma á skrifstofu sina án þess að tilgreina nokkurt erindi. En þegar Jón mætir þar er um- svifalaust settur yfir honum réttur, þótt um það hafi verið samið i deilulok að allar „sakir” skyldu látnar niður falla. Eftir nokkurt þvarg var Jóni sungið i tukthúsið og var þar f jóra tima i góðu yfirlæti, þvi að hópur fólks safnaðist fyrir utan og rétti Jóni inn um gluggan mat og annað góðgæti. Fjórum timum siðar er réttur settur á ný, og gef ég nú Jóni Rafnssyni orðið: „Og sem við hnotabitumst um það, hvor okkar sé meira vand- ræðaskáldið i þessu máli, beinist allt i einu athygli réttarins að stóra glugganum sem veit að torginu. Ekki man ég hvar ég sat eða stóð, en rétt utan viö glugg- ann skýtur upp manni, eins og bornum af ósýnilegum höndum, þvi þetta er önnur hæð. Maðurinn byrjar að tala og ræðan bylur sem haglél á glugganum. Ég gleymi snöggvast að ég er fyrir rétti og geng út að glugganum þvi mér flýgur i hug hvort maðurinn sé á svona háu stultum, en svo reynist ekki vera. Einar Olgeirsson stendur á stýrishúsþaki vörubif- reiðarog heldurræðu. Ég fer ekki að hafa það eftir hér sem við þarna i réttinum heyrðum hann segja. En orðbragð hans og gnýr mannhafsins fyrir utan fær yfir- manni réttvisinoar slikrar ógleði að mér er gert það skiljanlegt meira með látbragði en orðum, að min sé ekki þörf hér lengur og ég megi fara.” Ég kemstekki hjá þvi að vitna i enn eina heimild um þennan at- burð. Tryggvi Emilsson verka- maður, sem nú er að skrifa sjálfs- ævisögu sina, einstakt verk sem nýtur frábærra frásagnarhæfil. Tryggva, heitra tilfinninga og drengskapar, birti grein i lsta hefti Réttar 1965 um Nóvudeil- una. Hann var einn þeirra sem vann við tunnugerð eftir að samningar höfðu lokstekist; þeg- ar fréttist i verksmiðjuna að Jón Rafnsson hafi verið handtekinn verða menn að vonum órólegir og biða þess með óþreyju að vinnu- degi ljúki. Siðan skunda þeir af stað og ætla að tukthúsinu til Jóns: „Þá var Jón kominn út i þann mikla skála sem við eigum þó sameiginlegan, og stóð ásamt fjölda fólks undir himinhvelfing- unni framan við sýslumannshúsið en á bilpalli i miðri mannþyrping- unni stóð maður og hélt ræðu. Við þekktum strax röddina og hröðuðum okkur til að missa ekki af orðunum. Einar Olgeirsson var að tala, rödd hans barst út yfir mannfjöldann og inn á sýsluskrif- stofurnar. Og fólkið sameinaðist i reiðiþrunginni þögn gegn þeim valdhöfum, sem ekki létu sér nægja að siga hvitliðasveitum á fátækasta fólkið i bænum, sem ekkert hafði til saka unnið, en krafðist þess aðeins að fá um- saminn taxta fyrir vinnu sina, heldur átti nú að ná sér niðri á þeim, sem þorðu að verja rétt þeirra snauðu og fangelsa for- ustumennina. A þessu torgi var risinn dómstóll fólksins, sem krafðist réttlætis, svo að hrikti i húsi burgeisanna um allt land, svo að þá brast hugur til þess að fangelsa fleiri i þessari deilu. En þennan dag hafði Jón Hreggviðs- son tvihrækt á þá, fyrst af þvi að þeir dæmdu rangt og enn meira þegar þeir siðan dæmdu rétt, þvi að þá voru þeir hræddir.”) RÆTT VIÐ EINAR OLGEIRSSON SEM ER 75 ÁRA f DAG

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.