Þjóðviljinn - 18.03.1978, Síða 6

6 SIDA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagw 18. mars 1978
Uvnsjón:
1 Dagný KrisTiansaoTTir
Elisabet Gunnarsdóttir
Helga ólafsdóttir ,
Helga Sigurjónsdóttir /
Silia Aðalsteinsdóttir
Hjónaskilnaðir á íslandi
Fyrir hálfu öðru ári skrifaði Edda NíelS/ félags-
fræðingur, BA ritgerð um hjónaskilnaði á Islandi, or-
sakir þeirra og afleiðingar. Hún valdi árið 1970 til
rannsóknarinnar. Það ár urðu 246 lögskilnaðir á Is-
landi en 333 hjón skildu að borði og sæng. Edda ætlaði
m.a. að leggja áherslu á efnalegar afleiðingar skiln-
aða, þess vegna tók hún slembiúrtak úr hópnum sem
skildi að borði og sæng, þvi algengast mun að fólk
flytji sundur strax þá. Hagræðis vegna athugaði hún
eingöngu fólk sem bjó í Reykjavík. Hún athugaði síð-
an skattskýrslur yfir árið 1969, þegar fólkið bjó enn
saman, og aftur skattframtöl hvors aðila um sig f jór-
um árum seinna, fyrir árið 1973. Með samanburði við
meðaltekjur Reykvíkinga á þessum tíma komst Edda
að raun um að skilnaðir eru algengastir hjá láglauna-
fólki: það giftir sig líka fyrr og æskuhjónabönd eru
ekki langlíf.
Hjónaskilnuöum fer fjölgandi
á Islandi eins og i grannlöndum
okkar, en Edda leggur áherslu á
i upphafi ritgeröarinnar að
skilnaðartölum hins opinbera sé
ekki alveg treystandi. Aöur fyrr
var það fólk litið hornauga sem
skildi við maka sinn og það
reyndi að koma til móts við al-
menningsálitið með þvi að
þrauka i málamyndahjóna-
böndum, sem þótti skárri kost-
ur. Auk þess flutti fólk oft hvort
frá öðru þótt það fengi aldrei
löglegan skilnað. Edda telur
vafasamt að fleiri hjónabönd
fari i súginn núna en áður, tölur
yfirskilnaði séu bara nær sanni.
Fyrstu hjúskaparárin eru
stærsti þröskuldurinn. Tæp 40%
þeirra sem sóttu um skilnað að
borði og sæng árið 1970 höfðu
verið i hjónabandi þrjú ár eða
skemur. Skilnaðarlikur eru lika
töluverðar á 11.-12. ári hjú-
skaparins. Auk þess eru
skiinaðarlikurnar þvi meiri sem
fólk giftir sig yngra.
Aödragandinn
erfiður
Ahrif skilnaða eru margvis-
leg, bæði efnahagsleg og tilfinn-
ingaleg. Þó er hætt við að að-
dragandi skilnaða hafi jafnvel
enn meiri áhrif á fólk tilfinn-
ingalega, ekki sist börn. Erfitt
hjónaband getur haft skaðleg
áhrif á börn, og skilnaður getur
verið þeim kærkomin lausn frá
striði. Ivan Nye, félagsfræðing-
ur við háskólann i Florida, gerði
athugun á tveim hópum ung-
linga, annar hópurinn bjó hjá
ööru foreldri eftir skilnað, hinn
hópurinn var frá heimilum þar
sem ósamkomulag var mikið
milli foreldra. Það kom i ljós að
unglingarnir i fyrri hópnum
tóku sjaldnar þátt i afbrotum en
hinir og voru hændari að þvi for-
eldri sem þeir bjuggu hjá en
hinir voru að foreldrum sinum.
Aðalefni ritgerðar Eddu er at-
hugun á efnahagsstöðu fólksins
sem skildi að borði og sæng árið
1970. Hún athugaði skattframtöl
alls 67 hjóna fyrir árið 1969, áriö
áður en þau fluttu sundur. Hún
bar saman brúttótekjur þeirra
og annarra hjóna i Reykjavik og
reyndust tekjur úrtaksins mun
lægri en almennt var. Þetta
stafar sjálfsagt að hluta til af
þvi að 40% fólksins sem skilur
er undir þritugu, en eldra fólkið
i úrtakinu er lika flest I lág-
launastétt. Edda dregur þá
ályktun að hátekjufólki sé ekki
eins hætt við skilnaði og lág-
launafólki. Þaö giftir sig seinna
(er lengur i námi t.d.), tilfinn-
ingaálagið verður ekki eins
mikið á fjölskylduna af þvi að
það á hægara með aö fá afþrey-
ingu annars staðar en heima hjá
sér, og kannski veigrar það sér
oftar við að skilja af félagsleg-
um ástæðum. Menn geta spreytt
sig á að bæta skýringum við
þessar tilraunir.
Hvad tekur viö?
Og hvernig vegnar svo fólkinu
eftir skilnaðinn? Hvareru börn-
in, giftir fólk sig aftur, hvað hef-
ur það i tekjur? Edda athugaði
skattframtöl fjórum árum
seinna til að leita svara við
þessum spurningum.
17 karlanna höfðu gift sig aft-
ur og 20 kvennanna. Nokkrir i
viðbót féllu úr rannsókninni af
öðrum sökum. Tekjur þeirra
sem eftir eru dreifast betur á
launastigann en fyrir skilnað,
en þar er stór munur á körlum
og konum. 80% kvennanna eru i
tveim lægstu launaþrepunum,
en þar er bara 21% karlanna.
Konur komast alls ekki upp fyr-
ir 5. þrep (750 þús. kr. árslaun
1973), en 34% karlanna eru þar
fyrir ofan. Efnahagsleg staða
fráskilinna kvenna reynist
ákaflega bágborin. Starfs-
menntun þessara kvenna var að
visu lítil, en þótt hún væri ekki
miklu meiri hjá körlunum gekk
þeim mun betur að vinna sig
upp i vel launaðar stöður. Flest-
ar eru konurnar i verslunar-,
skrifstofu- og þjónustustörfum.
Tæplega þriðjungur vann
verkamannavinnu.
Konur eru mun verr settar
fjárhagslega eftir skilnað en
karlar, þó eru það i langflestum
tilvikum þær sem hafa börnin
hjá sér. 34 af 40 konum eru með
1 og fleiri börn, aðeins 5 af 38
körlum eru i sömu aðstöðu.
Mæðurnar fá oftast fdrræði
barna eftir skilnað (i 94%
tilfella árið 1970). Þetta
er leif frá þeim tima þegar
flestar konur unnu heima
hjá börnum sinum. Nú þegar
drjúgur meirihluti giftra mæðra
vinnur úti ættu ekki að vera til
muna sterkari tengsl milli móð-
ur og barna en föður og barna
nema fyrstu æviárin. Eftir það
ættu foreldrar að hafa jafnan
rétt til barna eftir skilnað.
Edda dregur linurit yfir
brúttótekjur einstæðra foreldra
i úrtaki sinu árið 1973. 82%
kvennanna eru þar i láglauna-
stöðum en aðeins 13% karlanna.
42% karlanna komast upp yfir
hæstu tekjumörk kvennanna.
Ekki er jafnréttið nú meira i
raun. Sama kemur fram þegar
eignir þessa fólks eru athugaöar
þrem árum eftir skilnað. Mun
fleiri karlar hafa þá fjárfest i
fasteignum en konur eins og
eðlilegt er, til þess þarf fé.
Einnig kemur i ljós að fleiri
karlar en konur sitja áfram i
sama húsnæði. Það kemur á
óvart ef við rifjum upp að kon-
urnar eru nær alltaf með börnin
hjá sér og húsnæði skiptir þær
þvi meira máli. Þess skal getiö
að konur i láglaunahópnum
standa sig betur en karlar i
sama hópi við að koma sér upp
húsnæði, en þar eru tölur að vísu
ákaflega lágar 17%: 18%).
Edda telur að við þessar að-
stæður sé eina ráðið fyrir kon-
urnar að gifta sig aftur. Þjóð-
félagið gerir ekki ráð fyrir að
þær lifi öðruvisi. Konurnar gera
sér þetta lika ljóst sjálfar. A
þessum þrem árum (1970-73)
höfðu 30% kvennanna og 28%
karlanna gift sig aftur og töl-
urnar hækka á næstu árum.
Samkvæmt bandariskum rann-
sóknum eru jafnvel meiri likur
á að annað hjónaband haldist en
það fyrsta.
Einstæðar mæður
Hefðbundnar hugmyndir hins
borgaralega samfélags um kon-
una eru þær að móðurhlutverkið
séhennar æðsta köllun. En hvað
gerist þegar kona stendur ein
uppi með barn eða börn? Hleyp-
ur hið borgaralega þjóðfélag
ekki til og greiðir henni laun
fyrir að sinna köllun sinni? Jú,
vissulega. En af þeim „mæðra-
launum” lifir engin móðir, hvað
þá barn hennar lika. ösamræm-
ið er mikið hér sem annars stað-
ar milli þess sem sagt er og
gert. Edda tiundar laun mæðra
frá rikinu árið 1973 og 1975 og
segir siðan: „Það er auðséð af
þessum tekjum að þaö er bein-
linis ætlast til að konan fari út á
hinn almenna launamarkað.”
(47)
Nauðug viljug fer konan svo
út á vinnumarkaðinn. Hvað get-
ur hún gert við börnin? Dag-
heimili og leikskólar eru fjár-
frekar stofnanir, ársmeðlag
með barni gerði ekki miklu
meira en greiða dagheimilis-
gjald árið 1973. Svo er ekki einu
sinni vist að barnið komist á
dagheimili eða leikskóla, og
einkagæsla er mun dýrari auk
þess sem hún er hæpnari og
óöruggari. Það ætti að vera eins
sjálfsagt að dagheimili og lelk-
skólar væru ókeypis og okkur
finnst sjálfsagt að þurfa ekki að
greiða skólagjöld þegar börnin
verða eldri.
Eftir að börnin byrja i skóla
verður ástandið ennþá verra,
eins og fram kom hér á siðunni
11. mars. Þá er mæðrum nauð-
ugur einn kostur að láta börnin
ganga sjálfala utan skólatim-
ans, sem er fáránlega stuttur
lengi vel, nema góðir grannar
eða ættingjar hjálpi upp á sak-
irnar. Skóladagheimili eru fá,
og samfelldur skóli með hádeg-
ismat á sama verði og embætt-
ismenn rikisins fá hann er enn
fjarlægur draumur.
1 einum siðasta kaflanum rek-
ur Edda störf Félags einstæðra
foreldra,. baráttumál þess og
árangur baráttunnar, sem er
ótrúlega mikill. Það félag á
heiður skilinn fyrir störf sin og
væri gaman að skoða það nánar
á jafnréttissiðu seinna.
Hjónaband
óviss starfsgrein
t lokakafla dregur Edda saman
niðurstöður sinar. Hún hvetur
fólk til þess að horfast i augu við
nýjan félagslegan veruleika og
breyta viðhorfum sinum i sam-
ræmi við hann. Hjónabandið var
vettvangur kvenna einu sinni
fyrir löngu. Þá var heimilið
vettvangur fleira fólks vegna
þess að þaö var „órjúfandi efna-
hagseining” og sjálfu sér nógt
með flest sem til þurfti. Hjóna-
bandið er ekki lengur eini vett-
vangur kvenna. Þorri giftra
kvenna vinnur utan heimilis.
Þar að auki fer sifellt i vöxt að
hjón skilji og þá má ekki félags-
leg aðstaða barnanna versna.
Samfélagið verður að laga sig
að þessu og auka til muna sam-
hjálp og samneyslu. Konur
verða að taka tillit til þessara
breyttu aðstæðna, afla sér
starfsmenntunar og sjálfs-
trausts. Karlar verða að taka
tillit til þessa lika, og taka meiri
þátt i barnauppeldi og heimilis-
störfum. Hlutverk heimilisins
og fjölskyldunnar á okkar tima
er fyrst og fremst það að sinna
tilfinningalegum þörfum fólks.
Þess vegna verða allir að rækja
heimilið vel og visa ekki allri
ábyrgð á aðra.
Hjónabandið á ekk! að vera
eina Staða fólks eða atvinna, þvi
sú atvinna er ekki miklu örugg-
ari en frystihúsin. Það á að vera
leið til auðveldara og ánægju-
legra lifs i tilfinningasambandi
þar sem báðir aðilar standa
jafnt að vigi. Ef tilfinninga-
tengslin rofna af einhverjum or-
sökum verður röskunin ekki
eins tilfinnanleg fyrir börn og
foreldra ef litil sem engin breyt-
ing verður á högum fólks efna-
hagslega. A.m.k. er hin tilfinn-
ingalega röskun alveg nógu erf-
ið þótt efnaleg staða versni ekki
til muna.
Ef hjónaband á að blessast
verður það að byggjast á jafn-
réttishugsjón. Bæði kyn þurfa
að afla sér starfsmenntunar.
Bæði verða að taka ábyrgð á
heimili og börnum. Þá losnar
móðirin við sina hefðbundnu
sektarkennd og föðurnum finnst
hann ekki lengur vera afskiptur
og óþarfur nema sem peninga-
vél. „Fjölskyldan yrði hæfari til
að fullnægja þeim tilfinninga-
þörfum einstaklinganna, sem er
æ erfiðara að fullnægja i sifellt
ópersónulegri samskiptum ein-
staklinga innan samfélags, sem
verður æ flóknara,” segir Edda
að lokum.
Ritgerð Eddu Niels er bæði
þörf og athyglisverð. Ef til vill
gæti sérfræðingur fundið á
henni einhverja efnislega galla,
sem ég kem ekki auga á. Þó
langar mig til að minnast á goð-
sögnina um stórfjölskylduna
sem þarna lifir góðu lifi, þótt
ýmsir áliti nú að hún hafi fyrst
og fremst verið yfirstéttarfyrir-
bæri en ekki algeng meðal lægri
stétta.
Frágangsgallar eru margir.
Tilvisanir eru óskýrar og mikið
ósamræmi i þeim. Prentvillur
eru óhóflega margar. Versti
gallinn fannst mér þó vera mál-
fariðsjálft, sem er mjög stirt og
óeðlilegt, „félagsfræðingamál-
far”, segir fólk. Það er illt ef
svona merkar athuganir ná ekki
til leikmanna vegna þess hvað
þær eru illlæsilegar. Einmitt
svona efni á að skrifa á þjálu
máli sem hvert stálpað barn
skilur. Ég skora á kennara i
félagsfræöideild að leggja
áhersluá góða málnotkun fram-
vegis. Skýr framsetning ber
vott um skýra hugsun.
Silja Aðalsteinsdóttir.