Þjóðviljinn - 12.11.1978, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 12. nóvember 19V8
Satan 1
Gorei og
Þrællinn
Margir ráku upp stór augu
þegar Isaac Bashevis Singer
hlaut bókmenntaverölaun Nóbels
i ár. Viö skulum rifja þaö upp, aö
Singer er gyöingur, tók út sinn
þroska i Póllandi en hefur veriö
búsettur í Bandarikjunum i 40 ár.
Hann skrifar á jiddisku, tungu
sem er aö hverfa, og um heim
sem er aö hverfa: gyöingaþorpiö i
Austur-Evrópu og gyöingahverfi
stórborga þar — þaö voru ibúar
þeirra sem nasistar drápu i
heimsstyrjöldinni siöari.
Jiddiska er aö stofni þýsk, þetta
mál tóku gyðingar meö sér
austur á bóginn þegar konungar
Póllands opnuöu land sitt fyrir
þeim á fimmtándu og sextándu
öld og vildu nota þá til aö efla
verslun og handverk á viöáttu-
miklu slétturiki sinu, sem þá náöi
langt austur á Úkrainu. Þessi
þýska breyttist meö timanum,
hún blandaöist hebreskum og
slavneskum oröum. A nitjándu
öld varö hún allmikiö bókmennta-
mál og bækurnar voru skrifaöar
meö hebresku letri og lesnar frá
hægri til vinstri og byrjaö á
öftustu siöunni.
Sagan og
sjónarhornið
Isaac Bashevis Singer hefur
samiö nokkrar sögulegar skáld
sögur og þær tvær sem hér veröur
litillega um fjallaö gerast báöar
rétt eftir miöja sautjándu öid.
Arin 1648 og 1649 geröu úkrainskir
gædamakar eöa kósakkar undir
forystu Bogdans Khnélnitskis
innrásir I Pólland. Þeir töldu sig
eiga harma aö hefna á pólska
landeigendaaðilinum, en heift
þeirra bitnaöi ekki siöur á
gyöingum, sem höföu margir
hverjir fariö meö kaupsýslu og
ráösmennsku I umboöi hinna
pólsku landeigenda — auk þess
sem heiftaráróöur prestanna um
„þjóöina sem myrti Krist okkar”
geröi sitt til aö beina báli og
brandi kósakkanna einmitt aö
hinum varnarlausu gyöingum.
Skáldsögurnar tvær, Satan i
Gorey og Þrællinn, eru báöar
fullar meö daprar minningar um
þaö, hvernig kósakkarnir
slátruöu ungum sem gömlum,
brenndu fólk inni i synagógum
nauöguöu ungum konum, ristu
þungaöar konur á kviöinn, grófu
kornabörn lifandi.
Þessir timar hafa oröiö
mörgum söguefni, og þaö kemur
margt fróölegt upp þegar verk
höfunda af ýmsu þjóðerni eru
borin saman. Hvergi leika þjóö-
ernislegir fordómar og viöleitni
til þjóölegrar sjálfshafningar jafn
lausum hala og einmitt i sögulegu
skáldsögunni. Gogol, rússneskur
höfundur úkrainskrar ættar,
gerir kósakkana aö róman. -
tiskum görpum I Taras Búlba —
þar eru Pólverjar hinsvegar
spilltir og dreissugir kúgarar og
gyöingar vesæll skrill. Hjá
pólska Nöbelshöfundinum
Henryk Siehkiewicz er þessu aö
sjálfsögöu þveröfugt fariö: I
sagnabálkinum „Meö báli og
brandi” stendur pólsk hámenning
andspænis grimmu og tortimandi
æöi villtra kósakka. Hjá Singer er
bæöi úrkynjun hins pólska aöals
og grimmdaræöi gæjdamakanna
snar þáttur hinnar sögulegu
lýsingar. En þaö eru gyöingarnir
sem hann lýsir fyrst og fremst.
Hann telur aö sönnu, aö samfélög
gyöinga þar I austanveröri álf-
unni hafi um margt veriö
siömenntaöri og mannúölegri en
umhverfi þeirra. En hann lifir
ekki á rómantiskum eöa
slörómantiskum timum eins og
Gogol og Sienkiewicz. Hann fæst
ekki viö einhliða upphafningu for-
feöra sinna. Hann dregur einmitt
rækilega fram þverstæöur I hinu
gyöinglega samfélagi, eins og
slöar mun vikiö aö.
Trú á falskan
Messías
Hin ógnarlegu morö um miöja
sautjándu öld hlutu aö vekja upp
erfiöar spurningar meöal
gyöinga: af hverju veröum ein-
mitt viö fýrir þessum ósköpum,
viö sem erum guös útvalin þjóö
samkvæmt helgum ritum? Erum
viö ekki nógu hlýönir lögmáli
drottins og hljótum fyrir þaö
refsingu? (bæöi fyrr og sföar voru
til heittrúarmenn sem voru sann-
færöir um aö þá fyrst kæmi
endurlausnarinn, Messias, aö
allir gyöingar án undantekningar
hlýddu lögmálinu út I ystu æsar).
Eöa eru skelfingarnar upphaf
heimsslita?
Satan I Gorei segir frá þvi,
hvernig þessar spurningar og leit
aö svörum viö þeim gjörbylta
litlu samfélagi gyöinga I þorpi
einu I Póllandi. Rabbiinn, fulltrúi
heföbundins gyöingdóms og
hlýöni viö bókstaf lögmálsins, er
hrakinn á brott, en undirtökum ná
áhangendur Sabbatai Zevis.
Sabbatai þessi var söguleg per-
sóna, hann lá I dulspekiritum og
fræöagaldri sér til óbóta og fékk
þá hugmynd aö hann væri
Messias. Safnaðist aö honum
mikiö liö áhangenda i löndum
Tyrkjasoldáns, en þar áttu
gyöingar betri daga en I hinum
kristna heimi. Erindrekar hans
fóru einnig um Evrópulönd og
boöuöu fagnaöarerindi og varö
vel ágengt. Hinir ofsóttu gripu
fegins hendi þessum fregnum um
endurlausn og bjuggu sig til aö
mæta stórtföindum i Jerúsalem.
Þegar svo Sabbatai Zevi var
handtekinn af mönnum Tyrkja-
soldáns og honum gert aö taka
múhameöstrú eöa láta lifiö ella,
þá kaus hann aö kasta trú sinni —
og þóttust fylgismenn hins falska
Messiasar aö vonum illa sviknir
flestir, þótt sumir gætu fundiö sér
hinar langsóttustu trúfræöilegar
skýringar á þessum ótlöindum.
Satan i Gorei er fyrsta verk
Singers og ber ýmisleg merki
þess. En hún er lifandi og
skilningsrik lýsing á trúarlegri
móöursýki sem á sér ef ekki rétt-
lætingu þá a.m.k. skýringu i
nauöum þjóöar. Sagan lýsir þvi
hvernig hin nýja Messiasartrú
klýfur litiö samfélag i heröar
niöur. Þaö kemur til fulls fjand-
skapar milli gamalla granna meö
gagnkvæmum bannsetningum og
galdraofsóknum. Sumir fást viö
kabbaia, taina- og táknagaldur,
sem á aö hjálpa þeim til aö ná
tökum á náttúrunni, slá vin úr
næsta vegg eöa ska'pa lifandi ver-
ur meö þekkingu á helgum nöfn-
um. Sumir hætta aö fylgja lög-
málinu vegna þess aö þeir telja aö
meö komu Messjasar sé þaö
afnumiö. Enn aönr lesa þaö af
Bibliunni, aö hið illa sé leiöin til
frelsunar og gefa sig á vald
dauöasynda senth áöur voru tald-
ar, sviviröa helga dóma og svalla
I kynllfi — Singer hefur öörum
fremur lýst tengslum trúar-
ofstækis og kynlifs og kunna sum-
ir honum litlar þakkir fyrir — en
það er fróölegt aö minna I þessu
sambandi á aö svipuö fyrirbæri
og lýst er I Satan I Goraj hafa
hvaö eftir annað stungiö uppi kolli
meöal kristinna heimsslita- og
heittrúarsöfnuöa i slavneskum
heimi. Og hann lýsir þvl, hvernig
áhangendur falsspámannsins
rjúfa þök húsa sinna og vinda sér
pinkla og búa sig undir aö fljúga
til Gyðingalands, Erets Isroel —
„þvi ég mun bera yður á vængj-
um arnarins” segir I fornum spá-
dómi.
Niöurstaöa skáldsögunnar sem
lesandinn fær ekki skotiö sér und-
an, þvi hún er letruö meö stóru
letri I enda sögunnar, er á þessa
leiö: enginn skal freista drottins,
reyniö ekki aö flýta sögunnar rás,
þá mun Satan leika lausum hala,
hiö illa bregöa á leik
*
Ast í meinum
Þrællinn er ólikt verk og vand-
aöra aö gerð. Sú skáldsaga segir
frá Jakob, ungum og læröum
gyöingi, sem missir fjölskyldu
sina I herhlaupi kósakka og er
seldur I ánauö til bónda eins I
fjalladal langt frá sinni heima-
byggö. Þar gætir hann kúa og
reynir I öllu aö fara eftir fyrir-
mælum gyðingdómsins I liferni.
Ekki getur hans stæltur vilji samt
komiö I veg fyrir aö meö honum
og Wöndu, dóttur bónda, takist
ástir magnaöar. Þar meö vofir
algjör útskúfun yfir þeim báöum.
Wanda er aö sönnu fús til aö ger-
ast „dóttir Abrahams”, m.ö.o. til
aö taka trú gyöinga, og það gerir
hún reyndar. En pólsk lög gera
hvern þann gyöing réttdræpan
sem freistar kristins manns til
trúskipta og trúskiptinginn lika —
og gyöingarnir þoröu heldur ekki
aö taka viö trúskiptingi i sinn hóp,
þvi þá var allt samfélag þeirra
gert meöábyrgt og glötun vis öll-
um.
Þrællinn fjallar aö verulegu
leyti um þaö hvernig Jakob og
Tvær sögu-
legar skáld-
sögur eftir
Nóbels-
skáldið
Isaac
Bashevis
Singer
Wanda (sem slöar tekur upp
nafniö Sara) reyna aö halda llfi
og friö viö menn viö þessar aö-
stæöur, sem fyrr eöa siöar hljóta
aö koma þeim I koll.
Skyldur við
guð og menn
Um leiö er sagan af leit Jakobs
aö svörum viö þeirri spurningu
sem erfiöuster: Hversvegna refs-
ar Drottinn réttlátum? Spurning-
in veröur ekki slst áleitin vegna
þess, aö hann sér aö Wanda, trú-
skiptingurinn er miklu göfugri og
réttsýnni en þeir trúbræöur hans
sem „hreyktu sér hátt I sam-
kunduhúsum”. Sú leit snýst upp i
ádrepu á þá sem fylgja fyrirmæl-
um um bökun ósýröra brauöa og
bænahald út i ystu æsar, en svikja
granna sinn við fyrsta tækifæri,
öfunda menn og hata, einnig trú-
bræöur sina. Jakob kemst aö
þeirri niöurstööu aö þaö sé næsta
auövelt aö uppfylla hinar form-
legu skyldur viö guö, en sjálfur
kjarni trúar sé fólginn I fram-
komu hvers og eins viö aöra
menn. Meö öörum oröum; — á
grimmri öld ofsókna, galdurs og
ofstækls liggur leiö Jakobs frá
laganna bókstaf, frá formfestu og
kreddu til kærieikskröfu I mann-
legum samskiptum. Má vera aö
menn þykist hafa heyrt eitthvaö
svipaö áöur. En þessi saga nýtur
góös af rikidómi i lýsingu aldar-
fars og þeirri spennu sem Isaac
Bashevis Singer telur aö hver
höfundur eigi aö kunna aö skapa.
Undir lokin er Jakob oröinn helg-
ur maöur, auömjúkur harm-
kvælamaöur sem engan óttast
og vill hvers manns þjónn veröa.
Höfundur er kominn mjög nálægt
helgisögninni þegar hér er komiö
sögu, verki hans lýkur reyndar á
einskonar kraftaverki, sem getur
oröiö smekk lesandans nokkuö
þungbært. Þegar Jakob snýr
heim aftur eftir 20 ára fjarveru,
aldraöur maöur, þá tekur hann
sótt og deyr, og þegar tekin er
gröf hans er komiö niöur á lik
konu hans sem á sinum tima haföi
veriö husluö utangarös eftir aö
hún dó af barnsförum og vissi
enginn lengur hvar og eru þau
grafin saman eins og Tristan og
Isól : dauöinn fékk þau ekki aö
skilið.
Hinir 36 réttlátu
Trúin og ástrlöan, lögmáliö og
réttlætiö og helgisagan — þetta
eru þeir þættir sem heimur Isaac
Bashevis Singers er úr spunninn.
Um Jakob I Þrælnum segir: kon-
urnar héldu aö hann væri einn
þeirra 36 réttlátu manna sem
allur heimurinn hvilir á. Þessi
sama saga er umgerö og virkur
gerandi einnar frægustu gyöinga-
skáldsögu siöari tima : Hinn siö-
asti hinna réttlátu eftir André
Schwartz-Bart. Þar er lýst mörg-
um kynslóöum einnar ættar, sem
getur jafnan af sér einn hinna
réttlátu harmkvælamanna — allt
frá Englandi á tólftu öld og til
þess, aö hinn siöasti þeirra ferst i
þýskum fangabúöum — áb.