Þjóðviljinn - 06.06.1979, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 6, júni, 1979 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 7
Siglaugur Brynleifsson:
Handbuch der empirischen
Sozialforschung.
Herausgegebeben von Réne
König. Band 10: Grosstadt
messenkommunikation
Stadt-Land- Beziehungen
Deutscher Taschenbuch Verlag
1977
Þetta tiunda bindi er nátengt
ellefta bindinu, en efnið sem þau
spanna var of viðamikið fyrir
eittbindi, þessvegna er þvi skipt.
lellefta bindinu er einkum fjallaö
um neysluogtúrisma.
í þessu bindi er viðfangsefniö
stórborgin, þ.e. metropolis, borg-
ir sem telja margar miljónir ibúa
ogerunýtt fyrirbrigði i veraldar-
sögunni; borgir á stærð við
Shanghai, Tokyo og New York,
jafnframt þessu er fjallað um
tengsl borga ogsveita ogloksum
fjölmiðla.
Fyrrum voru samfélög
Evrópurikja skipt i sveit og borg
og var hvorttveggja um sig sjálf-
stæð eining eða einingar með
eigin gildismati og sérkennum. A
19. öld var sveitin álitin upp-
spretta heilbrigöi og „eölilegs
lifs” en borgin aftur á móti oft
kennd við spillingu og óeöli. Þvi
meira f jölmenni sem hlóðst upp i
borgum þeim mun rýmri varð
markaðurinn fyrir lffsnauðsynj-
ar, sem voru framleiddar utan
borga og jafnframt fór úrvinnsla
þeirra fram þar að mestu leyti að
minnsta ’kosti hvaö varðar mat-
væli. Með auknum iðnaði og
verslun og viðskiptum og auknu
innstreymi fólks veröur borgin
eftir þvi sem liður á siöari hluta
19. aldar óg á þeirri 20. alls
ráðandi og mótandi um fjár-
mótar lifshætti og smekk.einnig
þeirra sem enn sinna hráefna-
framleiðshi i sveitum og nú virð-
ist svo komið samkvæmt sfðustu
rannsóknum i Evrópu og 1 Banda-
rikjunum og öörum þróuðum
rikjum, að borgin mótar algjör-
lega félagslega meövitund þeirra
sem enn búa i sveitum. Llfsform
og smekkur stórborgarinnar ræð-
ur. Markaðurinn ræður fram-
leiðslunni og lifsmáta þeirra sem
hana stunda. 1 formála segir
Réne König að „sveitin” I hinni
gömlu merkingu orðsins sé horfin
I iðnaðarrikjunum, sem slfk, sem
andstaða við „borgina” ognú sé I
staðinn kominn „þriöji heimur-
inn” sem starfsvettvangur
„hinna útskúfuðu” eins og Franz
Fanon nefnir ibúa þeirra svæöa.
Borg og sveit 19. aldar hafa um-
breyst á 20. öld I metropol og van-
þróuö svæði heimsins.
Herbert Kötter og
Hans-Joachim Krekeler skrifa
kaflann um borg og sveit. Réné
König skrifar um stórborgina.
Afstaðan til stórborgarinnar
meðal fbúanna fyrir norðan
Alpafjöll á dögum Rómverja var
neikvæð. Róm var fjarlæg og
fjandsamleg en þó lokkandi og
þegar þær þjóðir sem byggðu
norðlæg svæði stóðu yfir höfuö-
svöröum Rómverja fór þvi fjarri
að þær tækju upp hætti þeirra,
þær héldu áfram sinni sveita-
mennskuum margaraldir. Þegar
miðstýringunni frá Róm létti hóf-
ust miðaldir og þeim lauk með
miðstýringu stærstu rlkja Evrópu
og þá veröur borgin fyrst ráðandi
um norðanverða Evrópu.
„Borgarliftið gerir menn
frjálsa” og það var skoðun
ýmissa hugsuða og rithöfunda
varðandi Amsterdam á 17. öld.
Þar gátu menn látið I ljósi
skoðanir og kenningar, sem voru
litnar óhýru auga víðast hvar
annars staðar 1 Evrópu. London
gegndi hlutverki Amsterdam á
18. öld. Voltaire átti vart nógu
sterk orð til að lofa þá stórborg.
Sveit,
stórborg,
fjölmiðlar
magnsdreifingu og menningu.
Úrvinnsla heráefna einskoröast
við borgina og híutverk sveitanna
verður hráefnaframleiðsla. Siðan
koma verksmiðjubúin og
stórfækkun sjálfstæðra býla.
„Agribisnissinn” hefst og þar
með eru sveitirnar orðnar
hráefnanámur borganna ogglata
öllum sérkennum og sjálfstæði.
Búskapur sem lifsmáti, eins og
tiökaðist fyrrum, hverfur. Borgin
Borgin verður uppspretta frjáls-
ræðishugmynda liberalismans og
jafnframt andstæða við iheldni
sveitanna.
Rousseau leit aftur á móti á
borgina sem „óeðlilegan vöxt”,
óhollan stað sem eitraði út frá
sér. Skoðanir voru þá þegar
skiptar, ai borgin hélt áfram aö
vaxa með auknum iðnaði og
verslun. Vaxtapólitlkin átti mik-
inn þátt I örum vexti borganna,
laust fjármagn ávaxtaöist á
styttri tima I iðnaðar- og
þjónustufyrirtækjum og verslun
en I hefðbundnum landbúnaði,
það var ekki fyrr en með verk-
smiöjubúskapnum og stórræktar-
búskap sem fjármagnsmyndun
landbúnaðar náði því magni að
verða jafnoki ábatasömustu at-
vinnugreina.
König rekur fjölmargar
kenningar um gerð borga, for-
sendurnar fýrir útþenslu þeirra
og sögu þeirra og skipulagi allt
frá borgum fornþjóðanna og til
þessa dags. Heimildirnar eru
vlða að fengnar og heimilda-
skráin með ritgerð König er um
20 blaðsiöur. König gerir mun á
stórborgum eins og þær voru allt
fram á fyrri hluta þessarar aldar
og þeim sem hafa þanist út á
þessari öld, meö 10-15 miljón ibúa
að meðtöldum ibúum þéttbýlis-
kjarna. Höfundur rekur skoðanir
margra fræðimanna á þeim vexti
og breytingum sem oröið hafa og
eru aðgerast á hugarheimi þeirra
mannvera sem byggja sllk risa-
borgarfélög (Megalopolis). Rætt
er um myndum risaborga I þriðja
heiminum og raktar eru kenn-
ingarmargrafélagsfræðinga sem
um þau hafa fjallað. Þessi ritgerð
Königs er mjög gott yfirlit um
mótun, gerð og þróun stórborga
fyrr og siðar og ekki slst risa-
borga nútlmans. Hann flokkar
hinar ýmsu kenningar, kerfar
flokkana og ber fram helstu
niðurstöður með þeirri gagnrýni
sem hann álitur réttasta.
Alphons Silbermann skrifar um
fjölmiðlun og spannar sú ritgerð
helming þessa bindis. Höfundur
skilgreinir hugtakið „masse-
kommunikation” eða fjölmiölun,
sem „magnútbreiöslu efnis ætlaö
mjög stórum hópum eða miklum
fjölda”. Silbermann rekur einnig
skilgreiningar annarra fræöi-
manna I þessum greinum, en þær
hljóða mismunandi. Fjölmiðlun
kenninga, frétta og fræði- eða
skemmtiefnis hefur vitaskuld
alltaf verið til, en tæknilega hefúr
aldrei verið hægt að ná til jafn
margra o g nú á dögum meö blöð-
um, kvikmyndum, útvarpi, sjón-
varpi, bókum og plötum og
kassettum. Fyrst greinir Silber-
mann frá rikjandi skoðunum og
niöurstöðum sem fengist hafa viö
félagsfræðilegar rannsóknir á
fyrirbrigðinu, I knöppum
úrdrætti, siðan birtir hann hand-
bóka, timarita- og ritaskrá sem
snerta þessa grein félagsfræft-
innar, fjölmiðla almennt. Slöan
rekur hann rannsóknir fjöl-
miðlunar og vitnar þar til ófárra
rita um þau efni. 1 lokin fjallar
hann um f jölmiöla og áhrif þeirra
samkvæmt eigin skoðunum og
annarra. Þessu fylgir um 30
blaðslðna heimildaskrá.
Ritgerö Silbermanns er heimild
um stöðu rannsókna á efninu nú
og mismunandi skoðanir og
kenningar fjölmargra félags-
fræðinga um þessi efni. Margir
fræðimennálltaaðaf nútima fjöl-
miölum sé sjónvarpiö áhrifamest
og það móti aftferðir og stefnu
annarra fjölmiðla meira en virst
gæti við fyrstu athuganir. Ef
þetta er rétt hlýtur að vera mjög
þýðingarmikið aö sú stofnun sé
vel mönnuð og vandaö sé sem
mest til alls efnisvals. Banda-
rlkjamenn og Vestur-Þjóðverjar
hafa gert ýtarlegar rannsóknir á
sjónvarpsefniogsegirnokkuð frá
niðurstöðum I þessu riti og einnig
á mun þeim sem er á rlkisreknu
sjónvarpi og þvl sem framtaks-
samir athafnamenn hafa stofnað
til.
Handbuch der empirischen
Sozialforschung tók að koma út I
3ju útgáfu hjá dtv og Ferdinand
Enke Verlag 1973. Félagsfræðin
er yfirgripsmikil fræðigrein og
grþur inn I margar aðrar greinar
mennskrar þekkingar og á tfmum
mikilla breytinga er hún m jög svo
timabær. 1 þessu riti birtast
helstu niðurstööur nútima félags-
fræði um þá tlma sem viö lifum.
Rit þetta er öðrum þræði mjög
ýtarleg „bib1 i o graphie
raisonnée”, heimildaskrárnar
eru t.d. um 60 blaðsfður eða um
1/5 hluti þessa tlunda bindis.
Kenningar margra höfunda eru
tiundaðar og bornar saman við
kenningar annarra og á þessan
hátt fæst ágætt yfirlit yfir þann
heim sem við byggjum séðan um
gleraugu félagsfræðinnar.
Prinsinn af nikkunni
Tónleikar i Norræna húsinu
28.5. 1979
J.S. Bach: Die Kunst der Fuge
(Contrapunctus I, II, III, og IX)
og Toccata og fúga I d-moll
E. Pozzoli: Stef og tilbrigfti
Salvatore di Gesualdo:
Impromptu nr 1
og Epitaph nr 1.
Salvatore Di Gesualdo mun
hafa leikiö einu sinni efta tvisvar
hér á landi áður, en sá er þetta
ritar heyröi I harmónikusnill-
ingnum I fyrsta skipti nú um
daginn.
Þetta voru sérkennilegir
tónleikar. Hinn harði kjarni tón-
listarunnenda frá fjölmörgum
sinfónlu- og kammertónleikum
vetrarins lét sig vanta nær gjör-
samlega, og þó var salurinn troö-
fullur af fólki. Hér var komið
áhugafólk um harmónlkuleik,
sem yfirleitt er ekki áberandi á
hefftbundnum klalsslskum tón-
leikum, enda skilst mér að drag-
spilsfélag hér um slóðir, sem ég
kann ekki aft nefna, hafi staftiö að
þvl aö fá italska meistarann
hingað. Menn kváðu hafa hringt
mikið I formanninn aö undan-
fórnu og beðið hann I guösbænum
að láta virtúósinn „eitthvað
almennilegt
Kannski hafa téðir félagsmenn
orðið fyrir sömu vonbrigöum og I
fyrri skiptin, þvl að di Gesualdo
lék hvorki polka né ræla, eins og
ofangreindefnisskrá ber meö sér,
heldur sjálfa kórónuna af fúgu-
gerðarlist Bachs auk verka eftir
landa sinn Pozzoli (1873-1953) og
sjálfan sig. En þrátt fyrir það var
ekki annað aö sjá en að áheyr-
endur væru ánægöir eftir undir-
tektum að dæma.
Signor di Gesualdo er maður á
miftjum aldri, fæddur 1940. Hann
virtist nokkuft á nálum framan af,
semkannaðhafa stafaöaf þvl, að
farangur hans kvað hafa glatazt á
flugvellinum I London og haffti
hann ekki endurheimt hljóðfærið
sitt fyrr en hálftima fyrir
tónleikana. Þó gaf hann sér tima
til að spjalla litils háttar um
verkin áöur en hann spilaði þau,
eins og hinn litli salur Norræna
hússins gefur tilefni til.
Þaögegndi furðu aft heyra list-
fúgur Bachs I þremur eða fjórum
sjálfstæðum röddum leiknar á
þetta gamla verbúftarhljóftfæri á
jafii skýran og sannfærandi hátt.
Di Gesualdo fullyrti aft mér nær-
stöddum eftir tónleikana, aðengu
hefði verið sleppt né einfaldaö i
neinni fúgunni, enda fékk maður
Salvatore di Gesualdo
ekki betur heyrt. Til sliks þarf
ótrúlega tækni, og eins og
reyndar vildi til, stærra hljóöfæri
en venja er að smiða. Dýnamik di
Gesualdos og áherzlur voru frá-
röp skrifar
um tónlist
bærar og spilamennskan mjög
Bach-leg, aö manni fannst, nema
hvað punktering I „frönsku”
fúgunni, nr. 2, heföi mátt vera
hvassari. Kannski hefði Hka mátt
breiða betur yfir belgstefnu-
skiptingar, en þær voru þaö eina
sem minnti mann á ókosti
harmónlkunnar.
Hin alkunna Toccata og fúga I
d-moll uppskar mikil fagnaöar-
læti svo og hið brilljanta virtúósa-
stykki Pozzolis, sem vorueins og,
vax I höndum di Gesualdos, en
hann lék þau af bæfti þunga og
leiftrandi snerpu.
Að lokum voru tvö nýleg verk
eftir snillinginn sjálfan, sem
vörpuðu ljósi á meiri blæbrigða-
möguleika harmónikunnar en
manni óraði fyrir. —RÖP