Þjóðviljinn - 24.02.1980, Síða 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. febrúar 1980
Allt fram streymir
eða: lofum kreppuna!
„A meðan af nógum myndum
er að taka, sem safnráð lffsins
hefur hengt á veggi þfna, hefur
þú ekkert aö óttast, ekki fyrr en
allt er tómt og þú þarft sjálf að
fylla sali þina af myndum. Þá
hefst hin sanna sköpun”.
Guöbergur Bergsson.
Það er talað mikið um mann-
inn og listina þessa dagana og
það er þarft og ágætt. En stund-
um freistast maður til að risa
upp á afturfæturna og gelta að
alvörunni. Til er rússnesk frá-
sögn um stöðu lista i sam-
felaginu. Hún byrjar á þessa
leið: Fyrst kemur maður og
spilar á flygil. Svo kemur annar
maður og jafnhattar flygilinn.
Ævintýrið um
fluguna
Guðbergur Bergsson skrifaði I
fyrra stórkostlegt ævintýri sem
hann kallaði ,,Saga af manni
sem fékk flugu i höfuðiö”. Þar
segir frá skáldi sem fékk flugu i
höfuðið og þar meö stórfengleg-
an innblástur, andlega upp-
sprettulind. Svo kom sólskrikja
og gleypti fluguna og leysti hana
af hólmi meö þvi að tista fyrir
skáldið ómfagra söngva i ótal
bækur. Svo kom köttur og
gleypti sólskrlkjuna og leiddi
skáldið inn I mörg skúmaskot
ljót þar sem efniviö er aö fá I
miklar sölubækur. Svo kom
hundur og gleypti köttinn. Og
Imyndað ljón gleypti hundinn...
Þetta litla ævintýri rúmar
furðu margt. Þarna er ærslast
af mikilli hugkvæmni með mál-
iö og hugmyndatengslin. Þarna
er allt lif bókmenntanna hrist og
skekið með fyndni og gáfulegri
meinfýsni: Samband skálds og
þjóðar. Draumar rithöfunda um
eilifðina. Gagnrýnendur og
málfar þeirra („Flugan skýrir
sig sjálf. Hún er sem lokaöur
heimur en um leið opin og sjálf-
stæð heild”!). Skáldarfgurinn.
Söfnun aðfanga. Adrepan og
ljóðrænan og guð má vita hvað.
Stöðnun og
kreppa
Þetta er allt stórskemmtilegt.
En er hægt aö draga þaö saman
I rökrétta ályktun, hvaö höfund-
urinn vildi sagt hafa? Ég efast
um það borgi sig að reyna þaö.
Maður gæti gert sig ögn hátið-
legan I framan og sagt aö hér
endurspeglist athuganir Guð-
bergs Bergssonar á „stöðu bók-
mennta i samfélaginu”. Oft
hefði meiru veriö logiö. En sjálf
aðferö höfundarins hrindir öll-
um slikum formúlum frá sér
meö glotti á vör.
Guöbergur var skemmtileg-
astur þeirra sem héldu erindi
um Mann og list á Kjarvalsstöð-
um. Hann var með margar feit-
ar flugur I kollinum. Mér leist
sérstaklega vel á eina þeirra,
sem suöaöi svofellt lof um
kreppuna og þar með menn-
ingarkreppuna, sem viö erum
stödd i:
„Viö eölilegar aðstæöur er
alltaf annaðhvort kreppa eða
dulin kreppa innan menningar-
innar. Aðeins á timum stöönun-
ar er engin kreppa”.
Svo má oss fljóta af hundasúr-
um hunang...
Rýrnun ritlistar
ólafur Jónsson hafði á sama
vettvangi áhyggjur af „Rýrnun
ritlistar”. I inngangi aö þvi
spjalli sem hann i reynd flutti á
Kjarvalsstöðum (og ég heyri
þvl miöur ekki) minnti hann á
það „mikla samband höfunda
og lesenda, bókmennta og þjóð-
arinnar” sem áöur var en mun
hafa fariö halloka fyrir nýjum
samfélagsháttum og þar með
menningarlegri stéttarskipt-
ingu. Hann minnist lika á þverr-
andi áhrif bókmenntanna
sjálfra. I þvi samhengi tekur
hann dæmi af endurminningum
Tryggva Emilssonar og segir:
„öreiginn úr Sveitinni verður
öreigi á mölinni. En i þeirri
baráttu sem I hönd fer sækir
Tryggvi afl og styrk til
„Hnignun og fall allra andlegra
stórvelda”.
Um þaö mætti skrifa langt
mál.
Auðvitað er nærtækt að
benda á það, aö athygli manna
dreifist I æ fleiri áttir. Þar kem-
ur inn i taflið vitundariðnaður-
inn sem fyrir var nefndur, fjöl-
miðlavæðingin. Gauragangur-
inn er alltof mikill. Sjálft magn
áhrifanna sem menn eru bomb-
arderaöir með er svo mikið, að
það gefst ekki næöi til að byggja
upp hrygglengju i nýjan lifs-
skilning. Allt er óuppgjört.
bókmennta, skáldskaparins,
þjóðskálda fyrri aldar, Þor-
steins Erlingssonar, Stephans
G.,Einars Benediktssonar og til
hinna nýju, róttæku, raunsæju
bókmennta samtimans, Þór-
bergs og Halldórs og Jóhannes-
ar úr Kötlum.
Aðrir lesendur mundu
kannski nefna aðra höfunda. En
það held ég veröi ekki dregiö I
efa, svo margir vitnisburðir
sem eru auöfundnir, hvert gildi
bókmenntir, rithöfundar, skáld-
rithafa á þessum tlma haft fyrir
lesendur sina, sjálfsvitund og
sjálfskilning þeirra — bækur
eins og Svartar fjaörir, Bréf til
Láru, Fagra veröld, Sjálfstætt
fólk. Hvaða bækur og höfundar
eftir strið hafa skipt öðru eins
máli fyrir lesendur sem nú eru á
miðjum aldri og þaðan af
yngri?”
Alveg ágæt spurning.
Reyndar mega menn sem
fara, eins og undirritaður, aö
lesa eftirstriö, muna tima mik-
illa bóka, mikilla meistara — en
bækurnar voru þær sömu og
höfundarnir voru þeir sömu sem
Ólafur nefndi, ekki þeir sem
siðar komu fram.
Skáldiö, rithöfundurinn, sem
leiðtogi og lærifaðir, hefur farið
halloka, satt er það.
Á hverfanda
hveli
Og viö skulum athuga það, að
það er sama I hvaða átt við horf-
um. Straumar renna yfir okkur,
hreyfingar fara um okkur meö
þeim hraða,aö von þeirra hefur
ekki krækt I okkur fingri fyrr en
vonbrigðin, timburmennirnir,
slita hana af okkur aftur með
þjösnaskap. Ljóðabyltingin átti
að leysa okkur úr fjötrum
margra alda hefðar rims og
skáldamáls. Hún skapaði
fagnandi nýtt ljóö sem þurfti
ekki nema fáein ár til að eignast
sinar eigin klisjur. Afstraktmál-
verkiö var ekki smærra stökk
inn I frelsið, enda þótti það
miklum tiðindum sæta. En ekki
voru afstraktmeistarar búnir aö
starfa nema I svosem tuttugu
ár, þegar ungir menn komu með
þá ósvifni sem kynslóðinni fylg-
ir óg kölluðu þá akademikusa,
gott ef ekki háborgaralega
stássstofulistamenn. Sérþekk-
ingin sem hugsjón þess sem vill
eiga sér athvarf I nútimanum
sýndi fljótt á sér bakhliðina:
kannast menn ekki við fagid-
jóti?Fræðslubyltingin mikla: —
allir I skóla! — er búin að kalla
fram nýtt heróp: niður meö
skólaleiðann, afskólum þjóð-
félagið! Hver hugsjónabylgjan
ris af annarri og eignast hreyf-
ingar, sem með nokkrum hætti
ummyndast i sina andhverfu.
Vonarsól verkalýöshreyfingar-
innar sest I mollulegum kontór
kjaraskriffinnskunnar. Bylting-
ar I Rússlandi og Klna risu I
rauöglóandi öreigafrelsun og
hurfu á bak við nýjan forrétt-
indaplramiða eða tæknikrata-
múr. Sjálfstæðishugsjón smá-
þjóðar umhverfist I undarlega
blöndu af gorgeir og vanmeta-
kennd. Meira að segja umhverf-
isverndarhugsjónin, hreyfing
sem er enn að rlsa, sýnir viss
hnignunarmerki nú þegar, ma. I
togstreitu á milli sérstrúar-
hneigða og sniðugrar kaup-
mennsku og auglýsingabrellna
sem á þessari hreyfingu nærast.
Allt er þetta óhagstætt þeim
möguleika, að fólk á mótunar-
skeiöi eignist sér traust og hald
I rithöfundi, I nýrri bók — svo að
haldiö sé áfram með fyrri dæmi.
Sumir eru svo ruglaðir, aö þeir
raka á sig skalla og söngla Hare
Krishna tvö þúsund sinnum I
rykk.
Svartagallsraus?
Þetta fer nú að líkjast svarta-
gallsrausi einum um of: illt er
þaö allt og bölvað, skltt veri
með það og svei því. Það var
samt ekki ætlunin, þrátt fyrir
allt. Hvað sagði ekki meistari
Guðbergur: kreppa er lífsmark.
Allt fram streymir. Jafnvel þótt
öllum vonum fylgi vonbrigði og
allar hreyfingar séu hlaðnar
leiðindum og háska, þá göngum
við sem betur fer ekki I hring.
Við komum ekki að sama punkti
aftur. Við erum ekki stödd á
sama stað og áður eftir aö
merkileg bylgja hefurskollið yf-
ir. Heimurinn er að nokkru leyti
annar og býður upp á ný ferða-
lög.
Hvur fjandinn, gæti maður
hugsað. Og ég sem ætlaði að
eiga náðuga daga.
Hver var að segja aö hin
sanna sköpun væri enn ekki haf-
in, hvaða dári var það?
Arni Bergmann
Um gríska menningarsögu
Hnignun
stórvelda
Er það ekki allt andskotans
skemmtanaiönaöinum að
kenna? gætu menn spurt.
Að vlsu er hann mikill þáttur I
þessu máli. En fleira væri gott
að hafa I huga en fjanda þann.
Við gætum til dæmis spurt:
kom nokkuö I staöinn fyrir rit-
höfundinn? Pólitlskir foringjar?
Trúarleiðtogar? Eða þá popp-
stjörnur? Eiginlega ekki. Þegar
viö unglingsskjátukvikindin
trúöum á Halldór og Þórberg
trúðum við I sama mæli á póli-
tiska oddvita. Ef viö förum I
hinn endann: hliöstæður við
poppstjörnur hafa alltaf verið
til. Og ekkert er til núna sem
hafi eins sterk If.ök I ungu fólki
og stjörnukerfi Hollywood á sín-
um tlma. Við höfum lifað fyrst
og síöast tfma sem kalla má
Jacob Burckhardt:
Griechische
Kulturgeschichte I-IV.
Deutscher Taschenbuch
Verlag 1977.
Jakob Burckhardt er meðal
þeirra sem kunnastir hafa oröiö
af listasögu, sagnfræðingum,
einkum með riti slnu „Die Kultur
der Renaisance in Italien”, sem
kom út 1860. Burckhardt ritaöi
einnig um tima Konstantlnusar
mikla og um sagnfræðileg viðhorf
sln, sem birtist 1905. Grlska
menningarsagan kom út á árun-
um 1898—1902. Hún hlaut heldur
kuldalegar móttökur sagn-
fræðinga, þvl bókin var ekki
skrifuö eftir þeirri formúlu, sem
þá bar hæst varöandi sagnfræði;
þetta er bók rituð af mikilli þekk-
ingu á viöfangsefninu en ekki
sérfræöiþekkingu og einn fremsti
fræðimaöur um grlska menningu
um aldamótin slðustu, Ulrich von
Wilamowitz-Möllendorff skrifaði
ritdóm um verkið, sem varö til
þess að það þótti vart nýtanlegt
meðal sagnfræðinga þá.
Hálfri öld sfðar hlaut verkið
þann dóm „aö vera endurmetið
listaverk, sem héldi fullu gildi
slnu og að fimmtiu ára rannsókn-
ir fornleifafræöinga á söguslóðum
Hellena rýrðu á engan hátt gildi
þess”. Ritið hafði þá veröi þýtt á
helstu höfuðtungur og var alls
staðar tekiö sem ágætri útlistun á
heimi Hellena. „Listaverk geta
beðiö” og „bækur eiga sér örlög”,
sannast greinilega á verki
Burckhardts.
Werner Kaegi skrifar inngang
aö þessari útgáfu, en hún er
óbreytt endurútgáfa útgáfu
Schwabe & Co I Basel 1956—1957.
Lévi-Strauss og Karl R. Popper
hafa báðir komist aö þeirri niður-
stööu, að öll sagnfræði sé i raun-
inni einungis tjáning og saga
þeirra tima, sem höfundurinn lif-
ir. Rök þeirra fyrir niðurstöðunni
eru reist á svo til andstæðum
forsendum, en koma niður I sama
stað. Sé þessi kenning rétt, skýrir
það örlög grlskrar menningar-
sögu Burckhardts. Hann var um
söguskoöun andsnúinn sögu-
skoðunum slns tima og hafði enga
trú á þeirri einfeldingslegu trú á
stööugar framfarir sem var eitt
einkenni borgaralegs kapitalisma
aldarinnar. Burckhardt var nær
nútíma mati um margt, sem
snertir sögu Hellena og menn-
ingu, þessvegna er meiri hljóm-
grunnur fyrir mat og skoðanir
Burckhardts á grlsku menningar-
sögunni nú heldur en um siðustu
aldamót. Höfundurinn lifði 19.
öldina, fæddur 1818 og dó 1897.
Þessi bók hans kom út að honum
látnum. Skoðanir hans um sagn-
fræði og heimssögu birtast
skýrast i Weltgeschichtliche
Betrachtungen, sem kom út 1905
og þar aðskilur hann sig ráöandi
sagnfræðikenningum, sem voru
að ýmsu leyti mjög bundar
rikjandi tíöaranda hins framfara-
sinnaöa borgarasamfélags, sem
var á vissu skeiði 19. aldar mjög
svo þröngt og lokað sbr. listasög-
una fram að impressionistunum.
Éurckhardt átti með sér meiri
vlddir og dýpri skilning á menn-
ingarsögu og menningarþróun
Hellena en hin nærsýna
fræðimennska aldarinnar. Homo
economicus var ekki að skapi
hans né þau þrengsli og forpokun
sem fylgja því fyrirbrigöi I and-
legum efnum og listrænum.
Burckhardt leit á valdið, sem
það væri alltaf af hinu illa, þ.e.
guölaust vald, sem réttlætti sig
með svonefndum framförum og
stöðugri efnahagsþenslu, það var
honum „hybris” eöa oflæti. Þvi
hlaut hann að vera svartsýnn á
framhaldið. Hann hafði mikil
áhrif á Nietzsche varöandi for-
dæmingu hans á samtíma móral
og andlegri þynnku.
Arni
Bergmann
skrifar
* sunnudags
pistill