Þjóðviljinn - 23.03.1980, Qupperneq 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 23. mars 1980
Morgunblaðið birti s.l.
sunnudag greinarkorn um
fyrrverandi sendiherra So-
vétríkjanna í Osló og
Stokkhólmi, Alexöndru
Kollontay. Bar greinin
heitið „Lífsglaður stalín-
isti í utanríkisþjónustunni"
og segir f yrirsögnin reynd-
ar allt um efni greinarinn-
ar.
Vilhjálmur Finsen,
stofnandi Morgunblaðsins
og fyrsti ritstjóri þess (á-
samt Olafi Björnssyni) á
árunum 1913 til ársloka
1921, var sendifulltrúi Is-
lendinga (og síðar sendi-
herra) í Stokkhólmi á þeim
árum er Kollontay starfaði
þar sem sendiherra. Hann
hef ur gert henrii allgóð skil
í bók sinni „Enn á heim-
leið" (1956).
Það er áhugavert að
bera saman ómerkt skrif
Morgunblaðsins i dag og
umfjöllun stofnanda: og
fyrsta ritstjóra Morgun-
blaðsins sem kynntist
þessari merkiskonu í raun.
Margir munu eflaust álíta
að Vilhjálmur heitinn Fin-
sen hefði ekki sleppt slík-
um nafnlausum skrifum
framhjá sér ef hann sæti
nú í ritstjórastól Morgun-
blaðsins. En berum saman
grein dularpenna Morgun-
blaðsins og fyrrverandi
ritstjóra þess um sömu
manneskju.
stalfrústi -
jsglaður stuIltu
anr,kisþo -
in» i þ0'”1
I fkki allt '
v»jsrsö.“
!"'k ™ iain vatn d4fl\ hann taKm ^ ^ar
sjSkts S3-“-’rc^^ ísSssa
1“s2siiSS5
. annafi
rpW s> Lka hotm-
[ um \ „cro var
Koiinntav • Kn'ói-
•» Svih)*í>-
msliiiP'^f'ai ii»um
laiinvna, var
hún
Morgunblaðið, Kollontay
og Vilhjálmur Finsen
,,Aö svala kyn-
þorstanum”
I Morgunblaðsgreininni, sem
birtist þ. 16. mars og ber heitið
„Lifsgiafiur stallnisti i utanrikis-
þjónustunni” segir eftirfarandi:
„Sjónvarpið sýnir annaö kvöld
kl. 21.35 sænska heimildamynd
um Alexöndru Mikhailovnu Koll-
ontay, sem var um skeið sendi-
herra Sovétrikjanna i Noregi og
Sviþjóö. Varð hún fyrst kvenna
til þess aö gegna sliku embætti.
Mikhailovna var af háum stig-
um, faöir hennar var hershöfðingi
i her Rússakeisara og móöir
hennar var gagnmenntuö á þeirra
tima visu. Alexandra litla naut
tilsagnar einkakennara og tilver-
an dekraöi viö hana á flesta lund.
En þaö voru óróatimar og þeg-
ar Alexandra óx úr grasi hreifst
hún af hugmyndum sósialista og
gekk i liö meö þeim.
Þegar bosévikar hrifsuöu völd-
in i Rússlandi eftir byltingu borg-
aranna varð Alexandra félags-
málaráöherra og lét einkum fjöl-
skyldumál til sin taka. Hún var
svarinn andstæðingur hjóna-
bandsins og vildi afnema i skyndi
allar hömlur á kynlifi Rússa. Hún
kenndi að fólk ætti aö svala kyn-
þorsta sinum jafn óþvingaö og
hömlulaust og þegar þaö drykki
vatn úr glasi. 1 fyrstu féll þessi
boðskapur I góöan jarðveg, en
siöar runnu tvær grfmur á bols-
ana og þeim óx ásmegin sem
töldu aö hjónabandiö væri þrátt
fyrir allt einn af hyrningarstein-
um þjóðfélagsins.
Þegar Stalin náöi undirtökun-
um i flokknum hlaut Alexandra
aö hrökklast af valdastóli, og
varö hún þá sendiherra i ósló.
Hún vakti strax feikna athygli
meðal diplómata á Vesturlöndum
og máttu sumir ekki vatni halda
er þeir minntust gáfna hennar
og feguröar. Hún var llka um
tima sendiherra I Sviþjóö, og þá
var glatt á hjalla I rússneska
sendiráöinu, og kalla þó sænskir
ekki allt ömmu sina i þeim efn-
um.
Á fyrstu árum byltingarinnar
var Alexandra áhrifameiri en
Jósef Stalin, sem hún fylgdi af
stakri trúmennsku. Hún dáöi
hann takmarkalaust og lét ekkert
á sig fá þegar hann murkaði lif-
tóruna úr miljónum saklausra
manna, gömlu byltingarfélögun-
um og tveimur fyrrverandi eigin-
mönnum hennar.
A seinni árum hafa norrænir
kommúnistar endurvakiö hróöur
þessarar fögru konu og stundum
útmálaö hana sem eins konar
andófshetju sinna tima. Þar
skýtur þó skökku viö, þvi aö Alex-
andra var gallharöur stalinisti
fram I andlátiö og átti þvl láni aö
fagna aö yfirgefa þennan heim
áöur en ærunni var endanlega
flett af hinu mikla goði hennar,
Josef Stalin.
Myndin I sjónvarpinu annaö
kvöld er alllöng og mun vera
nokkuö langdregin á köflum, en
fróðlegt fyrir þá sem áhuga hafa
á sögu kommúnismans.”
„Mesti kven-
skörungur á
þessari öld”
Vilhjálmur Finsen fyrsti rit-
stjóri Morgunblaðsins og siöar
sendiherra skrifar i bók sinni
„Enn á heimleiö” allýtarlegan
kafla um Alexöndru Kollontay.
Þar segir hann m.a.:
,,Ég haföi ekki veriö marga
daga I Stokkhólmi sem sendifull-
trúi íslands, áöur en ég fór i
heimsókn til frú Kollontay.
Venjan er sú, þegar maöur
kemur til einhverrar höfuöborgar
sem „diplomat”, aö maöur heils-
ar fyrst upp á embættismennina I
utanrikisráöuneytinu, þar næst
„doyen” erlendu sendiherranna
og, fyrir okkur sendiherra Norö-
urlandanna, er þá næst aö heim-
sækja hina Noröurlandasendi-
herrana. Þetta eru óskráö lög.
Þar á eftir hefir maöur frjálsar
hendur um, I hvaða röö maður fer
i heimsókn til allra hinna.
Frú Kollontay tók mér tveim
höndum. Hún fór aö tala um, hvaö
heimurinn væri eiginlega lltill,
hvað þaö væri merkilegt, aö viö
skyldum hittast aftur hér i Stokk-
hólmi sem fulltrúar landa okkar.
Hún spurö frétta frá Osló,
spurði hvernig hinum og þessum
sameiginlegum kunningjum okk-
ar og vinum liöi. Siöan minntist
hún á, hvaö þaö væri gleðilegt —
og eiginema alveg sjálfasgt, — aö
tsland heföi nú tekið öll utanrik-
ismálin I sínar hendur. „Dan-
mörk og tsland eiga enga sam-
leið”, sagði hún.
Ég sagöi henni siöan ýmsar
fréttir af lifinu I Osló og bætti þvi
viö, að hennar heföi veriö mikiö
saknaö þessi árin. Hún hló viö og
sagöi, aö hún saknaöi lika ýmis-
legs og ýmissa i Osló. Frú Kollon-
tay bauö upp á glas af sherry, og
viö sátum og röbbuöum saman
um hriö. Hún kvaöst vona, aö við
ættum eftir aö hittast oft, og svo
bjó hún mig undir þaö, að eigin-
lega væri Stokkhólmur ákaflega
„stifur og leiðinlegur bær” i sam-
anburði viö Oslo.
Ég leit i dökku, mjúku augun
hennar, og sá aö brosiö hennar
var þrungiö kimni. Hún haföi elst
töluvert, ef til vill af leiöindum,
hugsaöi ég, þvi Stokkhólmur var
ekki bær fyrir konu eins og hana,
konu meö ólgandi lifsfjör og tild-
urslausa framkomu.
En þaö leið ekki langur timi
þangaö til ég hafði áriöandi mál
viö hana að tala, og þaö aö nætur-
lagi.
Eftir þessa fyrstu heimsókn hjá
Madame Kollontay hitti ég hana
vitanlega oft I samkvæmum i
Stokkhólmi, og siöan kom hún,
svo sem venja er i heimsóknir til
min á Valhallavagen. Hún var
ævinlega hin alúölegasta og veru
lega gaman aö hitta hana. En
beint erindi átti ég ekki viö hana
fyrr en I júnl 1941 og sennilega
myndi fleirum en mér hafa fund-
ist erindið brýnt.
— 0 —
Gunnar sonur minn haföi kom-
ist nokkurn veginn heill heilsu úr
styrjöldunum, þrátt fyrir fimm
ára hættulegt læknisstarf á vig-
völlunum, og hafði aö nýju gerst
röntgenlæknir i sjúkrahúsinu i
Stavanger. Þar undi hann sér aö-
eins I nokkra mánuöi, þaö voru
komnir Quislinga-læknar I
sjúkrahúsiö, liklega mest til aö
njósna um afstööu hinna lækn-
anna, svo aö Gunnar sagöi upp
stööu sinni og fór til Oslóar. Þar
setti hann sig I samband viö
þýsku hernámsyfirvöldin og
fékk leyfi þeirra til þess
aö fara úr landi, kvaöst
ætla til fööur -sins sem
byggi I Stokkhólmi. Þjóö-
verjarnir voru hinir kurteisustu,
og hann fékk leyfi þeirra til þess
að taka meö sér 200 krónur i pen-
ingum. Og siöast I mai kom hann
svo til min, mér alveg aö óvörum.
Aform Gunnars var vitanlega
ekki aö setjast aö I Stokkhólmi,
heldur aö reyna aö komast aftur i
striðið og til Kanada, þar sem
norska stjórnin haföi fengiö leyfi
rikisstjórnar Kanada til þess aö
setja á stofn flugmannaskóla á
svæöi, sem siöar var almennt
nefnt „Little Norway”.
En hvernig átti hann aö komast
til „Little Norway”? Viö feögarn-
ir ráðguöumst gaumgæfilega um
þetta og komumst aö þeirri niöur-
stööu, aö eini möguleikinn væri aö
fara austur um Rússland til
Vladivostock, þaðan til Japan og
með skipi yfir Kyrrahafiö til
Ameriku. Eftir aö Gunnar haföi
útvegaö sér áritun á vegabréf sitt
i sendiráðum Rússa, Breta,
Finna, Japana, Persa og Banda-
rikjamanna meö aöstoð minni,
lagöi hann upp i þetta ferðalag.
Var hann tiu daga á leiöinni til
Vladivostock. Vegabréf allra far-
þeganna höföu veriö tekin af
þeim eftir aö járnbrautalestin
fór frá Leningrad, og skyldu þau
veröa afhent þeim, er lestin kæmi
til Vladivostock.
Það voru aöeins þrir samferöa-
mannanna, sem fengu ekki aftur
vegabréf sin, og Gunnar var einn
af þeim. Hann var kyrrsettur af
Rússum vegna lítilsháttar form-
galla á einni árituninni. Sendi
hann mér slmskeyti um það til
Stokkhólms og baö mig tala viö
frú Kollontay. Hann sendi og
annað skeyti til breska ambassa-
dorsins I Moskvu og baö hann á-
sjár. Bretar svöruðu undir eins
„doing our best”, en ég fór til frú
Kollontay.
Það var komið aö miönætti, er
ég loksins náði sambandi viö
hana. Hún hafði verið I sam-
kvæmi og var enn samkvæmis-
klædd, er ég kom til hennar og
tjáöi henni vandræði Gunnars
sonar mins. Hún lét sækja sherry,
og svo sátum viö saman stundar-
korn I einkaskrifstofu hennar og
ráöguöumst um, hvaö gera skyldi
til þess aö leysa Gunnar úr varö-
haldi Rússa.
„Ég reyni að sima undireins
beint til Kreml, sonur yðar skal
vera frjáls maöur frá hádegi á
morgun. Verið þér alveg rólegur,
ég skal láta hann fá frelsi sitt aft-
ur. Þetta hlýtur aö vera byggt á
einhverjum misskilningi”, og
meö þaö fór ég.—
Og viti menn, skömmu eftir há-
degi daginn eftir hringdi frú Koll-
ontay til min, og sagði: „Sonur
yöar heldur áfram til Japan
seinni partinn I dag. Honum hefir
verið sleppt úr varöhaldinu”.
Þannig var Alexandra Kollon-
tay. Hún vildi öllum hjálpa.
— 0 —
Alexandra Kollontay kom
stundum i heimsókn til okkar ut-
an samkvæmislífsins. Hún kom
siðdegis og drakk te hjá okkur.
Ég gætti þess ævinlega aö vera
heima, þegar von var á henni.
Mér leiö vel i návist hennar.
Ég man sérstaklega eftir einni
heimsókn hennar. Viö sátum i
stofunni og drukkum te og spjöll-
uöum saman.
Þaö var einmitt þá dagana I
október 1941, þegar Þjóðverjar
stóöu rétt fyrir utan Moskvu og
búast mátti viö, að þeir næöu
stórborginni á vald sitt, þá og
þegar.
Frú Kollontay og kona min sátu
saman I sófa I stofunni, en ég hinu
megin við boröiö. Þá segir frú
Kollontay skyndilega og sneri sér
aö mér:
„Nú eru Þjóðverjar ekki langt
frá Moskvu, en þaö gerir ekkert
til. Þaö getur vel veriö, að þeir
komist inn á það svæöi sem
Moskva var á áöur. Viö sprengj-
um nefnilega alla borgina I loft
upp. Þeir skulu hvergi fá þak yfir
höfuöiö. Og hvernig fer svo? Þeir
krókna allir úr kulda. En borgina
byggjum viö upp, aftur — á
kostnaö Þjóðverja, þegar viö höf-
um sigrast á þeim, þvi aö viö
vinnum áreiöanlega strlöiö. Þjóö-
verjar þekkja ekki Rússland”,
bætti hún siöan viö.
Konan, sem sagöi þetta, var
komin fast aö sjötugu. Hún, sem
átti aö sér aö vera mild, mælti
þessi orö af mikilli hörku og eldur
brann úr augum hennar. Hvílíkur
kjarkur!
— 0 —
Haustið 1945 veiktist Kollontay
skyndilega. Hún fékk aökenningu
af slagi, varö máttlaus vinstra
megin og náöi sér aldrei eftir þaö.
Síöast sá ég hana I stórri móttöku
I Sovétsendiráöinu. Þaö mun hafa
veriö 7. nóvember 1945, á afmæl-
isdegi minum og rússnesku bylt-
ingarinnar.
Þaö var sorgleg sjón aö sjá frú
Kollontay, hina llfsglööu, kjark-
miklu athafnakonu sitjandi I öku-
stól á miöju gólfi hins stóra mót-
tökusalar, að mestu leyti ósjálf-
bjarga. Hjúkrunarkona stóð viö
stólinn. Sjálf sat hún þá þarna i
fallegum svörtum silkikjól meö
rússnesku heiðursmerkin á
brjóstinu. Augun voru dauf, og
hún átti bágt meö aö tala, en
hugsunin var skýr.
Þarna i stólnum tók hún á móti
gestum slnum. Allir gengu aö
stólnum og réttu henni höndina.
Hún reyndi að tala dálltiö viö alla,
en þaö voru ekki nema nokkur orö
viö hvern. Frú Kollontay var æv-
inlega vön að kynna mig fólki
sem ég haföi ekki hitt áöur, meö