Þjóðviljinn - 04.06.1980, Qupperneq 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 4. júni 1980.
Þóra Vigfusdóttir
Fcedd 26. nóvember 1897— Dáin 28. maí 1980
Þóra Vigfúsdóttir skilur eftir
fagrar saknaðarendurminningar
hjá mörgum, ekki sist þeim sem
muna eftir þeim menningar-
bústað og mentamiðstöð sem
heimili hennar og Kristins E.
Andréssonar magisters var um
lánga hrið, alt frá þvi þau settu
fyrst bú saman og mun hafa verið
á árinu 1934. Þessara hjóna
verður seint minst sem vert er,
svo einstök sem þau voru hvort
um sig og þó samvalin i köllun
sinni til eflingar þjóðlifs, trúuð á
vakningu fátækra manna til
sjálfsvirðingar og þar með
upphækkun landsfóiksins til vits
og veru. Manni fanst heimili
þeirra mikið af sjálfu sér.
Mörgum láðist að spvrja hvaðan
þau væru i rauninni komin. eða
hver þau væru. Þvi skal ekki
heldur reynt að svara á degi
einsog þessum, þegar skyldug
hrygð yfir náttúrlegum gángi
lifsins leitar á, og þeirrar miklu
gleði hefur verið notið sem slikt
fólk hafði að færa. Ég stend alti-
einu með penna i hendi hér og nú
án þess að hafa hugmynd um
hver Þóra var — þó ekki væri
nema samkvæmt kirkjubók-
unum-, ekki einusinni hvaðan hún
var komin. Nokkra sök á þessu
átti Þóra sjálf. Af áhuga sinum á
þjóðfélagslegum viðfángsefnum
og upphafningu fólks i landinu,
gaf hún sér aldrei tima, svo ég
muni, til að koma sjálfri sér
saman og heim við mannlegt leik-
svið sem var bakvið hana i
timanum; og þannig skrifa ég nú
þessar linur út frá einni saman
mynd hennar einsog hún er upp-
máluð i hug mér; enda hefur leit
að heimildum ekki borið tilætl-
aðan árángur. Jafnvel um
fæðingarár Þóru ber tveim lög-
legum aðiljum ekki saman; en um
fæðingarár hennar vitna ég
aðeins til þess ágreinings sem
verður milli færslu i þjóðskrá, en
þar stendur árið 1897, og má
þykja sennilegt, þó ósannað; hins-
vegar skirnarvottorð sóknar-
prests sem tilgreinir árið 1894.
Fæðingarstaður er einnig óljós
þar sem tvær löglegar heimildir
greinir aftur á; þó skilst mér
Elliðakot i Mosfellssveit eða
Vatnsendi i Seltjarnarneshreppi
komi til greina. En uppeldispláss
hennarer bersýnilega Reykjavik,
þvi þar er hún tekin i fóstur af
reykviskum hjónum, Jóni
Guðmundssyni og Sigriði Þórðar-
dóttur konu hans, og bjuggu i
Hausthúsum fyrir vestan bæ,
(sama og Bakkastlgur 8). Sá
staður er ekki leingur til, það ég
best veit. Uppeldisbróður hennar
þekti ég vel, en hann var yfirtoll-
vörður i Kaupmannahöfn,
Þórður, sonur Jóns i Haust-
húsum. Til hans fór Þóra 18 ára,
eftir nám i Verslunarskólanum i
Reykjavik. I Kaupmannahöfn
lærði hún tónlist og lék á pianó, en
hafð veilar hendur sem ekki
þoidu álag einsog útheimtist.
Skömmu eftir heimkomu til
Islands gekk hún að eiga Jóhann
Havsteen fiskimatsmann á Akur-
eyri; þau slitu samvistir 1927. Þá
fór Þóra enn til Danmerkur og
lærði nuddlækníngar. Hún vitjaði
einnig Akureyrar að námi loknu
og setti þar upp nuddstofu um
skeið;en handveila hamlaöi henni
aftur og hún kom alkomin til
Reykjavikur árið 1934 að ég hygg.
Þóra Vigfúsdóttir tilheyrði
þeim hópi íslendinga sem eftir
okkar siðvenjum eru nefndir
höfðingjar af þvi við erum vanir
að reikna höfðingsskap út frá
manngildi; og var það augljóst og
áþreifanlegt hverjum sem átti viö
Þóru nokkur skifti, hvað sem
liður ættartölum og skjölum. Hún
var frið kona og fyrirmannleg,
allra manna ljúfust i orði og dóm-
um, kunni músik, fleytti sér vel á
ýmsum útlendum málum, skrif-
aöi fallegan stil og ritstýrði
reyndar kvennablaðinu Melkorku
og út korh i 18 ár (1944—1962).
Henni var innborin sterk náttúru-
greind, sem stundum hefur verið
kallað réttskyn, og kunni með
þessum hætti að nálgast hvert
málefni sem undir hana var
borið, og hafði af innborinni sam-
talslist hæfileika til aö leiöa við-
ræður manna þar sem hún var
nærstödd. Hún var jákvæð
persóna: leitaöi mannúðar i sér-
hverju máli og lét aldrei hug-
fallast þó i móti væri mælt; ekki
heldur þó i óefni væri komiö; en
kom auga á nýar stöður þegar
aðrar voru bilaðar, og hafði þó I
hverju máli sjónarmið tignar-
konu: glöð I huga, jákvæð.
gamansöm, reiðubúin að fyrir-
gefa veikleika, gera gott úr öllu
þegar i harðbakkan sló, breiða
ljúfmensku og persónutöfra yfir
þrúgað og ráðalaust umhverfi.
Hún trúði á sigur manngildis i
hverju máli og það kom til af þvi
að i hennar innra manni var
staður sem aldrei lét bugast;
jafnvel i tiifellum þar sem traust
á réttum málstað virtist öfug-
mæli.
Ásamt þessum fám fátæklegum
orðum vil ég enn bera fram
afsökun mina að hafa ekki fundið
neina ættartölu göfugrar vinkonu
minnar svo mark sé á takandi
(utan eina sem hefur lángar
færslur úr Landnámabók); svo
fæðingarstaður hennar sem nánir
ættmenn eru mér lokuð bók á
þessum degi þegar ég nú mæli
eftir Þóru Vigfúsdóttur. En ein sú
gjöf sem maður fær mesta af
heiminum er viðkynning við
tignarfólk sem ekki þarf að sanna
sig með ættartölu.
Halldór Laxness
Með Þóru Vigfúsdóttur kveður
kona, sem skipa mun siðar meir
ógleymanlegan en sérstæðan sess
I islenskum bókmenntum þess-
arar aldar.
Ég minnist þess enn er ég sá
hana i svip i fyrsta sinn 1921.
Nokkrir af „höfðingjum” Akur-
eyrar voru að fara I útreiðartúr og
Ihópnum var þessi unga, tigulega
kona. Það hafði valdiö nokkru
fjaörafoki i þröngum yfirstéttar-
hópi bæjarins, er þessi sunn-
lenska alþýðustúlka hafði gifst
góðum en breyskum manni og
borist þannig inn i eina af helstu
hálfdönsku yfirstéttarfjölskyld-
um bæjarins. Mér fannst hún til
aö sjá vera að reyna aö samræm-
ast I fasi og fataburði þeim
þrönga „fina” heimi, sem örlögin
höfðu skolað henni inn f.
Er ég kom heim erlendis frá
1924 kynntist ég henni og fylgdist
með allri baráttu hennar innri og
ytri. Eldmóður hennar, ást á
fögrum bókmenntum og listum,
áhugi á félagslegum hugðarefn-
um hlaut fyrr eða síðar að
sprengja hinn stirðnaða brodd-
borgaraheim, er hún bjó i.
Það jók á mótsetningarnar að
áhrif alþýðuuppeldis leyndu sér
ekki. „Ég er jarðskjálftabarn”
sagði Þóra stundum i gamni
siðar, — og um tima haföi hún
verið f fóstri á indælu sjómanns-
heimili í Vesturbænum. Þótt
maður hennar sýndi henni hlýju
og skilning og jafnvel dönsk
tengdamóðirin það góöa viðmót,
sem þær konur áttu til á Akur-
eyri, þá var hroki tengdafööurins
þvi óbærilegri. Hin harða skel
broddborgaraháttarins var
sprengd. öryggi hins rfkmann-
lega heimilis fórnaö fyrir fátækt
og frelsi hinnar sjálfstæöu, sterku
konu, sem með innri eldi sínum
gat breytt litlu fbúðarherbergi i
draumanna höll. Andleg auðlegð
hennar gat jafnvel tendrað aðra
til hinnar fegurstu listar.
Þaö var á þessum uppreisnar-
árum á Akureyri aö sú vinátta
okkar Þóru hófst er hélst til ævi-
loka.
Svo var það rúmum tveim ár-
um eftir að viö hjónin fluttum
suður (1931), að fundum þeirra
Þóru og Kristins bar saman á
gestkvæmu heimili okkar á
Skólavörðustfg 12. Þau höfðu
aldrei sést áður. „Við sáumst þá
hjá ykkur og höfum aldrei séð
nema hvort annaö sföan”, sagði
Þóra eitt sinn viö okkur Siggu,
sem lika var vinkona hennar aö
noröan. — Innan fárra mánaða
voru þau gift.
Það mun ef til vill aldrei verða
viðurkennt hverja þökk islenskar
bókmenntir á hátindi lista og eld-
móðs á þessari öld eiga Þóru
Vigfúsdóttur að gjalda. Það er
sem að lyfta Grettistaki i lffinu og
sögunni að fá stórvirki og afrek
kvenna, sérstaklega eiginkvenna,
metin og virt til fulls.
Islensk þjóð þekkir i dag — að
ofstækisblindingjum undanskild-
um — afrek Kristins Andrés-
sonar, — eldmóðinn, skipulags-
hæfileikana, stórhugann, sem
fylkti listaskáldum og stórmenn-
um andans til rismestu átaka og
sköpunar f íslenskri bókmennta-
sögu.
En færri vita, að Þóra Vigfús-
dóttir gaf Kristni Andréssyni, er
þau giftust, eigi aðeins ást sfna
alla, heldur veitti honum og það
sjálfstraust, sem hann áður
skorti, og leysti þar með úr læð-
ingi alla hans stórkostlegu inni-
byrgðu hæfileika, sem brutust út i
þeirri háreistu byltingaröldu
rauðu skáldanna, er gaf aldar-
þriðjungi þeirra hina ógleyman-
legu reisn.
En nóg um það. Óbrotgjörn
verkin eru minnismerki þessarar
reisnar þeirra stórbrotnu tima.
En það svifa lika á kveðju-
stundinni smámyndir úr hvers-
dagslifinu fyrir hugskotssjónum.
Ég sé fyrir mér Þóru 1937 sem
„búðardömu” i bókaverslun
„Heimskringlu”, er hun hóf bylt-
ingarsinnaða útgáfu sina. Það
var i öörum helming verslunar-
innar á Laugaveg 38, i hinum end-
anum var afgreiðsla Þjóðviljans,
sem ráðist hafði verið i af miklum
stórhug Kommúnistaflokksins að
gefa út sem dagblaö. — Þóra var
alltaf reiðubúin til baráttunnar á
hvaöa sviði sem var.
Ég minnist þess enn er Kristinn
kom til min út á Njálsgötu 85, —
þau bjuggu þá á Njálsgötu 72 —
með hina stórkostlegu hugmynd
um Mál og menningu. Ég býst við
að hann hafi þá aðeins verið búinn
að ræða hana við Þóru og mig
grunar aðeins hvflíka andlega
uppörvun Þóra hefur gefið hon-
um. Og nú vildi hann fá þá póli-
tisku uppörvun til þess aö hefja
þetta risavaxna verk — og fékk
hana i rikum mæli. Flokkurinn
samfylkti vel með skáldum sin-
um þá — eins og þau með honum.
Endurminningarnar yrðu
óþrjótandi ef svo væri áfram
haldið. Og sist ætla ég að reyna að
lýsa þvi eða skrá allt, sem Þóra
var Kristni i næstum 40 ára
sambúð þeirra. Afrek Kristins
tala sjálf bestu máli um þaö. —
Og þaö, sem hún var honum er
erfið endalokin bar að, þvi fá
fátækleg orö mfn ekki lýst.
Saga Þóru Vigfúsdóttur er
samofin sókndjarfasta umbyit-
ingarskeiði islenskrar sögu og
verður aldrei frá þvi skilin.
Að hafa átt fölskvalausa vin-
áttu þessarar konu f meira en
hálfa öld er gæfa, sem ekki fæst
þökkuð með fátæklegum orðum.
Viö hjónin kveðjum hana i
hinsta sinn, þökkum henni hálfrar
aldar ógleymanleg kynni og
sendum fósturdóttur hennar
Höllu og ástvinum öllum okkar
innilegustu samúöarkveðjur og
þakkir fyrir allt sem þau voru
henni, ekki sist ér sárast þrengdi
aö og brottfarartiminn nálgaðist.
Einar Olgeirsson
Að áliðnu sumri 1935 kom ég i
fyrsta skipti á heimili Þóru
Vigfvisdóttur og Kristins Andrés-
sonar, að mig minnir f samfylgd
vinar mfns, ungs menntamanns,
sem mun hafa átt eitthvert erindi
viö hdsbónda, sennilega vegna
fyrirhugaðrar útgáfustarfsemi.
Atvikin höguðu þvi svo, að árin
1940-43 var ég að nokkru leyti
heimamaöur hjá þeim hjónum og
æ sfðan tíöur gestur þeirra. Þau
bjuggu hér og hvar i borginni i
harla ólikum húsakynnum, en þó
fannst mér andrúmsloftið á heim-
ili þeirra ávallt hið sama. Ég
hygg að húsfreyja hafi átt
ósmáan þátt I þeim hlýlega og
frjálslega blæ mennta, lista og
gestrisni, sem þar réð rikjum og
virtist i senn öldungis óháöur
stofustærð og sibreytileika þess-
ara tlma.
Aðrir munu vera til þess færari
en ég að rekja þátttöku Þóru
VigfUsdóttur i ýmsum félags-
störfum. Ég vil samt ekki láta hjá
liöa aöminna á, að hún var bónda
sinum hjálparhella i öllum um-
svifum hans vegna Máls og
menningar, átti frumkvæöi aö
stofnun og Utgáfu nýs tfmarits um
málefnikvenna, Melkorku, og rit-
stýrði þvf með prýði allmörg ár
eða meðan það kom út. Auk þess
þýddi hUn í tómstundum sfnum
fáeinar bækur og margar greinar
og ritgerðir um sundurleit efni,
einkum félagsleg. Reyndar var
mér það löngum töluverð ráð-
gáta, hvenær þessar tómstundir
hennar voru, þvf að erilsamt var
á heimilinu og ævinlega gesta
von, karla sem kvenna, boðinna
sem óboöinna, erlendra sem inn-
lendra. Þangaö lögðu leið sfna
heimssnillingar og meistarar,
stórskáld, smáskáld,og vonarpen-
inguraf ýmsu tagi, svo og fræði-
menn og stjórnmálamenn, bænd-
ur og verkamenn hvaöanæva af
landinu. Ekki var heldur
örgrannt um að stöku sinnum
slæddust inn úr dyrunum heldur
leiöinlegir básakusar héðan og
þaöan, sem áttu sjaldnast merki-
legra erindi en að ræskja sig og
sjúga upp i nefið, horfa meö
augljósum vandlætingarsvip á
myndir á veggjum, fetta fingur út
I einhver ljóö, sem voru þeim ekki
að skapi, vera með stagl og regl-
ing, nöldur og nudd. öllu þessu
fólki var vel tekið og ljúfmann-
lega, hvort sem þvi fylgdi sólskin
og bliður blær ellegar þokudrungi
og bræla, hvort sem það stóð ekki
lengur viðen kurteislegt og sæmi-
legt gat talizt eða geröist úr hófi
fram þaulsætið. Einna vænst
hygg ég að Þóru hafi þótt um
komu ungra og allsendis óráöinna
skálda, sem gerðu að jafnaði ekki
boð á undan sér fremur en spör-
fuglar. Væru þau iila haldin af
áhyggjum og efasemdum um
sjálf sig og heiminn, lagði hún sig
i framkrdka til aö verða þeim að
liöi, telja i þau kjark, benda þeim
á sólstafi í miðjum sortanum, spá
þeim og mannkyni öllu bjartari
framtfð. Mér er kunnugt um að
ýmis ung skáld, sem drápu á dyr
þeirra hjóna stúrin og bölsýn,
fóru þaöan sannfærö um aö heim-
urinn væri einmitt nú á hröðu
framfaraskeiöi, giftusamlegri
kynsióðir að stíga fram á sviðiö
og betri tfð i vændum á allan hátt,
auk þess sem gáfa sjálfra þeirra
væri I þann veginn að taka undir
sig heljarstökk, geta af sér
snilldarverk sem hlytu aö ger-
breyta öllum aöstæöum þeirra og
verða þeim og þjóðinni lyftistöng
jafnt í. stundlegum efnum sem
andlegum.
Bjartsýni Þóru Vigfúsdóttur
var engin uppgerð, heldur sam-
gróin mannúð hennar og góðvild,
snarari þáttur f lund hennar og
llfsviðhorfi en nokkurs annars
sem ég hef kynnzt. Vel má vera
aö bjartsýni þessi hafi helzt til oft
stangazt á við raunveruieikann,
en mig heillaði hún öngvu að
siöur, jafnvel þegar ég þóttist sjá
sidökknandi klósiga á lofti,
válegar blikur samtimis I austri
og vestri. Þóra var kona vel gefin,
vfðförul og víðlesin, svo að mér er
nær að halda, að henni hafi verið
það fyliilega eins ljóst og raun-
sæismönnum svonefndum að
heimurinn væri nú ekki allur f
sómanum á öld helsprengju, vig-
búnaðaræðis og þrotlausra
grimmdarverka. Sú vitneskja
fékk þó hvorki bugað bjartsýni
hennarné óbifanlega trú á göfugt
hlutverk manna og þjóða á þess-
ari jörð. Þrátt fyrir allar
hörmungarnar, öil mistökin og
illvirkin frá upphafi vega, hlyti
mannkyn að vitkast hægt og
hægt, þokast skref fyrir skref i átt
til fullkomnara lifs.
Annar var sá eðlisþáttur
Þóru, sem vinum hennar fannst
ævinlega vera af töfraheimi ljóös
og strengleiks, söngva og ævin-
týra. Hún var gædd næmu
fegurðarskyni og unni mjög góð-
um bókmenntum bæði f bundnu
máli og óbundnu, en hreifst þó
einkum og sér I lagi af þeim
skáldskap sem kallaður er ljóð-
rænn, Hann var henni ávallt til-
tækur, þvi að hún kunni ekki að-
eins utanbókar sæg kvæða af þvi
tagi, heldur einnig ljóðrænar
setningar úr sögum og sögnum
frá ýmsum timum. ósjaldan var
lýsing eða skynjun á Islenzkri
náttúru fólgin i skáldskap þeim,
sem hún hafðiiðulega á hraðbergi
á góðra vina fundi. En ættjörð
vor, fegurð hennar og tign, var
Þóru blátt áfram helgidómur,
þangað sem hún sótti unað og
styrk, hvenær sem færi gafst,
meðal annars á löngum göngu-
ferðum um helgar.
Þegar kveðja skal þessa mikil-
hæfu konu, sem var allt i senn:
gáfuð, glaðvær, höfðingi I lund og
drengurgóöur, þá rifjast það upp
fyrir mér, aö hún lét stundum svo
ummælt f gamni og alvöru þegar
ævidegi hennar tók að halla, að
bráðum „færi hún aö fara til
sumarlandsins” Um nokkurra
ára skeið hafði hún átt við
banvænan sjúkdóm að striða, en
vildi lftt um hann tala, bar hann
með fágætum hetjuskap, æöraðist
hvorki né kvartaði, hélt andlegri
reisn sinni óskertri til hinztu
stundar. Þegar hún minntist á
ferð þá „til sumarlandsins” sem
hún ætti í vændum, þá las ég úr
svip henni, aö þar hlyti veður að
vera nákvæmlega eins og það
getur orðið blíðast og bjartast að
Þingvöllum viö öxará á sólmán-
uði. Og ég las einnig úr svip
henni, að naumast gæti hjá
þvi farið að sjálft væri land þetta
öldungiseins og ættjörð vor i feg-
ursta skrúða sfnum. Þvi óska ég
Þóru Vigfúsdóttur góðrar feröar
til sumarlandsins og þakka henni
alla þá vináttu og tryggð sem
hún auðsýndi mér og fjölskyldu
minni áratugum saman. Minning
hennar mun lifa i hjörtum þeirra,
sem áttu þvf láni aö fagna að
kynnast henni, enda þótt silfur-
þráöurinn slitni og gullskálin
brotni.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
Oft hefur verið sagt að Kristinn
Andrésson hafi veriö faðir Máls
og menningar, og sé þeirri lfkingu
haldiö áfram má með sama rétti
segja að Þóra Vigfúsdóttir hafi
verið móðir félagsins. A heimili
þeirra Kristins voru ráðin flest
úrslitaatriði í sögu Máis og menn-
ingar, og þar lagði Þóra til drýgri
skerf en margur hyggur. Enginn
af mörgum ágætum samherjum
Kristins stóð honum eins nærri og
hún, enginn var honum eins
samhuga f öllum þeim málum
sem hann barðist fyrir eða annar
eins jafnoki hans 1 bjartsýni, eng-
inn hafði meiri áhuga á þeim
markmiöum sem Mál og menning
stefndi að. Sú þakkarskuld sem
félagið á Þóru Vigfúsdóttur að
gjaida verður þvi seint metin aö
fullu.
Blessuð sé minning hennar.
Stjórn Máls og menningar.
Hún er nú dáin, en sé það satt
að vináttan geti skapað varan-
leika, þá lifir Þóra áfram.
Þeir sem áttu hana að vini
þurftu ekki að halda uppi spurn-
um um verustað tryggðarinnar.
Höfðingslund var henni eiginleg
— vfst einn sterkasti þáttur skap-
geröarhennar. Næmi og skaphiti,
þetta allt f einu réö afstööu henn-
ar og geröum.
Ekkert var fjær Þóru en hálf-
velgja, og ekki var hún hálfvolg f
stjórnmálum. Samt var eðli