Þjóðviljinn - 07.02.1981, Blaðsíða 11

Helgin 7.-8. febrúar 1981 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11
Þeir ungtyrkir ihaldsins, sem
sjálfir kenna sig viö frjáls-
hyggju en aörir tengja viö
leifturstíkn, hafa veriö iönir viö
ýmislega útgáfustarfsemi aö
undanförnu til boöunar á sinu
fagnaöarerindi markaöshyggj-
unnar. Eitt slikt rit heitir hvorki
meira ntí minna en Frelsi.
Fyrsta hefti þess var övart
nokkuöspaugilegt. Þaö er byggt
upp á erindi postulans Hayeks,
spurningum til Hayeks og
svörum hans og myndum af
þessum sama lærifööur (átta
talsins). Annar stærsti þátt-
urinn heitir „Fréttir af hug-
myndabaráttunni”. Þaö er, eins
og menn vita, algengt, að sér-
hæfö tímarit veröa dagblöðum
tilefni til frásagna og útlegginga
— en htír er farið öfugt að.
Upptalning og endursögn á dag-
blaöagreinum er oröinn mikil
uppistaða i timariti. Þessi bálk-
ur hefur annars þann tilgang, aö
sýna að „frjálshyggjumenn”
séu vel á verði og setji jafnt og
þtítt ofan i viö „samhyggju-
menn” (eins og sösialistar
hverskonar heita i þessum her-
búðum), og hafa jafnan fræki-
legan sigur. Mætti þessi þáttur
vel hafa að yfirskrift frægt til-
svar Jöns sterka I Skugga--
Sveini: „Sáuö þið, hvernig ég
tók hann, piltar?”
Miðjumenn
skammaðir
í Hayekkafla þessa rits og
reyndar i fleiri boðunarritum
ber nokkuð á þvi, að markaös-
trúarmenn þykist nú hafa af-
greitt sösialista fyrir fullt og allt
og næst sé að snúa sér að þeim
sem eru linir og hálfvolgir i
trúnni á kapitalismann. Með
öðrum orðum: að þeim sem eru
flæktir i „miðjumoðið” eins og
erindi Hayeks reyndar heitir.
Þetta eru þeir menn sem sætta
sig við „blandað hagkerfi” með
verulegum rikisafskiptum, þeir
sem eru svo „óvisindalegir” að
taka mið af kröfum um félags-
legt rtíttlæti, þeir sem „láta
berast með straumnum, sem
stjörna honum ekki, hætta að
kanna ókunn lönd hugans,
heldur feta hina troðnu slóð,
sætta sigvið veruleikann eins og
hann er, en reyna ekki að breyta
honum” („Að vera miðju-
maður”, grein i' Stefni 4—5, 1980
eftir Hannes Gissurarson).
Að þvi er best verður séð
kemur út úr þessu öllu svofelld
heimsmynd: öðrum megin
standa sósialistar (samhyggju-
menn; byltingarsinnaðir eða
umbótasinnaðir) sem vilja
sannarlega breyta heiminum:
þeir eru manna hættulegastir,
af þvi að skoðanir þeirra eru
„rangar”. Hinum megin eru
hinir góðu heimssmiðir, sem
vilja breyta heiminum i anda
sinnar „frjálshyggju” og hafa
með sér skinandi vopn hins
visindalega sannleika (þeir eru
stundum undarlega likir
ýmsum kommúnistum fjórða
áratugarins, sem einnig voru
menn alvitrir I trausti visinda).
En á milli þeirra er heilmiki)
miðja, þar eigra um henti-
stefnufuglar, Húsavkur-Jónar,
sem eru hvorki hráir né soðnir,
og hafa skarpa skömm fyrir.
Úrelt
John Kenneth Galbraith heitir
hagfræðingur, sem hinir nýju og
vigreifu hægrimenn hafa gjarna
milli tannanna fyrir „miðju-
moð”. Hann er kallaður frjáls-
lyndur vestur i Ameríku, en
gæti vel komið við sögu hjá
sósialdemókrötum i Evrópu.
Galbraith er ööru hvoru að
svara fyrir sig og gerir það
skemmtilega. Til dæmis kom
fyrir skemmstu grein eftir hann
i Spiegel sem hét „Tilrauna-
kaninur Friedmans”, en Fried-
man er einn af helstu
átrúnaðargoðum ihaldsflokka,
m.a. þess sem Margaret
Thatcher stjórnar. Hann segir
sem svo, að vel gæti Friedman
veriö mesti spámaður þegar
hann vill leysa verðbólgu og
annan vanda með aöhaldi i
peningamálum og frjálsu spili
markaðsafla. Ef, segir
Galbraith, ef að við lifðum i
heimi frjálsra markaða. Það
gerum við hinsvegar ekki.
Dæmi Friedmans ganga ekki
upp — meðal annars vegna þess
að sú stjórn er ekki finnanleg,
sem ekki verndi sérstaklega
afkomu bænda sinna, vegna
þess að verkalýðsfélög hafa
vald og vegna þess að OPEC-
rikin ráða orkuverðinu.
Alveldi aðstæðna
En Galbraith er ekki aðeins
að minna á að ihaldið nýja vill
ganga út frá nitjándualdarfor-
sendum sem ekki eru lengur til.
Hann skrifar nýlega grein um
ihaldssama og kappsama ráð-
gjafa Reagans forseta i efna-
hagsmálum (Guardian 25.
jan.). Þar leggur hann höfuð-
áherslu á að hinir herskáu
ihaldsmenn geri miklu meira úr
hugmyndafræði en efni standa
til. 1 raun gildi það bæði um
frjálslynda („miðjumoðs-
menn”) og fhaldið eða nýfrjáls-
hyggjumenn, að þeir séu fyrst
og siðast að laga sig aC
aðstæðum, en ekki framkvæma
kenningu. Munurinn sé þá sá
helstur, að frjálslyndir geri sér
þessa aðlögun að dyggð, en
ihaldsmenn séu ekki sáttir við
þessa Utkomu, vegna þess að
þeir hafa kastað sinum
akkerum i fortiðinni og vilja
tosa samfélögin aftur þangað.
Galbraith telur upp ýmisleg
dæmi um það sem hann kallar
sigur aðstæðna yfir hugmynda-
fræði. Eitt hið furöulegasta
telur hann vera flótta stórfyrir-
tækja á náðir rikisins. (Viö
höfum i þessum pistlum minnst
á þetta f sambandi við yfirtöku
breska rikisins á skipasmiðum i
tið Verkamannaflokksstjórnar
og flugvélasmiðum I tið Ihalds-
stjórnar). Galbraith segir á
þessa leið: Fyrirtækjasam-
steypur eru orðnar mjög stórar.
Þegar þeim mistekst veröur
áfallið mjög mikið. Of mikið. Og
þvi gerist það, að I Bretlandi,
Frakklandi, á Italiu og nú i
Bandarikjunum fer stækkandi
opinber geiri sem byggður er
upp af fyrirtækjum sem hafa
leitað hælis hjá stjórninni.
Chrysler, Amtrak, Conrail,
kannski Ford — öll eru þau hluti
af breiðum straumi i heimi sem
er enn kallaður kapitaliskur.
Þessi „sósialismi”, hvernig
sem hann er klæddur I róman-
tiskan dularbúning, er ekki til
orðinn að fyrirmælum frjáls-
lyndra heldur ihaldsmanna.
Það eru þeir sem fara fyrir
sendinefndunum til Wash-
ington, þegar rikið er beðið
ásjár!
Varnarráðstafanir
Galbraith vikur einnig að
félagsmálastefnu i stórborgum.
Hann minnir á að almanna-
tryggingar, barnabætur,
læknisaðstoð til fátækra og
gamalla hafi allt til komið að
frumkvæði frjálslyndra. Hann
minnir á aö ýmsir ihaldsmenn
hafi tilhneigingu til að telja
allar þessar ráðstafanir veikja
samfélagiö og þá liklega sjálfs-
bjargarhvötina frægu (Fried-
mansvinirnir eru öðru hvoru að
velta upp hugmyndum um að
færa sem mestaf heilsugæslu og
skólahaldi yfir I markaðskerfi).
En Galbraith er reiðubúinn til
að taka heiðurinn af frjáls-
lyndum fyrir umbæturnar:
þetta var, segir hann, allt
saman aðlögun að aðstæðum. 1
bændasamftílögum fyrri tima
annaðist fjölskyldan aldraöa og
sjúka, atvinnuleysi var ekki til í
sama skilningi og I iðnvæddum
þjóðfélögum, I borgarbáknum
nútimans, þar sem allar
nauðsynjar verður að kaupa og
þar sem fjölskyldan er allt
annað en hún var hafa allir
orðið aö taka upp þær „verndar-
ráðstafanir” sem félagsmála-
pólitik velferðarrikisins fela i
sér.
Ekki sjálfkrafa
Nú er rtítt að taka það fram,
að þegar Galbraith er að striða
ihaldinu gerir hann fullmikið úr
því, að þessi „aðlögun að
aðstæðum” gerist eins og af
sjálfu stír. Það er vitaskuld ekki
rétt. Saga hinna félagslegu
umbóta og trygginga er fólgin I
þvi (hér er einkum miðað við
Evrópu, Bandarikin komu yfir-
leitt á eftir), að verkalýðs-
flokkar („samhyggjumenn”)
báru fram kröfur i nafni hins
„visindalega” félagslega rétt-
lætis, sem fyrst þykja fárán-
legar en veröa svo nauðsyn og
þar með sjálfsagðar. íhaldsöflin
andæfa fyrst I stað: i Atóm-
stöðinni Halldórs Laxness eru
dagvistunarmál kommúnismi
og tilræði við kristilega fjöl-
skyldu og það væri hægur vandi
að rifja upp dæmi i þeim anda
úr raunverulegri umræðu
þeirra tima og síðar. Sjálfur
man ég svo langt, að Sjálf-
stæðismenn i minu plássi voru
sumir hverjir enn rétt eftir strið
að amast við þeirri „frelsis-
skerðingu” að vera i sjúkra-
samlagi. Þetta er saga sem
gerist um allan heim — það er
ekki að ófyrirsynju, að Gal-
braith kallar félagslegu umbæt-
urnar „verndarráðstafanir” —
þær eru undanhald markaðs-
hyggjunnar, til þess að koma i
veg fyrir, að fátækir menn
fyllist þeirri örvæntingu að
þeim finnist sá kostur eðlilegur,
að afnemaþann eignarrétt sem
dæmir börn þeirra til allsleysis
og vonleysis. Og gleymum þvi
ekki heldur, að meðal hægri-
sinna verða alltaf til menn, sem
hafa t.a.m. tilhneigingu til aö
taka sinn kristindom alvarlega,
en Kristur er} eins og menn vita,
með öllu „óvísindalegur” að þvi
er varðar félagslegt réttlæti og
svo andstyggilegur við þá sem
græða á markaðslögmálunum
að mörgum þykir vart eftir haf-
andi i kurteisri umræðu. (Þið
munið: ræningjabæli, riki
maðurinn og Lazarus, eða þá
úlfaldinn og nálaraugað).
Fagra
nýja veröld
Ihaldsbylgjan nýja hefur
hlotið nokkrar vinsældir, meöal
annars vegna duglegra áróðurs-
manna, vegna þess lika, að þar
sýndist eitthvað nýtt á ferð sem
ekki hafði verið prófað um
stund. Hitt er svo liklegt að
„aðstæður” þær sem Galbraith
talar um kæfi hana fyrr en
varir. Annaðhvort þora ihalds-
flokkar ekki út i þá atlögu við
velferðarrikið sem þeir hafa
boðað, eða þá að dæmið gengur
ekki upp. Margaret Thatcher
sker niður útgjöld rikisins um
miljarðpunda (m.a. á opinberri
þjónustu). En hún þarf að bæta
öðrum miljarði við útgjöldin
annarsstaðar: til að kosta uppi-
hald þeirra atvinnuleysingja
sem bætast við vegna niður-
skurðarráðstafana hennar!
Astandið er að þvi leyti miklu
verra en áður, að mun færri eru
við nytsamleg störf I landinu.
Og ef skorið væri á atvinnu-
leysisbætur, þá mundi jafnvel
hin breska tilraunakanina láta
sér vaxa klær og tennur til upp-
reisnar.
En enn eru þeir nýfrjálsu
haldnir eldmóði og boöskapar-
áráttu og verða af þvi ýmisleg
dæmi spaugileg. Henri Lapage
heitir höfundur úr þessum hópi
sem hefur skrifað fagnaðarrit
sem heitir „A morgun kapital-
ismi”. Þar segir hann meðal
annars: „Bæði hinn andlegi og
hinn efnislegi heimur er einn
stór markaður, og þegar allt
kemur til alls er manneskjan
efnahagsleg vera, sem likist
vtílmenni” (robot). 1 þessum
anda fjallar Lapage um öll
mannleg samskipti, til dæmis
fjallar hann á þennan hrifandi
frjálshyggjuhátt um hjúskap
sem byggir á formúlunni „hvaö
elskar stír likt”:
„Þetta gerist vegna þess aö
hjúskapur tveggja persóna, sem
bæði hafa svipaða arfgenga
eiginleika, dregur úr óvissu-
þættinum, m.ð.o. áhættu-
kostnaði að þvi er varðar gæði
afkomendanna, en eins má svo
að orði kveða, að arfgengir
eiginleikar auki framleiðni
hjónabandsins og bæti hver
annan upp með þvi að draga úr
áhættukostnaði”.
Það er nú eitthvað annað að
hafa svona góð visindi að
byggja á en fordómaröfl „sam-
hyggjusinna” allra alda um
réttlæti, jöfnuð og aðra vitleysu.
AB
ttsunnudags
pístiH
Eftir Árna
Bergmann