Þjóðviljinn - 07.02.1981, Blaðsíða 13

Helgin 7.-8. febrúar 1981 ÞJÓÐVILJÍNN — SIÐA 13
IWmit
Óskar Þóröarson
frá Haga skrifar:
Óveðursskýin
hrannast
upp

s
mrn0i -
1.
Þeim Islendingum sem nú eru
ofan viö miöjan aldur, er enn f
minni sá mikli áhugi sem Þjóö-
verjar höföu á Islandi og Islend-
ingum á árunum þegar nas-
istar voru aö hrifsa völdin i
Þýskalandi. Þjóöverjar flykkt-
ust til feröalaga um byggöir og
óbyggöir íslands undir yfirskini
visinda- og menningaráhuga.
Þeir tóku sér jafnvel fasta
búsetu á tslandi i ákveönum
tilgangi.
Kafbátar þeirra og herskip
komu i kurteisisheimsóknir.
T.d. kom þýska herskipiö
Emden til Reykjavikur i ágúst-
mánuöi 1938 og einnig um voriö
1939. Allt þetta brölt þeirra var
hlekkurikeöjumargra atburöa,
sem leiddu af sér styrjöld,
hörmulegar fórnir á islensk-
um mannslifum, hernámi
íslands, Bretavinnu og röskun á
þjóöarhögum.
I heimabyggö minni i Borgar-
fjaröarsýslu leiddu menn ekki
hugann aö þvi sem undir bjó,
eöa létu sig þaö engu varöa,
meöan óheillastundin færöist
nær og nær. Sveitin var friösæll
staöur þrátt fyrir kreppuástand
i landinu og allir unnu þar
höröum höndum.
Þó man ég vel aödáun sumra
ungra manna á Þjóöverjum og
nasismanum, en ég lenti aldrei i
neinskonar pólitiskum úti-
stööum viö þessa pilta. En
minnugur var ég fréttanna af
Spánarstyrjöldinni sem var
mjög umtöluö á skólaárum min-
um I Reykholti 1936—38. Þar
kynntist ég skoöunum skóla-
bræöra minna, bæöi þeirra sem
voru lengst til vinstri og hinna
sem voru lengst til hægri og
kölluöu sig Þjóöernissinna.
En I sveitinni fylgdu menn
Framsóknar- eöa Sjálfstæöis-
flokknum aö málum, nær
undantekningarlaust, lásu mál-
gögn þeirra Tímann og ísafold
og Vörö og dáöu foringja þess-
ara flokka takmarkalitiö. Þeir
sem leyföu sér aö hafa aörar
stjórnmálaskoöanir voru álitnir
óheillafuglar, sem annarleg öfl
höföu leittafvega. Þetta átti viö
jafnaöarmenn og þó alveg sér-
staklega viö kommúnista. Einn
og einn slikur skaut upp kollin-
um I Borgarfiröi á þessum
árum. Ég man eftir einum sem
kom langt aö og geröist bóndi á
örreytiskoti og stóö vel fyrir
sinu. En hann var kommúnisti
og fór ekki dult meö skoöanir
sinar. Manngildi, greind og
dugnaöur gat ekki bætt upp slik
ósköp.
Ekki lögöu menn trúnaö á
hættuna af nasistum, sem
kommúnistar i Reykjavik vör-
uöu sifellt viö, en trúöu þvi aö
höfuöóvinurinn væri annarrar
ættar. Þó voru þeir andsnúnir
hverskonar ofbeldi, og til voru
þeir sem fannst nóg um þegar
Þjóöverar lögöu undir hramm
sinn eitt landiö af ööru. En I
raun var afstaöa manna hlut-
laus, enda næg nærtækari verk-
efni en heimsmálaþras aö fást
viö.
Og almenningur vissi ekki aö i
marsmánuöi 1939 ritaöi Sveinn
Björnsson sendiherra Islands I
Kaupmannahöfn Islensku rikis-
stjórninni 3 bréf sem öll vöruöu
viö njósnum Þjóöverja á
tslandi. Þau bréf voru leyndar-
mál I höndum rikisstjónarinnar.
2.
Seint á sumri áriö 1938 kom
feröalangur einn útlenskur aö
sveitabæ nokkrum i dal frammi.
Þegar hann bar aö garöi var
byrjaö aö rökkva. Hér var á ferö
ungur piltur, gat veriö um það
bil tvitugur aö aldri, kannske
eilitiö eldri.
Hann kvaöst vera þýskur
háskólamaður, en gat ekki um
erindi sitt. Talsverö skil kunni
hann á íslenskri tungu og gat
gertsig allvel skiljanlegan þeim
sem ekkert mál kunni, nema
sina islensku.
1 baöstofunni breiddi hann út
kort sín af Islandi, þar sem
brugðið hafði veriö upp fyrir
hann kertaljósi og spuröi vendi-
lega til vegar. Og hann svaf af
nóttina, en hélt. aö morgni
áfram göngu sinni á vit fjall-
anna, I átt til Þingvalla.
Einn vetur leiö. Aftur kom
sumar. Sumariö 1939. Júni.
A stórbýli einu I neöanverðum
Borgarfiröi knúöu tveir ferða-
langar dyra og beiddust gist-
ingar.
Hér voru á ferð kornung
„hjón”, norskrar ættar.
— Brúðkaupsferö sögöu þau.
Hann var hávaxinn, ljós yfirlit-
um, nýkominn frá námi I
þýskum háskóla, klæddur
óaöfinnanlegum sportklæönaöi
og I hnéháum leöurstigvélum.
Hún var þrekleg, einnig I hærra
lagi á vöxt. Háriö ljóst og mikið,
yfirbragöiö norrænt. Ariar.
Aö morgni voru þeim lánaöir
hestar, aö beiöni þeirra. Og þar
sem þau voru stigin á bak
Islenskum gæðingum, vopnuö
landakortum, forlátum mynda-
vélum og sjónaukum, kusu þau
ei aö þræöa troönar götur lág-
sveitanna til náttúruskoöunar,
heldur lögöu á brattann, þangaö
sem útsýni er hvaö best yfir
byggöir Borgarfjaröar og
nælægra héraða.
Fáa grunaöi þá og allra sist
islenskan sveitapilt, aö eftir
aöeins þrjá mánuöi brytist út
geigvæn styrjöld, sem ekki lauk
fyrr en nærri sex árum siöar.
3.
Sumariö 1939 veröur lengi I
minnum haft á Suöurlandi.
Veöurfar var mjög gott til allra
hluta og ekki sist til heyskapar.
Sólfar var mikiö, hlýindi meiri
en venjulegt var og þurrkar
góöir. Raki var þó nægur til
grassprettu, og eftir heita daga
lööraöi dögginá hverju strái um
nætur.
Kaup<amannskaup var 40 krón-
ur á viku, afburöaduglegir
menn fengu meira. Vélvæöingin
hafði ekki enn átt sér staö I
landbúnaöi. A betri bæjum voru
i notkun sláttuvélar og jafnvel
rakstrarvélar, sem hestum var
beitt fyrir. En orfiö og ljárinn,
ásamt hrifunni, voru enn
algengustu verkfærin. Svo fjarri
var tæknin og öll hagræðingin,
til aö létta heyskaparstörfin, aö
á jöröum sem taldar voru i tölu
stórbýla var allt hey bundið i
bagga á túni og flutt i hlöðu á
reiðingshestum, ,,á klökkum”,
eins og þaö var kallaö.
Vinnustundir hvers dags voru
margar og þrátt fyrir óvenju
hagstætt tiöarfar höföu bændur
almennt ekki lokið heyskap, aö
fullu, fyrr en i septembermán-
uði.
En hey voru mikil og góö og
búandmenn ánægöir og bjart-
sýnir. Góöviöri og hlýindi héld-
ust fram eftir hausti meö mikilli
berjasprettu og vænu fé af fjalli.
Frá þvi' snemma um vorið,
um sumariö og framundir lok
ágústmánaöar vann ég á Grund
1 Skorradal, fyrst aö almennum
vorverkum og siöan i kaupa-
vinnu.
Pétur Bjarnason bjó þá á
Grund með konu sinni Guörúnu
Daviösdóttur. Auk þess aö vera
gildur bóndi og hreppstjóri
Skorradalshrepps var Pétur at-
hugull og glöggur maöur og
haföi fastmótaöar skoöanir á
innanlandsmálum. Hann fylgdi
Sjálfstæöisflokknum.
Við ræddum ýmsa hiuti, eins og
gerist og gengur, og 1 umræöun-
um var hann jafnan veitandinn,
enda kom þar til aldursmunur
okkar, staöa hans, þekking og
reynsla.
Hann var friösamur maöur,
orövar og frábitinn þvi aö troöa
skoðunum sinum upp á aöra og
ég flikaöi ekki minum róttæku
skoöunum.
Samtöl okkar uröu rabb um
dægurmálin og ekki minnist ég
þess, að við ræddum nokkurn-
tima þann möguleika aö friöslit
yröu meö stórþjóöunum og
hættaværiá heimsstyrjöld. Mér
fannst síðar slik varfærni tákn-
ræn fyrir afstööu manna i sveit-
inni; annaöhvort trúöum viö
ekki að slikt gæti oröið, eöa, aö
viö treystum okkur ekki til aö
láta þaö álit i ljós.
Og þaö heföi þótt mikil hrak-
spá ef einhver heföi slegið fram
þeirri fullyröingu, aö styrjöld
væri óumflýjanleg, og hrein
fáviska að ímynda sér aö ísland
ætti eftir aö koma þar svo mikiö
viö sögu sem raun varö á. En úti
i hinum stóra heimi voru válynd
veöur á lofti.
Gifurleg pólitisk átök áttu sér
staö og fyrstu daga september-
mánaðar, nánar tiltekiö 3.
september, uröu þau hernaöar-
leg. Bretar og Frakkar sögöu
Þjóöverjum striö á hendur.
Heimsstyrjöldin siöari, sem
svo er kölluö, var skollin á.