Þjóðviljinn - 23.09.1982, Qupperneq 9

Fimmtudagur 23. september 1982 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
Sjaldan hefur jafnmörgum ís-
lendingum verið brugðið og daginn
sem fréttin barst hingað um fráfall
Kristjáns Eldjárns, en hann féll
fyrir skæðum sjúkdómi fyrir aldur
fram. Fyrir hönd Alþýðu-
bandalagsins vil ég leyfa mér með
þessum fáu orðum að flytja
aðstandendum Kristjáns öllum
samúðarkveðjur, en jafnframt
þakkir fyrir það starf sem Kristján
vann landi okkar og þjóð. Með
Kristjáni Eldjárn er genginn einn
sá maður sem skilur eftir sig spor í
sögu þjóðar okkar, störf hans
marka tímamót, þó aldrei færi
hann fram með fyrirgangi heldur af
hægð og ljúfmennsku.
Kristjáni Eldjárn kynntist ég
fyrst að marki haustið 1978 er
vinstri stjórnin svonefnda var
mynduð, 1. september. Kristján
vann embættisverk sín af stakri
prýði, natni og nákvæmni. Form-
legir og stífir ríkisráðsfundir urðu
sem kvaddur er í dag. Sjaldan hef-
ur verið betur við hæfi en einmitt í
dag að strengja þess heit að við
munum láta okkur annt um sögu
þjóðarinnar, menningu og þjóð-
lega reisn. Það skulum við öll gera.
Ég og fjölskylda mín flytjum
börnum Kristjáns, barnabörnum,
venslafólki og sérstaklega Hall-
dóru samúðarkveðjur.
Kristján Eldjárn var öðlingur og
um leið höfðingi, sem lifði alla
stund og starfaði í þágu þjóðar
sinnar. í því merki ber okkur öllum
að starfa.
Svavar Gestsson
Skamma stund hafði Kristján
Eldjárn setið á forsetastóli, þegar
hann var orðinn óumdeilt samein-
ingartákn allra íslendinga, virtur
og dáður af þrasgjarnri þjóð. sem
löngum hefur verið fundvís á mis-
klíðarefni. Hvar sem hann kom á
ferðum sínum um landið, fylgdi
og gæzku. Þegar svo fágætur mað-
ur fellur í valinn áður en lögmáls-
bundið haust er að fullu gengið í
garð, bregðast orðin jafnvel þeim,
sem leitazt hafa við að helga ævi-
störf sín orðum. Þá fer bezt á því að
drjúpa einungis höfði og votta frú
Halldóru Ingólfsdóttur Eldjárn,
börnum þeirra hjóna og öðrum ást-
vinum dýpstu samúð á stund harms
og trega^
Olafur Jóhann Sigurðsson
Langtum of snemma og fyrr en
nokkum varði er Kristján Eldjám
horfinn af sjónarsviðinu. Þeir vom
margir sem lögðu að honum á ár-
inu 1979 að gefa kost á sér í fjórða
sinn til forsetastarfa, sem hann
hafði gegnt með slíkri prýði, að
langflestir landsmenn hefðu kosið
að sjáhann áfram á Bessastöðum.
Kristján gat hins vegar með góðri
samvisku kvatt þann vettvang,
sem hann hafði verið á um 12 ára
Kristján Eldjárn
fyrrverandi forseti íslands
Fæddur 6. desember 1916 —Dáinn 14. september 1982
bærilegar samkomur undir hans
leiðsögn. Fundi átti ég með honum
er hann fól Alþýðubandalaginu
myndun ríkisstjórnar í annað sinn,
það var stjórnarkreppuveturinn
1979-80, eins og menn muna. Það
var gott að ræða við Kristján um þá
vandasömu stöðu sem þá var um að
ræða í íslenskum stjórnmálum,
hann vann þau verk einnig af
heiðarleika og rökfestu. Hann lét
ekki neinn segja sér fyrir verkum
heldur lagði hann sjálfstætt mat á
málin og hrökk ekki undan opin-
berum hótunum ofstækisafla.
í umræðum utan allra funda um
daginn og veginn var Kristján
skemmtilegur og fróður, opinberar
ræður hans voru sumar meistara-
verk, enda fór hann betur með ís-
lenskt mál en flestir aðrir menn.
Þjóðin sér nú á bak góðum
dreng, sem gegndi æðsta embætti
hennar með mikilli prýði. Þjóðin
öll saknar Kristjáns Eldjárns sem
vinar. Sjaldan hefur alþýða þessa
lands fundið sjálfa sig og örlög sín
jafn vel í nokkrum manni og þeim
honum sólskin og eining, hvernig
sem viðraði. Hjá þessu gat blátt
áfram ekki farið, svo fjölþættum og
óvenjulegum kostum sem Kristján
Eldjárn var búinn. Tylft ára gegndi
hann æðsta embætti þjóðar sinnar
með þeim hætti, að lengi mun
verða rómað og í minnum haft.
Hitt vissu fáir, að allan þann tíma
gekk hann aldrei fyllilega heill til
skógar, því að stuttu áður en þjóð-
in leiddi hann til öndvegis, hafði
hann kennt þess sjúkdóms, sem nú
hefur orðið honum að aldurtila.
Um kosti Kristjáns Eldjárns,
hvort heldur áskapaða eða áunna,
er óþarft að fjölyrða. Þjóðinni allri
er löngu kunnugt um gáfur hans og
menntun, vísindastörf hans og rit-
list, eljusemi hans og samvizku-
semi, víðsýni hans og ljúfmennsku.
Því má samt bæta við, að í hugum
þeirra sem áttu því láni að fagna að
kynnast honumog njóta áratugum
saman vinsemdar hans, var hann
umfram allt ímynd hinna dýrmæt-
ustu manndyggða, persónu-
gervingur drenglyndis, hógværðar
skeið, mun lengur en hann hafði
ráð fýrir gert í upphafi og gefið
ádrátt um. Hann vísaði umleitun-
um manna um þessi efni á bug, ma.
með þvi að benda á verk sem hann
ætti óunnin á fræðasviðinu. Það
var því erfitt fyrir þá sem kunnugir
voru störfum hans sem fomleifa-
fræðings og þjóðminjavarðar að
mæla gegn svo eðlilegri viðbám,
ekki síst þar sem vænta mætti nýrra
ritsmíða og bóka frá hendi vísinda-
mannsins og alþýðufræðarans.
Þessi staðfasta ákvörðun dr. Krist-
jáns veldur því, að hann kveður nú
sem fyrrverandi forseti, en fráfall
hans er ekki síður mikið harms-
efni.
Það er nokkur mælikvarði á
gæfu þjóðar, hvort sagan nær að
tefla fram hæfileikamönnum til
forystu fyrir nýjum straumum í
þjóðlífinu þegar á reynir. Eftir
slíku var leitað við forsetafram-
boðið 1968. Þá staðnæmdust
margir við Kristján Eldjám.
Það var ekki auðunnið að fá
hann til að gefa kost á sér til fram-
boðs og segja má að hann hafi ver-
ið knúinn í hlutverkið af eindregn-
um óskum og áskorunum fjölda
manna og samtaka. Hugmyndin
um að kveðja Þjóðminjasafnið og
leita kjörfylgis til æðsta embættis
þjóðarinnar var þannig ekki frá
honum komin. Fram að þeim tfma
hafði hann haslað sér allt annan og
hljóðlátari völl, sem hann ræktaði
og gætti af stakri alúð. Honum
tókst snilldarlega að tengja saman
embættisfærslu og fræðistörf og
koma niðurstöðum á framfæri
þannig að almennan áhuga vakti.
Með ritum sínum og fyrirlestrum
um mannvist fyrri tíðar í landinu
náði Kristján í senn að glæða skiln-
ing manna á kjörum og verkum
forfeðra okkar og efla heilbrigða
þjóðerniskennd. Það var þessi
strengur, er Kristján hafði snortið
í brjósti margra, sem beindi að
honum sjónum, þegar leitað var
forsetaefnis 1968. Hógværð í fram-
göngu og alþýðlegt viðmót hans
samfara höfðinglegri reisn voru
einnig eiginleikar, sem féllu að
hugmyndum margra um þjóðhöfð-
ingja.
Þótt hann fengi stuðning manna
úr öllum stjómmálaflokkum var
hann öðm fremur frambjóðandi
alþýðunnar í landinu og þeirra,
sem sjá vildu á forsetastóli alþýð-
legan fuiltrúa sem hafinn væri yfir
flokkadrætti. Afstaða Kristjáns til
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar fyrr
og síðar og rætur hans djúpt í ís-
lenskri þjóðmenningu tryggðu
honum nær óskorað fylgi vinstri
manna í landinu.
Það reyndist létt fyrir fæti og
ánægjulegt verkefni að starfa fyrir
frambjóðandann Kristján Eldjám
í einu kosningabaráttunni sem
heyja þurfti fyrir hann sem forseta
með Halldóru sér við hlið. Ekki
átti þetta síst við um Austurland,
þar sem stuðningsmenn hans skil-
uðu yfir 80% kjörfylgis. Yfirburða-
sigur hans í forsetakosningunum
það ár var þeim mun athyglisverð-
Sjá næstu síðu
YJlrlit um störf og helstu
ritverk Kristjáns Eldjárns
Kristján Eldjárn fæddist á Tjörn
í Svarfaðardal 6. desember 1916,
sonur hjónanna Sigrúnar Sigur-
h jartardóttur frá Urðum í Svarf aðar-
dai og Þórarins Eldjárns Kristjáns-
sonar bónda og kennara á Tjörn.
Móðurforeldrar hans voru Soffía
Jónsdóttir og Sigurhjörtur Jóhann-
esson bóndi á Urðum, en föðurfor-
eldrar Petrína Soffía, dóttir sr.
Hjörleifs Guttormssonar á Völlum
í Svarfaðardal, og Kristján Eldjárn
Þórarinsson prestur á Tjörn. Hann
var því einkar hreinræktaður
Svarfdælingur.
Kristján varð stúdent frá
Menntaskólanum á Akureyri 1936.
Hann stundaði nám í fornleifafræði
við Kaupmannahafnarháskóla
1936-1939, en heimstyrjöldin batt
enda á það nám um sinn. Hann var
stundakennari við Menntaskólann
á Akureyri 1939-41, en settist þá í
Háskóla íslands og lauk magist-
ersprófi í íslenskum fræðum 1944.
Hann varð doktor frá heimspeki-
deild 1957 fyrir rit sitt Kuml og
haugfc í heiðnum sið á íslandi.
Kristján varð aðstoðarmaður
þjóðminjavarðar 1945 og síðan
þjóðminjavörður frá 1947 til 1968,
er hann var kjörinn forseti íslands.
Því embætti gegndi hann þrjú
kjörtímabi) til 1980. Hann var út-
néfndur prófessör við heimspeki-
deild Háskóla íslands 1981.
Árið 1947 kvæntist hann eftirlif-
andi eiginkonu sinni, Halldóru
Ingólfsdóttur frá ísafirði, og eign-
uðust þau fjögur börn, Ólöfu, Þór-
arin, Sigrúnu og Ingólf.
Auk atvinnu sinnar gegndi Krist-
ján fjölmörgum trúnaðar- og virð-
ingarstörfum. Hann var m.a. for-
maður Stúdentafélags Reykjavíkur
og í ritnefnd Þjóðvarnar 1948-49,
um árabil í stjórn Hins íslenska
bókmenntafclags, útgáfustjóri
Acta Archaeologica, í útgáfustjórn
Kulturhistorisk leksikon for nor-
disk middclaldcr, í stjórn hugvís-
indadeiidar Vísindasjóðs, í náttúr-
uverndarnefnd Reykjavíkur 1958-
68, formaður örnefnanefndar
1959-68 og í orðunefnd 1966-68.
Hann var gerður heiðursfélagi Rit-
höfundasambands íslands 1977.
Hann sat í stjórn Hins íslenska
fornleifafélags frá 1945, lengstaf
sem skrifari, en var formaður þess
frá 1979. Hann varð ritstjóri Ár-
bókar Fornleifafélagsins 1947, líf-
gaði hana þá úr dauðadái og rit -
stýrði henni til dauðadags, í 35 ár.
Dr. Kristján var gerður heiðurs-
doktor við háskólana í Aberdeen
1969, Lundi 1970, Óðinsvéunt
1974, Björgvin 1975, Leningrad
1975 og Leeds 1978.
Kristján var afkastamikill höf-
undur, og skulu hér talin helstu rit
hans: Rústirnar í Stöng 1947,
Gengið á reka 1948, Um Hólakir-
kju 1950, Um Grafarkirkju 1954,
Kuml og haugfé (doktorsrit) 1956,
íslensk list frá fyrri öldum 1957,
Stakir steinar 1959, Hundrað ár í
Þjóðminjasafni 1962, Haglciksverk
Hjálmars í Bólu 1975. Fullbúin til
prentunar er bók hans um Arngrím
Gíslason málara. Af þýðingum
hans skulu nefndar Norðurlands-
trómet í bundnu máli 1977 eftir
norska 17. aldar klerkinn Pcter
Dass og Steinhúsin gömlu á íslandi
1978 eftir Helge Finsen og Esbjörn
Hiort.
Auk þessa skrifaði hann fjölda
greina og ritgerða um margvísleg
efni í ýmis blöð og tímarit, en mest
þó í Árbók Fornleifafélagsins.
Skulu hér taldar helstu ritgerðir
hans í henni: Skálarústin í Klaufa-
nesi í Svarfaðardal 1941-42, Eyði-
byggð í Hrunamannaafrétti 1943-
48, Kumlateigur á Hafurbjarnar-
stöðum 1943-48, Tvennar bæjar-
rústir frá seinni öldum 1949-50,
Kléberg á íslandi 1949-50, Hringur
með nöfnum Austurvcgskonunga
1949-50, Rannsóknir á Bergþórs-
hvoli 1951-52, Gamall íslenskur
rennibekkur 1953, Fornmanna-
grafir að Sílastööum í Kræklinga
hlíð 1954, Kapelluhraun og Kapell-
ulág 1955-56, Þrjú kuml norðan-
lands 1957-58, Raeningjadysjar og
Englcndingabein 1959, Að sauma
síl og sía mjólk 1960, Bær í Gjá-
skógum 1961, Alþingishátíðarpcn-
ingarnir 1962, F'ornkristnar grafir
á Jarðbrú í Svarfaðardal 1963
Vatnssteinn frá Bjarteyjarsandi
1963, Aldarafmæli Þjóðminjasafns
íslands 1963, Merkilegar girðingar
á Melanesi á Rauðasandi 1964,
Kuml úr hciðnum sið, fundin á síð-
ustu árum 1965, Bjöllurnar frá
Kornsáog Brú 1966, Kumlatíðindi
1967, Krýning Maríu, altaristafia
frá Stað á Reykjanesi 1968, Myndir
af Skálholtsbiskupum 1968, F'orn'
leifafundur í Ytri-Fagradal 1969,
Útskurður frá Skjaldfönn 1969,
Tá-bagall frá Þingvöllum 1970
Þrír atgcirar 1971, Upphaf vöru-
peninga á íslandi 1972, Þorláks
skrin í Skálholti 1973, Punktar úm
Hraunþúfuklaustur 1973, Minnis-
greinar Árna Magnússonar um
merka kirkjugripi 1976, Legstcinn
Páls Stígssonar 1978, Oxadalr
1978, Upprifjun úr hundrað ára
* sögu Fornleifafélagsins 1979,
Leiruvogur og Þerneyjarsund
1980, Uslaréttir 1980, Örnefni og
minjar í landi Bessastaða á Álfta-
nesi 1981.