Þjóðviljinn - 23.09.1982, Qupperneq 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 23. september 1982
vildi kanna það svið enn nánar, og
hann gerðist brátt afkastamikill
rannsakandi. Einkum átti forn-
öldin, landnámsöldin og sögu-
öldin, huga hans, og niðurstöður
kumlarannsóknanna birtust síðar í
doktorsriti hans, Kuml og haugfé
úr heiðnum sið á íslandi.
En rannsóknir hans og ritsmíðar
um menningarsöguleg efni spönn-
uðu von bráðar yfir öll tímabil og
velflest efni íslenzkrar menningar-
sögu. Rit hans, stór og smá, urðu
með ólíkindum mörg og fjölbreytt.
Ná þau yfir rannsóknir allt frá land-
námi íslands og til myntsláttu síð-
ari tíma. Áhugi hans á menningar-
sögu var svo víðfeðmur, að honum
voru öll svið hennar innan seiling-
ar. Sama var, hvort hann ritaði um
örnefni og örnefnasöfnun, hús og
híbýli landsmanná í fornöld eða á
síðari tímum, grafir fornmanna eða
biskupa miðalda, hagleiksverk út-
skurðarmanna eða málara,
heimildargildi fornra frásagna,
gamla atvinnuhætti eða verkmenn-
ingu liðinna kynslóða, rústir og
andi, gleðigjafi með sinni léttu
kímni og sinni miklu þekkingu á
fólki og atburðum úr sögu lands og
þjóðar.
Framan af voru aðstæður á Þjóð-
minjasafninu aðrar en síðar varð,
starfslið fámennara og enn minni
fjárhagsleg úrræði og því sjaldan
hægt að ráða aukafólk til ígripa-
verka. Þess vegna hlóðust hvers
konar dagleg störf og dagleg fyrir-
greiðsla auk rannsóknanna á hið
fámenna starfslið. Framan af var
Kristján eini bílstjóri safnsins og
því kom mjög á hann að fara eftir-
lits- og skoðunarferðir um landið,
hyggja að ástandi gömlu bygging-
anna og sjá um viðgerðir, athuga
um friðlýstar minjar og hvaðeina,
sem markvert mátti telja, líta á eitt
og annað sem boð bárust um og
ástæða var til að athuga og yfirleitt
að bregða við þegar kallað var. Á
ferðum sínum um landið kynntist
hann þess vegna fjölda fólks og
batt við það traust vináttubönd,
sem hann bjó síðan að alla tíð.
Mátti ég glöggt um það vita, því að
orð hafði látið falla, en allt var það
með hógværum ábendingum. Stór-
yrði vissi ég aldrei frá honum fara
og hann var mjög varfærinn með að
fella dóma um menn eða málefni,
sem hann þekkti ekki sæmilega vel
til. Flestum betur skildi hann
mannlegar tilfinningar, mannlegan
breyskleika og mannlegt líf.
Kristján var einstaklega þægi-
legur og skemmtilegur samstarfs-
maður. Olli því glöggskyggni hans,
mikil þekking, gamansemi og glatt
viðmót. Það var sannkallað ævin-
týri að ferðast með honum út um
landið. Hann var hverjum manni
fróðari um sögu lands og lýðs, at-
burði hvers héraðs og einstakra
staða þekkti hann með ólíkindum
vel og kunni að miðla fróðleik sín-
um þannig, að allir hlutu að tendr-
ast af frásögninni. Margt bar á
góma á ferðum okkar, sem urðu þó
allt of fáar. Kannske var það hnitt-
in vísa eftir bónda á þessum bæ,
fornkuml sem fundizt hafði við
veginn, góðir gripir í safninu úr
þessari kirkjunni eða hinni, sér-
Kristj án Eldj ár n
Fræðimaðurinn Kristján Eldjárn og bókamaðurinn.
jarðfastar minjar, bókmenntir,
skáldverk og kveðskap. Þekkingin
var ótrúlega yfirgripsmikil og djúp-
stæð, enda var hann víðlesinn og
minnið traust, skarpleikinn næmur
til að skiija á milli hismis og kjarna
og greina aðalatriði hvers máls frá
aukaatriðum. Smekkvísi hans á
mál og stíl var alkunn, yndi af
skáldskap og meðfædd skáldgáfa
gerðu hann enn næmari fyrir mál-
auðgi og fegurð tungunnar, enda
voru öll skrif hans felld í hagieiks-
umgerð íslenzkrar tungu.
í skrifum sínum og rannsóknum
var Kristján gagnrýninn, bæði á
eigin hugmyndir og kenningar ann-
arra. Sumt það, sem hann hafði
sjálfur sett fram fyrr á tíð til skýr-
ingar ýmsum þáttum í íslenzkri
menningu, efaðist hann síðar um,
og þá var hann sjálfur oft fyrstur
manna til að vekja athygli á því.
Hann skýrði öðrum frá áliti sínu á
hugmyndum þeirra skýrt og
skorinort. Hann var mjög á verði
gagnvart furðukenningum ýmiss
konar, sem alls staðar skjóta upp
kollinum og eru oft grundvallaðar
á vanþekkingu eða dómgreindar-
skorti, en oftast kaus hann að
hliðra sér hjá að leggja opinberlega
dóm á slíkar kenningar; vissi sem
var' að það sem jaðrar við trúar-
brögð frekar en byggt sé á þekk-
ingu er ævinlega erfiðast að glíma
við.
Þrátt fyrir sitt mikla starf í vín-
garði íslenzkrar menningarsögu
var Kristján Eldjárn lífs-
gleðimaður, sem alltaf reyndi að
gefa sér tíma til að taka þátt í vina-
fagnaði þegar við átti. Vinahópur
hans innan lands og utan var
gríðarstór og hann naut þess að
eiga samskipti við fólk. Þar var
hann jafnan bæði veitandi og þiggj-
óvíða kom ég svo á bæi eða heimili
úti um land, að ekki væri spurt eftir
Kristjáni, högum hans og viðfangs-
efnum. Fólk saknaði hans af safn-
inu en fannst þó um leið, að ekki
myndi annar betur skipa hús-
bóndasætið á Bessastöðum.
t Starfsdagur Kristjáns var oft
langur. Ævinlega fór drjúgur hluti
dagsins í störf, sem vinna þurfti á
stofnuninni, bréfaskriftir, af-
greiðslu ýmislegra mála og hvað-
eina, sem uppá kom. Ævinlega
gafst þó einhver tími til rann-
sóknarstarfa. Þá voru kvöldin og
helgarnar notuð vel og sagði hann
mér eitt sinn, að laugardagarnir og
sunnudagsmorgnarnir hefðu
reynst sér drýgstir til fræðistarfa.
Hann notaði tíma sinn til hins ýtr-
asta og sat aldrei iðjulaus.
Þar á ofan var hann einstaklega
greiðvikinn og sinnti nær því hvers
manns kvabbi. Ailt var sjálfsagt, ef
það var á annað borð unnt, hvort
sem var að skrifa grein í rit eða
inngang að bók, halda erindi, hitta
menn að máli eða taka þátt í um-
ræðum. Og ekki linnti slíku þótt
hann væri farinn að Bessastöðum.
Þar sat enn hinn mannlegi þáttur í
fyrirrúmi.
Framantaldir eiginleikar eru
meðal þeirra, sem gerðu manninn
Kristján Eldjárn flestum öðrum
fremri. En margt fleira kom til.
Aldrei sá ég hann skipta skapi
nema til glaðværðar. Aldrei vissi ég
hann reiðast, hann var gætnari
maður en svo, að hann léti stundleg
atvik raska hugarjafnvægi sínu. Og
þó var hann fastur fyrir og ákveð-
inn í skoðunum. Honum gat sárnað
ef honum fannst að ósekju vegið að
góðum málstað eða maður hafður
fyrir rangri sök. Átti hann þá til að
gera athugasemd við þann, sem
kennilegt örnefni hér, og þarna
sagði sagan, að fornhetjur hefðu
barizt. Landið fékk líf við slíkar
frásagnir.
Árið 1968 hvarf Kristján Eldjárn
frá Þjóðminjasafninu og tók við
embætti forseta íslands, kjörinn til
þess af miklum meirihluta þjóðar-
innar. Hann sóttist þó ekki eftir
virðingarstöðum eða embættum að
eigin frumkvæði. Er mér kunnugt
um, að það var fyrir mikinn þrýst-
ing hvarvetna að sem hann lét til
leiðast að fara í forsetaframboð.
Um þetta leyti ræddum við oft
saman og ýmsa hluti bar á góma,
sem hann hefur kannske ekki sagt
mörgum öðrum. „Mig hefur í raun-
inni aldrei langað til að verða ann-
að en bóndi norður í Svarfaðar-
dal“v sagði hann þá eitt sinn við
mig. Tryggðinni við fæðingar-
sveitina var við brugðið. Henni
hélt hann alla tíð og hina gömlu
bændamenningu mat hann hvað
mest. Hann kunni glögg skil á
skepnum, einkum sauðfé, og ég
minnist þess, að einu sinni er við
höfðum gist í Fornahvammi á suð-
urleið beið hann þess, að Gunnar
bóndi færi til gegninga til að geta
farið með honum í húsin og skoðað
sauðféð.
Kristján Eldjárn var Iítill kröfu-
gerðarmaður sjálfum sér til handa.
Hann vildi helzt lifa einföldu
hófsemdarlífi, eins og heiðarlegt
sveitafólk var alið upp við, og sagt
hefði hann getað eins og Hjálmar:
„Hataði eg leti og óhóf allt“. Eðli-
lega urðu breytingar á lífsstíl hans
er hann tók við embætti forseta ís-
lands og fjölskyldan fluttist til
Bessastaða. En fyrr á árum vann
hann oft við frumstæð skilyrði við
fornleifarannsóknir sínar eins og
þá var títt, bjó í tjöldum eða í
þrengslum á sveitabæjum, og ekki
setti hann fyrir sig, er hann kom í
vikutíma sumarið 1966 austur í
Hvítárholt og tók þátt í fornleifa-
rannsóknunum þar, þótt við svæf-
um ofan á heystabbanum í fjárhús-
hlöðunni. Hafði enda okkur þekkt-
ara fólk í sögunni þurft að gista í
gripahúsi.
Kristján hefur sennilega búizt
við, að á Bessastöðum fengi hann
gott næði til að sinna hugðarefnum
sínum, rannsóknum og skrifum um
íslenzka menningarsögu, emb-
ættisstörfin tækju vart þann tíma,
að drjúgur hluti dagsins gæfist ekki
til að koma því áleiðis, sem stopull
tími á safninu hafði hindrað. En
líklegast hefur sú raunin ekki orðið
á svo sem hann vonaði. Forseta-
embættið var oft á tíðum erilsamt
og gerði miklar kröfur. Samt hélt
Kristján mikilli tryggð við sinn
gamla fræðaheim, sína gömlu
kunningja utan lands og innan,
fylgdist vel með því sem gerðist á
sviði menningarsögunnar, las mik-
ið og skrifaði greinar, langar og
stuttar. Allan tímann var hann rit-
stjóri Árbókar fornleifafélagsins,
sem hann hafði sjálfur endurvakið
eftir nokkurra ára dásvefn árið
1948, og skrifaði í hana fjöldann
allan af greinum,sem sumarbyggð-
u á víðtækum og erfiðum rann-
sóknum hans sjálfs. Á forsetaárum
sínum gat hann þó enn sinnt
fornleifarannsóknum að nokkru,
fór nokkrum sinnum austur í Papey
til að rannsaka þær fornar minjar,
sem í eynni var að finna og von var
til að gætu gefið einhverja vitn-
eskju um tilvist Papanna fornu.
Hann skoðaði vandlega hvers kyns
fornar minjar á Reykjanesskaga og
skrifaði skýrslur um þær.
Hingað í Þjóðminjasafnið kom
hann alloft til að leita sér fanga,
skoða gripi sem tengdust rann-
sóknum hans í það og það skiptið,
ræða um greinar í Árbókina, eða
aðeins til að halda uppi kynnum við
gamla samstarfsmenn og kynnast
því nýja fólki, sem komið hafði á
stofnunina eftir að hann fór. Hins
vegar skipti hann sér í engu af dag-
legum rekstri safnsins eftir að hann
fór þaðan en fylgdist þó vel með
öllu því, sem verið var að starfa
hina og þessa stundina og var ævin-
lega reiðubúinn að veita ráð og lið-
sinni í hverju máli. Þurfti ég oft að
leita til hans og fá ráð og leiðbein-
ingar, einkum fyrst í stað eftir að ég
settist í sæti hans hér, og ævinlega
greiddi hann úr hverjum þeim
vanda, sem til hans var leitað með.
Alla þá hjálp og liðsemd, sem hann
veitti mér, sem þá tók við embætti
hans og ýmsum hlutum þar lítt
kunnugur, fæ ég seint fullþakkað.
Þeir, sem bezt þekktu Kristján
Eldjárn vissu, að hin síðari árin var
hann ekki heilsusterkur, en hitt
grunaði víst fæsta, að heilsubilun
hans væri svo alvarleg, sem raun
varð á. Mig grunar, að hann hafi
oft gengið þreyttur til hvílu eftir
langan og strangan vinnudag, þar
sem þurfti að sinna embættis-
skyldum dagsins, undirbúa verk-
efni morgundagsins og þar á ofan
finna smástundir inn á milli fyrir
hugðarefnin. Margir glöddust því
er hann ákvað að taka sér hvíld frá
opinberum störfum er þriðja kjör-
tímabil hans sem forseti rann út.
Nú vonuðumst við, að hann gæti
átt í vændum nokkur góð ár, unnið
áhyggjulaust að því að ganga frá og
koma á prent ýmsum þeim merku
rannsóknum, sem hann hafði verið
að vinna að og átti hálfkaraðar. Má
þar nefna Skálholtsrannsóknirnar,
rannsóknirnar í Papey, bókina um
Arngrím málara og fjöldamargt
annað, sem tíminn hafði ekki leyft
að lokið yrði. Þá bauðst honum
persónuleg prófessorsstaða við
Háskólann, sem heimilaði honum
að halda fyrirlestra um menningar-
sögu. Til þess hugsuðu margir gott,
því Kristján var snjall kennari og
mikill fræðari, og sjálfur mun hann
hafa hugsað sér að sinna þessu
verkefni nokkuð eftir því sem tím-
inn gæfist. Hann vildi losa sig sem
mest við önnur verkefni en hin
fræðilegu; þannig svipaðist hann
um eftir nýjum ritstjóra Árbókar
fornleifafélagsins, sem gæti tekið
þann launþunga bagga af sér.
Heimilið, sem þau Halldóra
höfðu búið sér á Sóleyjargötunni,
var fallegt og smekklegt og nú ríkti
ró yfir tindum. Þar var gott og frið-
sælt fræðaafdrep, hið mikla og
góða bókasafn var við höndina og
stutt að fara upp í Þjóðminjasafn
Frú Halldóra og dr. Kristján ásamt Margréti Danadrottningu og Henrik
prins.
Kekkonen var tíður gestur í forsetatíð dr. Kristjáns. Hér eru forsetarnir
ásamt frú Halldóru og Guðlaugi Þorvaldssyni.