Þjóðviljinn - 24.11.1982, Page 8

8 SÍÐA — ÞJOÐVILJINN Miðvikudagur 24. nóvember 1982
Dagný Kristjánsdóttir og Árni Bergmann skrifa um bókmenntir
Bamaeyjar
í fyrra sá ég kvikmyndina
Barnaeyjuna í Kdben og fannst
hún hvort tveggja í senn góð og
stórmerkileg. Enn merkilegra
fannst mér þó að lesa bók P.C.
Jersild núna og bera saman sögu
hans og kvikmynd Keys Pollock.
Einmana barn
í stórri borg
Hlynur Sveinsson, tæplega ell-
efu ára, ákveður að fara ekki í
sumarbúðir á Barnaeyjunni.
Mamma hans hefur fengið vinnu
úti á landi og Hlynur leikur á
hana. Hann þykist fara til Barna-
eyjunnar í sumarbúðir, falsar til-
kynningu frá henni um veikinda-
forföll og finnst hann ári snjall. Nú
hefur hann heilt sumar, tvo langa
mánuði, til að hugsa um lífið og
tilveruna.
Mamma Hlyns er hjúkrunar-
kona og einstæð móðir. Hún vill
ekki segja Hlyni hver hafi verið
faðir hans en Hlynur veit það vel.
Maðurinn sem gat hann forðum
tíð „fór burt“, stakk af og Hlynur
hefur um það illan grun að hann
hafi laumast burt til að gerast
aðalritari Sameinuðu Pjóðanna:
„Hammarskjöld hafði dáið
einhverntíma í byrjun sjö-
unda áratugarins. En áður en
hann gaf upp öndina hafði
hann búið Hlyn til...Það
héngu myndir af Hammar-
skjöld í skólanum, hann var
ljóshærður með mjótt nef eins
og Hlynur og slappar kinnar,
Hamsturs kinnar. Auk þess
var hann á allan hátt hinn óá-
byrgasti að sjá, alveg eins og
maður sem barnar konu og fer
síðan til Ameríku. Ætti hann
kannski að hafa samband við
ættingjana?“(21)
Kenningin um Dag Ham-
marskjöld reynist villukenning.
Hins vegar á Hlynur heittrúaða
ömmusem flutti til Gaflsoggekk
í sértrúarsöfnuð þar. Mamma
Hlyns virðist ákveða að senda
hann til Barnaeyjunnar, en ekki
til ömmunnar, vegna þess að þau
amma og Hlynur höfðu sumarið
áður „talað mikið saman um
helvíti, amma hafði nefnilega
ekkert sjónvarp.“(10)
Hlynur sjálfur er undarlegt
barn. Hann er fullkomlega ein-
angraður, á enga vini eða leikfé-
laga, enda óttast hann og fyrir-
lítur jafnaldra sína í skólanum,
þeir hrekkja hann og stríða hon-
um og honum er ekki um þá.
Hann lifir því mjög í eigin hugar-
heimi þar sem fantasían, ímynd-
unaraflið, heimatilbúin heim-
sp^ki, ótrúlegustu þekkingar-,
brot þaðan og héðan, barna-
skaþur og (of)þroskaðar hug-
myndir spinnast saman og mynda
síbreytilegt og ákaflega fjörugt líf
þessa barns.
Hlynur telur sér t ú um að
hann velji einangrun sína, hann
sé að svara merkum spurningum
um tilgang lífsins þetta sumar í
Stokkhólmi. Heimspekilegar
P.C.Jersild
vangaveltur hans verða stundum
spaugileg eftirmynd af sálar-
kreppum fullorðinna um alda-
raðir. Hann veltir því til dæmis
fyrir sér hvort sé í raun og veru
nokkur annar til í heiminum en
hann sjálfur - en ákveður að
halda þeim pælingum vandlega
leyndum þegar fiann hugsar til
reiði skólabræðra sinna ef þeir
kæmust að því að hann hefði ver-
ið að hugsa um að þeir væru ekki
tii. En tilvistarhugleiðingar
drengsins, ímyndunarafl hans og
sjálfsvöm breytir því ekki að ein-
manaleiki hans er ekki sjálfval-
inn. Hann kann hreinlega ekki
að mynda sambönd við fólk.
Hann er of öryggislaus, of hrædd-
ur, of var um sig, of auðsærður og
yfirnæmur til að geta gefið og
tekið í réttum hlutföllum.
Hlynur ásakar móður sína ekki
fyrir eitt eða neitt fyrr en yfir lýk-
ur - en lausasambönd hennar eru
þáttur í því hve mjög hann óttast
hatur og tilhugsunina um það að
verða kynþroska. Hann sér sig í
anda, knúinn áfram af kynhvöt
sinni, óhæfan um að mynda til-
finningasambönd en í stöðugri
þörf fyrir það samt vegna kyn-
hvatarinnar:
„Þann dag sem hann kæmist á
kynþroskaskeiðið væri öllu
lokið. Þá myndi hann flækjast
inn í málefni fullorðna fólks-
ins og eftir það yrði ekki aftur
snúið. Maður yrði blýfastur í
greddu og öðrum viðbjóði,
hugsanir manns yrðu aldrei
hreinar framar. Öll orka færi í
að verða sér úti um drátt, ekk-
ert yrði eftir til að leysa gátuna
um það hvort Guð væri til og
þá um leið hvað heyrðist þeg-
ar Guð skapaði Adam
...Hlynur skoðaði kynfæri sín
á hverjum degi fullur skelfing-
ar eins og hann væri að fá
krabbamein." (22)
Hugmyndalegur veruleiki
Hlyns Sveinssonar er kapítuli út-
af fyrir sig- en hann þarf líka að
sjá um hinar veraldlegu þarfir
sínar. Og hann er bara lítið barn í
stórri borg.
Lífsbarátta
Eftir því sem líður á söguna
verður lífsbaráttan harðari og
harðari hjá Hlyni. Hann þarf að
borða, hafa húsaskjól og hrein
föt. Hlynur fær sér vinnu, rænir
svolitlum sparipeningum frá
móður sinni og dregur sér nokk-
uð af fé hennar til viðbótar. En
þetta dugar ekki til, alla vega
ekki eftir að vinnustað drengsins
er lokað vegna sumarleyfa.
Smám saman verður hann bjarg-
arlaus.
Andstyggileg mannfýla, elsk-
hugi móðurinnar, eltir Hlyn heim
og tekur af honum húslyklana til
eigin nota. Uppúr því verður
drengurinn húsnæðislaus líka.
Það harðnar þannig á dalnum,
drengurinn verður soltnari, skít-
ugri og hrjáðari eftir því sem líður
á sumarið. Hann flækist um og
upplifir æ harkalegri árekstra við
umhverfið uns hann hnígur útaf,
veikur og vannærður, í bókarlok.
Móður hans er gert viðvart og
hann lagður inná sjúkrahúsið þar
sem hún vinnur. Hlyni finnst
þetta „dúndurgott" þegar allt
kemur til alls - hann er kominn
heim. Hann horfir með blíðu á
mömmu sína dotta á stól við
hliðina á sjúkrarúminu og hugs-
ar: „Mamma litla, mamma kerl-
ingin sem hafði svo lélegan
smekk á karlmönnum." (298)
Þetta sumar hefur verið harður
skóli - en nú er því lokið.
Mynd og saga
Eins og ég sagði í upphafinu sá
ég kvikmynd Keys Pollock,
Barnaeyjuna, en hún var sýnd
hér í Reykjavík á listahátíð s.l.
vetur. Kvikmyndin er afar sjálf-
stæð úrvinnsla á bók Jersild. Key
Pollock sagði líka í viðtali um
myndina að hann hefði ekki haft
nokkurn áhuga á að kvikmynda
söguna sem slíka, hann hefði vilj-
að skapa nýtt verk með mynda-
vélinni og byggja á grunni hug-
mynda og efnis bókarinnar.
Hann bætir inn atriðum sem eru
ekki í bókinni og fellir önnur út
og meðan á vinnslu hennar stóð
hafði hann aldrei samband við
Jersild. Ég gat samt ekki annað
en furðað mig á því þegar ég las
bókina hve gjörólíkar Barna-
eyjur þessara tveggja höfunda
eru.
Bók Jersild er ferlega fyndin,
að mínu mati. Hugrenninga-
tengsl Hlyns eru stundum
Framhald á bls. 12
Textinn ogsýningin
Sigurður A. Magnússon:
I sviðsljósinu.
Leikdómar 1962-1973.
Mál og menning.
Eins og minnt er á í formála
þessa leikdómasafns Sigurðar A.
Magnússonar, þá spannar það
þann tíma þegar fjörkippur veru-
legur komst í íslenska leikritun -•
og leikhúsin voru líka nokkuð
rösk við að láta þýða og setja upp
furðu margt af því sem þótti
mestum tíðindum sæta í alþjóð-
legum leikhúsheimi.
Fróðlegast er að rifja upp hvað
leikdómarinn hafði um spánný ís-
lensk leikverk að segja. Sigurður
á það sammerkt með þeim einum
leikdómara öðrum sem út eftir
hann hafa komið greinasöfn, Ás-
geiri Hjartarsyni, að hann er bók-
menntamaður fyrst, og lætur
þeim báðum vel að fjalla um
leikverk sem bókmenntir. Það
breytir engu í þeim efnum, að
Sigurður er mjög opinn fyrir
þeim tíðindum sem voru að ger-
ast í þann tíð, að hinn bókmennta-
legi þáttur var eins og að skreppa
saman fyrir framsókn þess sem
sérlegt er fyrir leikhús og fyrir
framsókn leikstjóranna.
Ein er sú stefna sem margir
gagnrýnendur fylgja í raun, þótt
þeir hafi kannski aldrei gert hana
upp við sig fyrirfram: þeir eru
nokkuð örlátir við byrjendur, en
hafa tilhneigingu til að draga
fram snögga bletti á þeim sem
frægð hafa hlotið nokkra og
reynslu: Sigurði tekst einatt vel
að koma orðum að því í stuttu
máli sem hann telur höf-
uðeinkenni verka. Hvort sem
hann beinir athygli að því að
Guðmundur Steinsson hafi
„næmari tilfinningu fyrir
leiksviði og því sem þar má gera
en fyrir mæltu máli,“ áfellist
Agnar Þórðarson fyrir þá
Bjartur gerist bolsi
Skúli Guðjónsson:
Hver liðin stund er lögð I sjóð.
Skuggsjá 1982.
Höfundur kallar bók þessa
„sundurlausa minningaþætti" allt
frá bernskuárum og fram til þess
að hann missti sjónina - en frá
þeim tíma og því sem síðar varð
hefur hann skýrt frá í öðrum
bókum.
Minningaþættir eru margir á
bók.komnir og lesandinn freistast
til að festa hugann við það fyrst
og fremst sem sérstætt er eða
sjaldgæft: svo margt hefur hann
heyrt til dæmis um bernsku í sveit
fyrir vélaöld, að af þeim vett-
vangi verður fátt til að freista
hans veri.'ega, eins þótt dável sé
stílað.
Fyrri hluti bókar Skúla geymir
einmitt slíka bernskuþætti. En
hann segir líka frá ýmsu fleiru. Til
dæmis fæst hann við tvær mýtur,
tvær „helgisagnir,“ sem hann hef-
ur sjálfur komist í tæri við - og
gerir sitt til að afhjúpa þær, ef svo
mætti að orði kveða. Skúli hefur
gengið í skóla til konunnar sem
var Elskan hans Þórbergs í Ofvit-
anum og íslenskum aðli. Og hvað
gerist svo þegar á að bera saman
bókmenntir og veruleika?: „Við
Þórbergur vorum góðir kunningj-
ar. Það getur vel verið að hann
hafi verið skotinn í mér, en ég var
aldrei neitt skotin í honum....“
„Henni gramdist hvernig hann
hefði dregið hana inn í ritverk
sín.“ (bls. 119). Það er nú svo.
Það liggur við maður taki undir
vantrú ýmissa mætra manna á
„sannleikann" á bak við bók-
menntirnar: til hvers er hinn
smásmugulegi samanburður bók-
menntalífs við það sem „gerðist í
raun og veru“?
f annan stað gefur Skúli nokk-
uð hvunndagslegri mynd af frægri
Borðeyrardeilu en síast hafði inn
í lesandann úröðrum frásögnum.
En það sem er í raun og for-
vitnilegast við þessa bók, er hin
pólitíska saga Skúla á Ljótunnar-
stöðum. Eða réttara sagt: þeir
þættir sem segja frá því, hvernig
sígild viðhorf bóndans og erf-
iðismannsins, viðhorf sem eru
ekki fjarlæg þeim sem réðu ríkj-
um í Sumarhúsum - blandast
saman við viðhorf sósíalistans.
Og satt best að segja verður
bóndinn miklu sterkari: bóndinn
sem finnst afar margt af þeirri
iðju sem stunduð er í borg óþarfa
gauf og eigi ekki skilið að heita
vinna. Bóndinn sem gerir svo upp
ævireikninga sína:
„Áður hafði ég verið að leita að
hamingjunni meðal skálda, spek-
inga og stjórnmálamanna, en
fundið steina fyrir brauð. Ham-
ingjan var fólgin í jörðinni þar
sem maður var fæddur og hafði
slitið barnsskónum. Hamingjan
er fólgin í vinnunni, sem gaf af sér
og lét manni falla í skaut náðar-
meðöl hvfldarinnar, sem reisti
mann úr rekkju morgun hvern,
glaðan og endurnærðan, hlakk-
andi til að hefja vinnu að nýju þar
sem frá hafði verið horfið kvöldið
áður. Aðrir gátu fundið hamingj-
una annars staðar. Það var
þeirra mál og mér óviðkomandi.
Mínir vegir voru ekki þeirra vegir
og þeirra vegir ekki mínir
vegir“....
Þetta eiulíklega ekki algeng
viðhorf nú um stundir. En
eitthvað eru þau skyld bæði Birt-
ingi, Tolstoj og Paradísarheimt -
þótt undarlegt megi virðast. _*
hrifalítið. Sigurður er í þessum
efnum ófeimnari en gengur og
gerist í krítíkinni - eins og þegar
hann heldur því fram, að ef ekki
megi skilja Prjónastofuna Sólina
táknrænum skilningi, þá verði
leikritið marklaust.
Einna athyglisverðastar eru
aðfinnslur Sigurðar við leikverk
Jökuls Jakobssonar, sem flestir
sameinuðust um að fagna fyrir-
varalítið í þann tíma. Raunar
finnst manni að Sigurður hafi ver-
ið undarlega grimmur t.d. við
„Sumarið 37“ sem hann blátt
áfram neitar um tengsli við íslensk-
an veruleika. En í gagnrýni Sig-
urðar á verk Jökuls vakir sú
spurning sem hefur orðið mörg-
um áhorfendum helst til margra
íslenskra leikrita jafn áleitin og
það er erfitt að svara henni:
liggur manninum nokkuð á
hjarta sem máli skipti?
Hvort sem nú er haldið áfram
lengur eða skemur: það er hin
bókmenntalega umfjöllun sem
ber uppi heimildargildi slíks
safns. Og eins og áður hjá Ásgeiri
Hjartarsyni, þá er það umfjöllun-
in um starf leikhúsfólksins og þó
einkum leikaranna sjálfa, sem
minnir sífellt á takmarkanir
blaðaumsagna, á það hve veikir
þeir eru fyrir tímans tönn. Höf-
undur gerir sér reyndar vel grein
fyrir þessum takmörkunum sjálf-
ur þegar hann f formála játar, að
heimildir þær sem finna má í um-
sögnum blaða um leiklist séu
sundurlausar og brotakenndar.
Frammistaða leikarans er það
sem kannski helst þyrfti „heim-
ild“ um - en í raun verða um-
sagnir leikdómaranna oftast nær
ekki annað en mjög almennar at-
hugasemdir, sem eins og sé ætl-
ast til að leikhúsgestir fari og
sannprófi. „Honum gekk illa að
innblása túlkun sína þeim dul-
magnaða kynnigikrafti sem gerði
hann fyllilega sannfærandi.“
Þetta gæti nú átt við um ansi
marga leikara og sýningar. Og
hér er um að ræða eðlislægan
annmarka dagblaðagagnrýni,
sem líklega verður ekki úr bætt
nema á öðrum vettvangi.
ÁB
„hlutlausu“ meðferð á hversdags-
leikanum sem geri ádrepuvið-
leitni hans máttlausa eða stað-
hæfir að „alvöruleysi" Gullna
hliðsins geri skopið í þvf verki á-