Þjóðviljinn - 27.11.1982, Blaðsíða 13

myndlist
tuga feril
Undanfarið hefur staðið yfir í
Listasafni íslands stórsýning á
verkum Jóns Þorleifssonar
málara. Þar eru sýnd 86
olíumálverk, 5stein-
þrykksmyndirog 17
vatnslitamyndir. Þetta hlýtur að
teljast bráðgott yfirlit, þar eð
verkin spanna allan feril Jóns
frá fyrstu tíð til síðustu æviára.
Þeim er raðað eftir númerum í
tímaröð, svo auðvelt reynist að
áttasigábreytingum
listamannsins á 40 ára ferli.
Sýningarskrá er vönduð og
geymir nokkrar litprentanir og
svarthvítarmyndir, formála eftir
Selmu Jónsdóttur listfræðing,
stutt æviágrip og skrá yfir
sýningar málarans.
blaðsins og skrifaði undir heitinu
Orri.
Árið 1938 var Jón fenginn til að
setja upp íslensku deildina á
heimssýningunni í New York,
1939. Framan við svalir sýningar-
skálans málaði hann 32 metra
langa mynd af íslensku landslagi og
athafnalífi og var myndin þriggja
metra há. Þetta sýnir betur en
nokkuð annað stöðu Jóns á milli-
stríðsárunum, en þá var hann af
mörgum álitinn efnilegasti málari
sinnar kynslóðar.
2.
Af ofangreindu má ráða að Jón
Þorleifsson hafi verið framarlega í
hópi íslenskra listamanna, jafnt
sem listamaður og áhrifamaður í
Ég man eftir fáum verkum eftir _
Jón Stefánsson sem kallast gætu
expressiónísk. „Þorgeirsboli" er
eflaust skársta dæmið, með þandri
formskipan sinni og hreyfikenndri
(dýnamískri) myndbyggingu. Auk
þess er verkið tjáningarríkt í anda
expressiónismans. Flest önnur
verk listamannsins eru kyrrstæð
(statísk), sett undir ögun hins fer-
hyrnda myndrúms, byggð á lárétt-
um og lóðréttum myndásum sem
fylgja rammanum. Formbyggingin
er einföld og massakennd með
rúmfræðilegum áherslum.
Þessi óhagganlegi, þungi og
meitlaði stíll sem Jón Stefánsson
skóp, yfirvegað eins og meistari
hans frá Aix, hefur snemma kveikt
í Jóni Þorleifssyni löngun til að
höndla hið rismikla (mónumen-
tala) í íslensku landslagi. En eins
Jón Þorleifsson. Sjálfsmynd frá 1928.
; ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
hans af rismiklum fjöllum og
mannlífi verði stórbrotin. í fáum
orðum, þá skortir Jón Þorleifsson
dramatískan þunga.
Þessi glíma við stærðir setur svip
sinn á feril Jóns Þorleifssonar. Um
leið og hann fæst við minni og
viðráðanlegri flöt, verður málverk
hans heilsteyptara og betra. Þá
fjarlægist hann einnig Jón Stefáns-
son og lýrískir eiginleikar hans fá
notið sín. Gott dæmi um hið besta í
landslagsverkum hans eru myndir
á borð við „Úr Mývatnssveit" (55),
frá 1946. Þar losar Jón um pensil-
væri of langt mál að telja upp öll
dæmin um þær breytingar.
Undir lok ævinnar er Jón Þor-
leifsson að mestu búinn að losa sig
við hinn fyrri stíl og síðustu verk
hans bera vott um nýjan kjark og
áræði. Portrett hans af „Úrsúlu“
(83), frá 1960 nálgast franskan ex-
pressiónisma frá fyrsta tug aldar-
innar í litavali og einföldun. „Hort-
ensía“ (85) frá sama ári, staðfesti
hina nýju litagleði málarans. Þó
eru landslagsmyndirnar ávallt nat-
úralískari, þótt þær séu mildari og
„Súlur“ frá 1929.
Dæmigerð landslagsmynd
eftir Jón.
Jón Þorleifsson hóf myndlistar-
feril sinn um 1920. Nám stundaði
hann frá 1918 við Teknisk Selskabs
Skole í Kaupmannahöfn og síðar
við Akademíið, en veturinn 1921-
22 dvaldist hann í París á Academie
de la Croquis. Síðar bjó hann í
Kaupmannahöfn til ársins 1929, þá
sneri hann aftur til íslands. Heima
varð Jón brátt virkur í félagsmálum
listamanna. Hann var einn af stofn-
endum Bandalags íslenskra lista-
manna, Félags íslenskra myndlist-
armanna og Nýja myndlistarfélags-
ins. Þá var hann einn þeirra sem
gekkst fyrir byggingu Listamanna-
skálans og veitti honum forstöðu.
Frá 1931 og fram á 6. áratuginn var
hann listgagnrýnandi Morgun-
félagsmálum sinnar stéttar. En
hvernig voru málverk hans?
Jón er einn þeirra fjölmörgu ís-
lensku málara, sem gekk á vit
franska 19. aldar málarans Céz-
anne, í leit að aðferðum sem hent-
að gætu honum til túlkunar á ís-
lensku landslagi. Hann er ekki einn
um þessa sókn í greipar síð-
impressiónismans, áður hafði nafni
hans Stefánsson leitað á sömu mið.
Áhrif Cézannes á íslenska málara
voru mikil, einkum þá sem lögðu
fyrir sig landslagsmálun. Reyndar
voru áhrif hans mikil á Norður-
löndum, þangað sem flestir íslend-
ingar sóttu nám á fyrri hluta þessar-
ar aldar.
Oft hafa þessi áhrif verið kennd
við expressiónisma og þeir nafnar
taldir heyra til þeirri stefnu. En það
á varla við um Jón Stefánsson og
því síður um Jón Þorleifsson. Þeir
standa báðir föstum fótum í síð-
impressiónisma Cézannes, en ekki
í expressiónisma 20. aldarinnar.
„Grjótpramminn“, frá 1940.
Ein heilsteyptasta
atvinnulýsing listamanns-
ins.
Halldór B.
Runólfsson
skrifar
og sjá má á yfirlitinu á Listasafni
íslands, þá tekst honum ekki eins
vel til við hin stóru yrkisefni. Með-
an Jón Stefánsson fer epískum
höndum um náttúruna, er nafni
hans Þorleifsson of ljóðrænn og
innilegur til að hin stóru málverk
inn, formin verða lausari en ein-
faldari um leið og litameðferð
verður blæbrigðaríkari, klárari og
persónulegri.
3.
Þessi eiginlegi stíll Jóns kemur
■snemma í ljós. Myndin „Pílviðir“
(7), gerð 1926 og sennilega í Dan-
mörku, kemur upp um hið im-
pressióníska eðli listamannsins. Þá
eru hinar smáu andlitsmyndir hans
mjög eðlilegar og einlægt málaðar.
Reyndar eru þær meðal bestu
verkanna á sýningu þessari.Sem
betur fer vinna þessi einkenni á,
eftir seinni heimstyrjöldina, og
ríkari í tónum, léttari og látlausari,
eins og „Hekla“ (86) ber með sér.
4.
Það er því nokkuð ljóst að vand-
amál Jóns er að hann hefur valið
sér ranga meistara. Hinn mikli
formskilningur Cézannes og Jóns
Stefánssonar er anda Jóns Þorleifs-
sonar víðs fjarri. Undir áhrifum
þeirra fellur hann í gildru eftir-
öpunar, líkt og sést í myndinni „Frá
Siglufirði“ (58), þar sem mynd-
byggingin er nær algjörlega fengin
frá „Hinum stóru baðkonum“ Céz-
annes.
Þegar Jón hverfur frá hinu ris-
mikla, slappar hann af og verður
persónulegri. Hann hættir að berj-
ast við sterka formmótun sem hann
ræður illa við og málverk hans
breytast í ljóðrænt og geðþekkt lit-
aspil. f þeim myndum er einlægni í
réttum hlutföllum við persónulega
andagift og Jón finnur sjálfan sig og
skynjar sínar bestu hliðar.