Þjóðviljinn - 08.01.1983, Page 11

um sem Svíþjóð var auðugt af. fór
hraðvaxandi. Útflutningur á
málmum þessum færði sænska rík-
inu mikinn auð, og auk þess komu
Svíar sér nú upp miklum málmiðn-
aði. Gerðist þessi efling iðnaðar og
verslunar í bandalagi við Niður-
lönd nyrðri. mesta fjármála- og
siglingaveidi samtímans. I stríöum
við Rússa og Pólverja kræktu Svíar
sér þar að auki í Ingermanland
(fyrir botni Kirjálabotns, þar sem
Leníngrad stendur nú), Lavland
(suðurhluta Eistlands og norður-
hluta Lettlands) og flestar hafnir og
árósa í Prússlandi (síðar Austur-
Prússlandi), sem hafði í för með sér
að ineirihluti hinnar miklu og
arðvænlegu verslunar milli Austur-
og Vestur-Evrópu fór nú í gegnum
sænskar hendur, er þýddi rokna-
tekjur fyrir sænska ríkið. Mikill
ráðamaður með Svíakonungi var
kanslari hans, Axel Oxenstierna,
líklega mikilhæfasti stjórnmálam-
aður Evrópu á þeirri tíð, gætinn og
ekki síður slunginn en Richelieu
kardínáli hinn franski og trúlega
meiri vitmaður. Þeir Gústaf Adólf
mynduðu einstaklega vel heppnað
tvíeyki.
Gústaf Adólf var lengi í háveg-
um hafður meðal Lútherssinna
sem trúarhetja, en hafa verður í
huga að á þeim tíma urðu evrópsk
stjórnmál og trúmál oft ekki að-
skilin, frekar en nú á dögunr nreðal
Múhameðssinna. Ofstækismaður
var hann að minnsta kosti ekki og
var reiðubúinn til meira umburðar-
lyndis gagnvart Kalvínssinnum og
jafnvel kaþólikkum en þá var al-
gengt um trúbræður híins. En hug-
sjónantaður var hann og helsta
hugsjón hans máttur og dýrð Svía-
veldis. Þá var þjóðernisrómantík
og fornaldardýrkun komin í tísku
meðal Svía, og var þetta ekki síst
tengt Gotum hinum fornu, sem upp-
runnir voru úr Svíþjóð. Lifði
Gústaf Adólf sig inn í allt það af
miklum ákafa og leit á sig sem arf-
taka fornfrægra Gotakonunga á
borð við Berik og Totila.
Wallenstein
Aðalandstæðingur hans í þrjátíu
ára stríðinu hét fullu nafni Al-
brecht Václav Eusebius von Valds-
tjen (eða Valdstýn), á þýsku kall-
aður Waldstein. Schiller skáld fann
síðar upp á því að kalla hann Wall-
enstein. og hefur liann orðiö þekkt-
astur undir því nafni. Fjölskylda
hans var mótmælendatrúar, en
sjálfur snerist hann til kaþólsku á
unga aldri, gekk í lið með keisaran-
um gegn löndum sínum og fékk,
þegar þeir höfðu verið sigraðir, að
taka til sín bróðurpartinn af
jarðeignunt bæheimsku aðals-
mannanna, sem þá urðu landflótta,
fyrir lítinn pening. Varð hann þar
með ríkasti rnaður keisaradæmis-
ins ogsleppti síðan engu tækifæri til
að auka auð sinn. Wallenstein var
snjall stjórnmálamaður og hers-
höfðingi og ekki síður útundir sig í
fjármálum. Keisarinn setti hann
yfir her sinn og kont hann þá upp
kerfi, sem vart átti sinn líka á þeim
tímum. til aðfæða herinn ogstanda
undir herkostnaði. Þótt ágjarn væri
til fjár og landa, var hann jafnframt
hugsjónamaður, og líklega þýskari
í sér í vissum skilningi orðsins en
flestir framámenn Þjóðverja um
þær mundir. Hugsjón hans virðist
hafa verið sú, að sameina þýska
ríkið í eina heild undir sterku mið-
stjómarvaldi, og jafnframt lét hann
sig dreyma um að herja á Tyrkjann
og taka Konstantínópel. Ef
draumar hans hefðu orðið að veru-
leika, hefði komið til sögunnar í
Evrópu nýtt stórveldi, er að mann-
fjölda og víðáttu hefði orðið
hliðstætt Kínaveldi, ntógúlaveld-
inu á Indlandi, Rússlandi og
Tyrkjaveldi. En þrátt fyrir þessa
stórþýsku drauma voru nánustu
vinir hans Tékkar.
Sœnsku sverðin
bíta
Gústaf Adólf fékk í fyrstu lítinn
stuðning frá mótmælendafurstun-
um, sent höfðu takmarkaða trú á
getu sænska hersins og töldu þar að
auki, að aðalerindi Svíakonungs,
Helgin 8. - 9. janúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11
jafnframt því að hindra sameiningu
Þýskalands, væri að afla Svíþjóð
ítaka íNorður-Þýskalandi, sent var
auðvitað hverju orði sannara.
Hinsvegar tók mótmælendatrú-
aður almenningur konungi af slík-
unt fögnuði, að jaðraði við ntúg-
æði. Kaþólska kirkjan var nteð af-
brigðum illræntd a þeim slóðum og
ekki hafði hernaður kaþólsku herj-
anna bætt þar um. í augunt hins
óbreytta, lútherska Þjóðverja var
Gústaf Adólf, „Ijónið úr norðri",
goðumlíkur frelsari, og var í því
sambandi vitnað í sjáendur ýntis-
konar, sem spáðu í stjörnurnar,
Biblíuna og fleira. Og hið kaþólska
Frakkland, sem miklu heldur vildi
sundrað og lútherskt Þýskaland en
kaþólskt og sameinað, tók að sér
að greiða drjúgan hluta herkostn-
aðar Svía. Sundurlyndi kaþólikka
í þýska ríkinu varð Svíakonungi
einnig að liði. Wallenstein var eng-
inn ofstækismaður í trúmálum,
frekar en Gústaf, og fús til unt-
burðarlyndis gagnvart mótmælend-
um gegn því að þeir gengjust und-
ir hlýðni við keisarann. Kaþólsku
furstarnir höfðu illan bifur á
honum af þeim sökunt og ekki síð-
ur vegna fyrirætlana Itans unt aukið
keisaravald. Fengu þeir knúið
Dagur
Þorleifsson
skrifar
Svt'a, fransks og hollensks fjár-
ntagns og foringjahæfileika Gú-
stafs Adólfs. Fram að þessu hafði
spænsk herskipan um skeið þótt
gagnast hvað best; Spánn varð nteð
landafundunum forustuveldi álf-
unnar í hermálum sem fleiru.
Spánverjar og þeir, sem af þeirn
lærðu herskap, fylktu einkum á
þykktina; aðlahereiningin var
alið Gústafs var og skæðara en
áður hafði sést á evrópskunt víg-
völlum. Fallbyssurnar höfðu til
þessa verið það þungar, að miklum
erfiðleikunt var bundiö aö færa þær
út staðóg kontu þær því oft að litlu
haldi nema í upphafi bardaga. Fall-
byssur Svía voru hinsvegar það
léttar, að auðvelt var að færa þær
úr stað í fljótheitum og sumar
Skissa af stöðu Svía og
fjandmanna þeirra áður en
orrustan í Lútzen hófst 6. nóv.
1632.
keisarann til þess að svipta Wallen-
stein herstjórn, og var þá keisara-
herinn einnig settur undir stjórn
Tillys.
Fundur þeirra Gústafs Adólfs og
Tillys varð við Breitenfeld í sax-
neska kjörfurstadæminu, norður af
Leipzig, 17. september 1631. Jó-
hann Georg, kjörfursti af Saxlandi,
sá öflugasti af mótmælendafurst-
unum. sem til þessa hafði leikið
tveim skjöldum og stundum barist
nteð keisaranum, hafði þá gengið í
lið með Svíum, og höfðu þeir Gúst-
af Adólí til samans 42.(1(10 manna
lið, á móti 35.000 mönnum Tillys.
En sá liðsmunur kom að litlu haldi,
því að saxneski herinn var beggja
blands, líkt og kjörfurstinn, og
brast fljótlega í hann flótti. Gátu
keisarans menn þá sótt að sænska
hernum frá hlið. En Svíum tókst
undraskjótt að ntynda þar nýja
varnarlínu og meira að segja hefja
öflugar gagnárásir á allri orrustu:
línunni. Er birtu brá, var kaþólski
herinn gersigraður og á flótta.
Tilly, sent þá var kominn yfir sjöt-
ugt, slapp með lífi undan en
særður, en talið er að unt 20.000
manna hans hafi legið eftir á víg-
vellinum eða verið kvistaöir niöur
af sænska riddaraliðinu á flóttan-
unt. Af sænska hernum féllu rúm-
lega 2000.
Nýskipan
í hermálum
I einni svipan varð mönnum nú
ljóst um alla Evrópu, að sænski
herinn var orðinn sá skæðasti þar í
álíu, í krafti hins nýja málmiðnaðar
svokölluð tercio (tertsía). þéttskip-
aður ferhyrningur um 155 manna.
Voru flestir þeirra lensuliðar og
lensurnar urn sex metra langar,
oddurinn sem á broddstöfum.
Stóðu lensuliðarnir í röðum, hverri
aftur af annarri, og áttu þcir í aftari
röðunum að geta smeygt lensum
sínum fram á milli félaga sinna, er
framar stóðu. Allt í kringum fer-
hyrning lensuliðanna var raðað
byssuliðum, og varætlast til þess að
lensuliðarnir gætu haldið lensun-
um fram yfir höfuö þeim og á niilli
þeirra og hlíft þeim þannig; byssu-
hólka þeirrar tíðar tók æöitíma að
hlaða og voru skotliðarnir varnar-
lausir á meðan. Tertsíurnar voru
einkar öflugar til varnar og riddara-
lið var gagnslítið gegn þeim, því
að riddararnir komust ekki í högg-
færi fyrir lenskuskóginum, sem
stóð fram úr fylkingunni svo met-
rum skipti. En heldur voru þessar
fylkingar stirðar í vöfum.
Við nýskipan sína í hermálum
hafði Gústaf Adólf í sumu farið
eftir fyrirmyndum frá Hollending-
um, sem mikla æfingu höfðu í að fást
við spænska lieri, og Pólverjum,
sem þá um skeið höföu haft
skæðasta riddaralið álfunnar.
I Iann fylkti meira á iengdina og
aðalhereiningar hans voru smærri,
fjögur til fimm hundruð manns í
hverri. Hann lagði stóraukna
áherslu á þjálfun liösins og hafði
fleiri undirforingja en áður hafði
verið títt. Gerði þetta að verkum
að hersveitir hans uröu viðbragðs-
fljótar og snarar í snúningum. Gúst-
af Adólf hafði og rneira skotlið en
áður tíafði veriö tíökað og í stað
þess að halda upp jafnri ogstöðugri
skothríð, að tíætti Spánverja og
annarra, lét hann sem flesta menn
sína skjóta í einu, og helst ekki fyrr
en þeir voru næstum komnir í
höggfæri viö andstæðingana. Síðan
æddu fram riddarar og lensuliðar
og gerðu út af við óvinahersveitirn-
ar, áður en þær voru búnar að jafna
sig eftir skothryðjurnar. Stórskot-
þeirra voru stórum hraðskeytari en
áður hafði þckkst. Þessi nýi hcr,
snúningalipur og mcð meiri skot-
kraft en fyrri herir, reyndist tertsí-
unum banvænn andstæöingur.
Eftir slaginn viö Breitenfeld
höföu keisarinn og kaþólikkar um
skeið varla nokkru liöi á að skipa
gegn Svíum, og leitaði keisarinn þá
í örvílnan sinni til Wallensteins.
I lonum tóks furðufljótt aö koma á
legg nýjum og öflugum hcr undir
sinni stjórn. Gerði hann sér far um
að læra hernaðarlist Svía, en bar
jafnframt nógu mikla lotningu fyrir
Gústafi Adólfi til að forðast úrslita-
orrustu við hann. Leitaðist hann
viö aö þreyta sænska herinn, króa
hann frá Noröur-Þýskalandi og
neyða hann til undanhalds. En
haustið 1632 tókst Svíakonungi,
eftir sannkallaða hraðgöngu sunn-
an frá Núrnberg, að koma Wallen-
stein á óvart viö Lútzen.
Þoka við Lútzen
Wallenstein hafði verið byrjaður
á að dreifa liði sínu til vetursetu,
þegar hann frétti að Svíaher væri á
næstu grösum. Sendi hann þegar
cftir því liöi sínu, er lagt var af stað
frá lionum. Wallenstein fylkti her
sínum þannig, að hægri fylkingar-
armur var þykkur og studdist við
veggi kastalans í Lútzen; vinstri
armur var hinsvegar frekur veikur
og vonaöist hershöfðinginn til að
lið það, sem hann hafði sent eftir,
kæmi nógu snemma til styrktar
þeim megin. I lann hafði um 16.000
manns á móti 19.000 mönnum Gú-
stafs, en þegar á leiö daginn hatöi
það rnikið iið drifið að, keisara-
hernum til hjálpar, að hann var
orðinn að minnst kosti eins fjöl-
mennur og óvinaherinn. Fyrir
framan hægri fylkingararm Wall-
ensteins var lág hæð þar sem vind-
myllur stóðu, og hafði hann látið
raða þar upp fallbyssum mörgum.
Gústaf Adólf hafði ætlað að
hefja orrustuna þegar í birtingu um
morguninn, en niðaþoka lá yfir
völlunum og þar að auki reykur frá
brennandi húsunum í Lútzen. Var
klukkan orðin ellefu, þegar loksins
varð vígljóst. Aðeins rúmur tíundi
hluti þess sænska hers, er hér var
mættur til leiks, var sænskur í
þrengstu merkingu orðsins, og
aðeins um fimmtungur úr sænska
ríkinu, drjúgur hluti þess liðs Finn-
ar og Lívlendingar (Lettar og
Eistir). Hitt var málalið af ýmsum
þjóðum, einkum Þjóðverjar. Var
sá háttur Gústafs Ádólfs, að hann
sparaði sem mest sænska liðið, not-
aði það einkum sem setulið á hern-
aðarlega mikilvægum stöðum,
enda var það tryggara, en tefldi
málaliðinu þeim mun meir fram á
orrustuvöllunum. Þessi hagsýni
stafaði líka af því að sænska ríkið,
svo fámennt sem það var, þoldi illa
þann gífurlega manndauða, sem að
jafnaði varö hlutskipti her-
sveitanna. Orrusturnar gátu verið
nógu mannskæöar, en margfalt'
fleiri voru þó þeir hermenn, scm
hrundu niður úr sjúkdómum.
Gústaf Adólf reið sjálfur fram
liði sínu að vanda og að hætti forn-
konunga, bieði af því að honunr
þótti gaman af að berjast og auk
þess var þetta liður í persónudýrk-
un þeirri á sjálfum sér, sem Itann ói
á af mikilli natni og meö góðum
árangri. Enda hafði hann oft verið
hætt kominn; í einum slagnum
hafði kúla hæft hann í hálsinn og
sat þar síðan föst. og hægri liand-
leggur hitns var að nokkru lamaður
af völdum þess áverka eða annars.
Þar aö auki v;ir hann bagalega nær-
sýnn. I lunn var þá kominn undir
fertugt.
Wallenstein gekk ekki heldur
heill til skógar. Var hann svo sár-
þjáður af gigt, aö hann gat langtím-
um saman ekki á heilum sér tekiö.
Liö lians var, líkt og Svía, einkum
málaliö af ýmsum þjóðernum.
Fall
Svíakonungs
Gústaf Adólf hóf orrustuna með
því aö sendii hörðustu liössveitir
sínar, sænska og finnska riddara-
liðiö, fram gegn hinum veika
vinstra fylkingaramii Wallensteins.
Keisarans menn tóku hraustlega á
móti, en um hádegi var vinstri arm-
ur þeirra í upplausn. í þeirri svipan
kom fjölmennt liö keisarariddara á
vettvang undir forustu manns þess,
er Pappenheim hét, og var einn
frægasti riddaraforingi stríösins.
Tókst honum að rétta vinstri fylk-
inguna við, en þegar í upphafi
gagnáhlaupsins varpaöi fallbyssu-
kúla honum úr hnakknum og varð
það hans bani. Litlu síöar lét einn
af herforingjum Wallensteins þeim
megin, mótmælandi og haldinn
samúð meö andstæöingunum,
undan síga í staö þess að sækja
fram. Varö þetta til þess að vinstri
armur keisarahersins leystist upp á
ný og sóttu nú Svíar að keisarafylk-
ingunni bæði að framan og frá hlið.
En í sama bili þykknaöi þokan svo
á ný, að erfitt varð að þekkja vin
frá óvini, og bjargaði þaö keisara-
hernum í bili. Hinn sterki hægri
fylkingararmur Wallensteins hafði
til þessa hrundið öllum atlögum
Svía, og urðu fallbyssurnar á vind-
mylluhæðinni þeim einkum
skæðar. Reið þá konungur sjálfur
fram með smálensku riddaraher-
deildinni til aðstoðar illa staddri
fótgönguliðssveit á þeim hluta orr-
ustulínunnar. Fékk liann þá skot í
vinstri handlegginn, þann heiiá,
Smálendingarnir nrisstu af honum í
þokunni, keisarariddarar um-
kringdu hann og særðu liann mörg-
um sárum með skot- og lagvopn-
um. Lét Svíakonungur þar líf sitt.
Brostnar
friðarvonir
Nýjar sveitir keisararriddara
komu þá á vettvang og tókst enn að
rétta við bardagann vinstra megin.
Óhug sló í fyrstu á sænska herinn,
er fall konungs fréttist, en síðan
fylltust menn áköfum vígamóði og
hefndarlöngun, og var helsti for-
Sjá 27