Þjóðviljinn - 01.10.1983, Qupperneq 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 1.—2. október 1983
Viö mynni Surtshellis aöur en lagt var af staö
inn i svartholiö. Alir vel utbunir með Ijósker
og heimatilbúna kyndia. F.v.: Egill, Atli Hild-
ur og Þorsteinn. Ljosm.: GFr.

„Elsta mannvirki
Faldur Eiríksjökuls er hulinn
skýjahjúpi og úr norðri bl æs
köldu og hvössu. Handan
Norðlingafljóts rennurfé
Hvítsíðunga í stríðum
straumum, komið af fjalli. Grátt
og svart Hallmundarhraun
undir fótum okkar. Við erum
fimm saman á leið í Surtshelli
og nokkur beygur situr í mér. Ég
er hræddur við hella og
Surtshellir er stærstur og
ógurlegastur allra hella á
íslandi. Um hann sveipast
dulúð og ógn í fornum sögnum.
Fararstjóri okkar er Þorsteinn
frá Hamri. Hann hefur oft komið
í hellinn áður og er allra manna
kunnugastursögnum um
Hellismenn. Skáldsaga hans
Möttull konungureða
Caterpillargeristað nokkru
leyti í Surtshelli á 10. öld. Með í
för er einnig Hildur, Egill og Atli
sem er bara 8 ára. Við erum
hlaðin Ijóskerum og
heimatilbúnum kyndlum. Brátt
stöndum við á brún mikils
jarðfallsog íþvíersvartop
hellisins, heimkynnijötna,
drauga, orma og sakamanna.
Við þurfum ekki á ljósum að
halda því að fyrsti hluti er örstutt-
ur, en klöngrumst í gegn og kom-
um þá að öðru jarðfalli og enn
stöndum við frammi fyrir svörtu
opi, hér byrjar hinn eiginlegi hellir.
Fyrst göngum við út á slétta syllu til
hægri og nú er tími til að tendra
ljós. Fyrir okkur verður um 3
metra hár hellir með hvelfdu lofti
og rennisléttu gólfi sem liggur
eitthvað inn úr. Hingað nær vind-
urinn ekki og geigurinn sem sat í
mér er horfinn. Þetta er Beinahell-
ir. Það er næstum því vinalegt hér
inni. Já, mér er farið að líða ágæt-
Iega. Á gólfinu er beinasindur. í
þjóðsögunni er sagt að hellismenn
rændu sauðfé manna um heiðarnar
í kring um hellinn og ráku það heim
til sín á haustin svo hundruðum
skipti og hrundu því fram af jarð-
fallinu svo að þeir þyrftu ekki að
skera það. Hér á það að hafa verið
hirt og matreitt. Og beinasindrið
var órækur vottur um þessa iðju.
Við göngum inn þennan helli en
hann er ekki mjög langur.
Upp á víg id
Andspænis þessum helli er miklu
stærri afhellir, koldimmur. Við
staulumst yfir hvassbrýnt brota-
grjót og um 30 metrum innanvið
. opið til vinstri handar er mannhæð-
i arhá brún og upp á henni gólf sem
ganga má inn eftir. Hér er aðal-
sögustaðurinn: Vígahellir eða Víg-
ið eins og hann er nefndur í Sturl-
ungu. Og hér er svo sannarlega
gott að verjast. Þorsteinn klifrar
fyrstur upp á brúnina við illan leik
og hjálpar okkur svo upp. Við
göngum inn eftir og brátt verða
fyrir okkur hlaðin mannvirki:
„hleðslur þessar munu vera elst
mannvirki á íslandi þegar Öxarár-
fossi sleppir" segir Halldór Lax-
ness í tímaritsgrein.
Tóftir þessar eru sporbaugs-
mynduð grjóthleðsla um 1 metri á
hæð og tæpir 12 metrar á lengd.
Tveir litlir skápar eða eldstór eru
hvor í sínum enda hleðslunnar.
í Beinahelli. Atli, 8 ára, gekk allan Surtshelli, alls 1,6 km og var hvergi EggertÓlafssonkomhérummiðja
hræddur. Hnullungarnir ágólfinu hafa veriðfluttir þangað. Ljósm.: GFr. jg öld, fyrstur manna í margar

á íslandi“
aldir. Hann segir að sagnir um ill-
virkja, sem dvalist hafi í hellinum
ásamt útliti hans hafi orkað svo á
alþýðu manna, að menn hafi ekki
þorað að koma inn í hann af ótta
við að mæta þar bæði afturgöngum
Hellismanna og öðrum draugum.
Þorsteinn frá Hamri segist hafa
orðið var við það í sínum uppvexti í
Borgarfirði að gömlum mönnum
var ekkert um hellinn gefið og
vildu sem minnst af honum vita.
Eggert Ólafsson getur um beina-
hrúgu mikla við tóftirnar í ferða-
bók sinni, mest af nautgripum, og
var enginn leggur heill heldur
höfðu þeir allir verið klofnir til
mergjar. Leifar af þessari miklu
beinahrúgu eru hér enn þó að
ferðamenn hafi gerst nokkuð stór-
tækir í að taka beinin með sér á
umliðnum áratugum.
Beinin frá 10. öld
Halldór Laxness fór í Surtshelli
1948 og tók með sér hnútu sem
höggvin var sundur á ská með flug-
beittri egg. Hann hafði beinið með
sér til Kaupmannahafnar og lét
dýrafræðing rannsaka það. Niður-
staða hans var sú að það væri úr
„taminni kú, neðri endinn af lær-
legg hægri framfótar, ytri brúnin
höggvin af. Af stærðinni að dæma
er þetta lítil kýr eins og tíðkuðust á
miðöldum." Árið 1969 var beinið
svo tekið til rannsóknar í stofnun
tengdri náttúrufræðideild danska
þjóðminjasafnsins sem sérhæfir sig
í svokallaðri koIefnis-14 aðferð.
Farið í
Surtshelli
í fylgd með
Þorsteini
frá Hamri
Var beinið aldursgreint og kom í
ljós að það var frá árinu 940 eftir
Krist með 100 ára skekkju til eða
frá.
Eftir þessu að dæma eru
mannvistarleifarnar í Surtshelli frá
10. öld. En hvað vitum við þá um
Hellismenn? í fornum sögum er
getið um þá í brotakenndum frá-
sögnum. í Sturlubók Landnámu er
sagt frá drápi átján hellismanna í
Hellisfitjum og eru þar nefndir
Þórarinn og Auðun Smiðkelssynir
er réðu fyrir Hellismönnum. Enn-
fremur er getið um Hellismenn í
Harðarsögu en þar segir að Þorgeir
gyrðilskeggi nam staðar á Arnar-
vatnsheiði og lagðist í helli á Fitjum
og safnaði sér liði og var þar, þar til
er Borgfirðingar gerðust til þeirra.
„Þá stökk Þorgeir norður á Strand-
ir og var þar drepinn, sem segir í
Álfgeirs þætti.“ Álfgeirs þáttur er
nú týndur.
Sögnin um Hellismenn lifir svo
með þjóðinni uns hún er skráð í
þjóðsögum Jóns Árnasonar og þá
eru þeir orðnir 18 skólapiltar frá
Hólum, sem drepið höfðu kerlingu
eina, og lögðust út í Surtshelli.
Undankomuleiðin
Við vorum alllengi að bauka í
Vígishelli. Hann lokast því nær að
baki tóftarinnar en þar er þó hægt
að skríða undir og þá opnast nýr
hellir bak við, víður og stór: undan-
komuleið Hellismanna. Hann mun
ná allt til miðops Surtshellis enda
fundum við greinilega súginn í hon-
um þótt við legðum ekki í að fara
hann allt til enda.
Vígið er hið öruggasta hæli og
ekki svo óvistlegt þó að vatn drjúpi
sums staðar úr lofti. Þarna hefur
verið kynt bál og reykurinn borist
út með súginum. Og Hellismenn
hafa legið undir sauðargærum í
fletum sínum og e.t.v. tjaldað yfir.
Köld hefur þó verið vetursetan.
Og hingað var Órækja, sonur
Snorra Sturlusonar, dreginn af
Sturlu Sighvatssyni og mönnum
hans, stungin úr honum augun og
hann geltur. „Þá fara þeir í hellinn
og upp á vígið" segir í Sturlungu.