Þjóðviljinn - 04.02.1984, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 4.-5. fcbfúar 1984
Vladimir Solovyov and Elena Klepi-
kova:
Yuri Andropof, Macmillan, New York
1983.
Eitt af því sem setur mjög svip á
tilburði til ritunar samtímasögu er
sú staðreynd, að fátt eitt er vitað
með vissu um það sem fram fer í
æðstu valdastofnunum Sovétríkj-
anna - og þá er einkum og sérílagi
átt við Pólitbjúró, yfirstjórn
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna.
Af þeim leyndardómi spretta sér-'
kennileg fræði sem kallast Kreml-
arfræði. Sumpart eru þau byggð á
textarannsóknum: Til dæmis sam-
anburði á því hvaða Andropof og
Brésjnéf hafa haft um efnahags-
kerfið, hvaða orð voru notuð, hvað
má lesa miili lína. Stundum er lagt
út af óvenjulegum uppákomum í
fjölmiðlum einsog þegar það gerð-
ist nokkrum sinnum þegar mjög
var farið að halla undan fæti hjá
Brésjnéf, að sjónvarpið sýndi hann
heilsulausan mann og málhaltan.
Végna þess að slíkt hafði aldrei
gerst áður hlaut þetta að þýða að
einhver annar væri búinn að ná
þeim tökum á æðstu valdi, að hann
gæti ieyft sér að láta niðurlægja
forsetann og flokksforingjann á
opinberum vett^angi. Með öðrum
orðum: Hér var Andropof að verki
(segja Kremlarfræðin). í þriðja
lagi er lagt út af orðrómi og líkind-
areikningi: Einhverjir fréttamenn
hafa heyrt „frá mönnum sem ættu
að vita“ til dæmis það, að innrásin í
Tékkóslóvakíu hafi verið sam-
þykkt í Pólitbjúró með 7 atkvæðum
gegn 5. Þetta fæst hvergi staðfest,
en þessi saga til dæmis er orðin
mjög lífseig - og höfundar þeirrar
bókar um Andropof og feril hans,
sem hér skal að vikið, taka hana
gilda, svo dæmi sé nefnt.
Allt í öllu
Kremlarfræðin hafa tilhneigingu
til að verða ansi reyfaraleg, sem er
kannski ekki nema von. Og höf-
undar Kremlarbóka hafa þá til-
hneigingu sameiginlega með mörg-
um öðrum, að þeir hafa til-
hneigingu til að gera sem mest úr
sögupersónum sínum, láta þá vera
eins og allt í öllu. Þau Solovyov og
Klepikova eru engin undantekning
að þessu leyti: Andropof er hjá
þeim með ráð undir rifi hverju sem
og erindreka. í bók sinni gera þau
t.d. ráð fyrir því, að Andropof hafi
haft hönd í bagga með þeim sem
héldu bandarískum gíslum í sendi-
ráðinu í Teheran von úr viti og hafi
þar með átt mikinn þátt í því að
fella Carter Bandaríkjaforseta.
Slíkt dæmi er meðal margra í bók
sem þessari, sem ekkert verður
fullsannað um. Kremlarfræðin
með sínum líkindareikningi eru svo
hin fullkomna andstæða við opin-
berar sovéskar heimildir um æðstu
menn landsins: Á þeim er yfirleitt
ekki nokkurn skapaðan hlut að
græða.
KGB og
spillingin
En hve lengi sem menn vilja
rekja fyrirvara sína um Kremlar-
fræðin er bókin mjög forvitnileg.
Ekki síst að því er varðar ýmis þau
innanlandstíðindi sovésk sem
höfundarnir fylgdust með meðan
5au voru enn starfandi sovéskir
blaðamenn í Moskvu (þau hafa nú
um skeið verið útlagar á Vestur-
löndum). Það er til dæmis afar
fróðlegt að lesa það, hvernig yfir-
menn KGB, leyniþjónustunnar
sem Andropof stjórnaði, í Azer-
bædsjan og Grúsíu komust til valda
Andropof: Fyrsti yfirmaður leynilögreglunnar í sæti aðalritara Kommún
istaflokksins.
Júrís saga
Andropofs
undir fánum baráttu gegn spill-
ingu.
Þeir, sem stundum lesa sovésk
blöð, eru minntir á það, að fyrir
nokkrum árum fór þar allmikið
fyrir ítrekuðum frásögnum af mút-
uþegum í háum embættum og
bröskurum ýmiskonar sem höfðu
dregið sér ótrúlega mikið fé. Menn
höfðu orðið auðkýfingar á því að
selja aðgang að háskólum og próf-
skírteini (Azerbædsjan einkum),
eða þá að múta háttsettum
mönnum til að fá að reka í friði
einkafyrirtæki sem framleiddu
ýmsa eftirsótta tískuvöru (einkum í
Grúsíu). Voru þar margar frásagn-
ir ótrúlegar og hefðu náttúrlega
verið stimplaðar andsovéskur
áróður ef þær hefðu birst í vestræn-
um blöðum. Þessar herferðir
leiddu bæði til þess, að tugir þús-
unda manna lentu í fangelsi eða
voru reknir úr starfi og til þess, að
yfirmenn KGB og vinir Ándrop-
ofs, Aliev í Azerbædsjan og Sje-
vardnadze í Grúsíu, settu yfirmenn
flokksins í þessum lýðveldum af og
settust sjálfir í þeirra sæti. Með
þessu móti fuku úr áhrifastöðum
ýmsir menn sem sagðir voru ná-
komnirBrésjnéf, t.d. Mzavanadze,
aðalritari flokksins í Grúsíu - en
Aliev endaði sem meðlimur Pólit-
bjúró og er nú aðstoðarforsætis-
ráðherra Sovétríkjanna.
Þessi herferð gegn spillingu (og
spillingin var raunveruleg, það ef-
ast enginn um) er í túlkun höfunda
bókarinnar fróðlegur undanfari
þess, að Andropof sjálfur verður
eftirmaður Brésnjefs og er skv.
sömu túlkun búinn að tryggja sér
flest völd áður en gamli maðurinn
hverfur til feðra sinna. Síðustu
ævimánuðir Brésnjefs voru einmitt
fullir með undarlegustu fréttir frá
Moskvu - bæði um hina sérstæðu
meðferð sem Brésnjef var farinn
að fá í sjónvarpi og áður var á
minnst, og svo um hneykslismál
sem fjölskyldumeðlimir Brésnjéfs
og tengdafólk var flækt í. Eins og
fréttalesendur vita hélt Andropof
síðan áfram, eftir að hann komst til
valda, að setja agann og baráttu
gegn spillingu á oddinn - og virðist
um margt fá jákvæðar undirtektir
bæði innaniands og utan. Bókar-
höfundar telja, að sjálfsagt sé ekki
vanþörf á baráttu gegn mútuþægni
og fleiru þesslegu, en herferðin
hafi og sínar vafasömu hliðar. Hún
auki vald lögreglunnar, auki af-
skipti hennar af hvunndagslífi
þegnanna. Og bæði þessi herferð
sem og það, að yfirmaður leyni-
þjónustunnar gerist í fyrsta sinn
æðsti maður landsins, beri vitni um
þá þróun, að Kommúnistaflokkur-
inn sé allur að rýrna að völdum,
enda orðinn mjög dásaður hug-
myndalega. Og þá taki lögreglan,
bæði KGB og hin venjulega við
sem best starfhæfa stofnun hins so-
véska ríkis. Höfundarnir telja, að
slík þróun geti gefið einhvern efna-
hagslegan árangur nú fyrst eftir
Brésnjéf-tímann, en mjög tak-
markaðan þegar til lengri tíma er
litið. Lögregluforingjar í valdastól-
um muni spillast sem aðrir, hreins-
anir sem stjórnsýsluaðferð kalli á
meiri hreinsanir og þar fram eftir
götum. Ekki vilja höfundar samt
spá stalínsku ástandi þótt þeir séu
annars mjög bölsýnir.
Að smíða mynd
Þau Solovjof og Klépikova eru
mjög gagnrýnin á það, hve mörg
vesturlandablöð létu undan ósk-
hyggju sinni og hentu á lofti fyrst
eftir valdatöku Andropofs orðróm
um að hann væri öðruvísi foringi en
keppinautar hans og fyrirrennari -
hann væri vel menntaður, umbóta-
sinnaður um margt, hann hefði
verið andvígur innrás í Afganistan
og þar fram eftir götum. Þau halda
því fram, að Andropof hafi sjálfur
látið KGB smíða þessa mynd af sér
og koma henni á framfæri með list
og vél. í raun fái ekkert af þessu
Súslov bætir heiðursmerki á Brésnjéf sjötugan, Júrí Andropof (lengst til vinstri) horfir á. Um það leyti voru
„herferðir gegn spillingu“ að fara af stað.
Árni
Bergmann
skrifar
staðist: Höfundar leggja til dæmis
mikla áherslu á það, að Andropov
hafi að sínu leyti róið undir þeirri
þróun í Afganistan sem var undan-
fari hinnar sovésku innrásar. Og
frásögn þeirra af því hvemig KGB
undir stjórn Andropofs barði niður
það andóf sem til var í landinu er
fráleitt til að styðja við orðróm um
að Andropof sé umburðarlyndur
maður eða umbótasinni.
Carter og
andófið
Ýmsar útskýringar þessarar
bókar munu vafalaust koma les-
endum á óvart, úr hvaða pólitískri
átt sem þær annars koma. Til dæm-
is telja þau Solovjof og Klépikova,
að Ándropof hafi verið nokkuð
ánægður með það, að Carter
Bandaríkjaforseti ákvað að beina
nokkuð opinskátt ræðum og kröfu-
gerð um mannréttindamál í Sovét-
ríkjunum til sovéskra valdhafa
(eftir að Nixon og Kissinger höfðu í
upphafi slökunarstefnu rætt um
slíka niuti mest á lokuðum fundum
með sovéskum ráðamönnum).
Hvers vegna? Vegna þess, segir
bókin, að Andropof trúði ekki á
slökunarstefnu. Honum var kær-
komið að geta hamrað á því við
Brésnjéf og aðra, að Carter væri
með þessu að sýna óleyfilega af-
skiptasemi og væri að auðmýkja
Sovétríkin sem stórveldi. Þar með
fengi hann sjálfur aukið umboð til
að beita KGB á andófið - því meira
sem gert var úr andófinu erlendis,
þeim mun betra fyrir yfirmann
KGB, sem varð þýðingarmeiri og
áhrifameiri fyrir bragðið: Það var
hann sem átti að koma aftur á „röð
og reglu“ þagnarinnar!
Pólland
Annað sem virðist enn furðu-
legra: Bókarhöfundar draga mjög
taum Jaruzelskis hins pólska. Þau
halda því fram, að hann háfi snúið
á Andropof, sem hafi haft allt til-
búið til innrásar í Pólland. Jaruzel-
ski hafi forðað Póllandi frá blóð-
baði með því að gera tvennt í senn -
banna Soiidarnosc (sem gat steypt
hinu gamla valdakerfi en ekki
komið í staðinn fyrir það) og kippa
Kommúnstaflokki Póllands úr
sambandi, ekki síst hinum sovét-
holla hluta hans. Þessi líkinda-
reikningur er eitt það vafasamasta í
bókinni. Fáir munu efast um að Jar-
úzelski tók öll völd í hendur sínar
og hersins til að komast hjá hugs-
anlegri sovéskri innrás - en það er
afar ólíklegt að það hafi verið gert í
óþökk Sovétmanna: Allra síst
þurftu þeir í miðju Afganistanstríði
á að halda stríði við verulegan
hluta pólska hersins - sem var lík-
legur tilað veita innrása mót-
spyrnu.
Að undrast
Eins og að var vikið í upphafi
þessa máls er lesandi Kremlar-
fræða einatt í meiri óvissu en les-
endur annarra bóka um samtíma-
sögu: Hann er sífellt í spennandi
uppgjöri um það, hvernig á að
koma saman óyggjandi staðreynd-
um, eigin þekkingu, orðrómi,
fregnum sem ekki er unnt að nefna
heimildir að, sem og líkindareikn-
ingi. Lesningin lumar á ýmsum
gildrum - en býður um leið upp á
þá ánægju sem forvitinn hugur get-
ur haft af því að reyna að leysa
dæmi með óþekktum eða van-
þekktum stærðum. Og síðast en
ekki síst er lesandinn minntur á orð
hins ágæta sovétrússneska rithöf-
undar Konstantíns Pástoskís: „Ég
lærði ungur að undrast Rússland og
ég hef ekki hætt því síðan“...
ÁB