Þjóðviljinn - 25.02.1984, Page 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 25.-26. febrúar 1984
Helgin 25.-26. febrúar 1984 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15
Nágrannar okkar eru yngstu
bókmenntaþjóðir heimsins
Það er úr vöndu að ráða þegar allt í einu eru mættir til leiks átta norrænir
rithöfundar frá jafnmörgum málsvæðum. Sumir þeirra munu öðru fremur
leggja áherslu á það sem er sameiginlegt „stórþjóðunum11 í þessu samfé-
lagi - þ.e.a.s. Norðmönnum, Dönum og Svíum. Hinir munu leggja, sem
eðlilegt er, ofurkapp á þá sérstöðu sem einkennist af því, að nokkrir tugir
þúsunda manna tala tungu, sem á sér litla bóklega hefð. Og með öfgafyllstu
dæmin koma þá f ulltrúar Sama og Grænlendinga, þeir kunna að segja frá
bókmenntum sem eru að verða til - meðal annars vegna þess að þjóðlíf allt
var á þeim nótum til skamms tíma, að það var eins og ekki væri pláss fyrir
rithöfundinn og pappírsstúss hans.
John Gustavsen er Sami frá Noregi.
Inoraq Olsen erfrá Grænlandi. Fulltrú-
ar þeirra menninga, sem eru allt í senn
fáliðaðastar, yngstar og um leið fram-
sæknastar- ef við viljum taka mark á
því sem þeir sjálfir rekja um gjaldþrot
hinna ágengu evrópsku lifnaðarhátta.
Frá fiskiþorpum
John fæddist í stríðinu, er um fertugt, en
heldur því mjög til streitu að hann sé ungur í
anda. Hann er Sami, en var svo í sveit sett-
ur, að allt í kringum hann var töluð norska.
Það var ekki fyrr en hann hafði verið tutt-
ugu ár í skóla að hann fékk sína fyrstu
kennslu á Samamáli - það var vegna þess,
að hann hafði kosið sér að vita það sem vita
þurfti um alþýðlega læknisdóma Sama.
John skilur nú mál feðra sinna, en getur
ekki skrifað á því. Hann lauk námi við
kennaraskóla, hefur kennt í um það bil
fimm ár norður í Finnmörk. Og hugur hans
hefur lengi staðið til þess að skrifa um Sama
og bælingu á öllu sem þeim til heyrir. Fyrsta
bók hans var ætluð börnum - hún er um
krakka sem ekki vilja láta flytja sig nauðug
á heimarvistarskóla og strjúka á leiðinni.
Hann hefur líka skrifað smásögur og skáld-
sögur - um gullgrafaraandrúmsloft í
Norður-Noregi eftir stríð og um ungan
mann sem er fullur með góðan tilgang,
gengur til starfa á kratapressunni norsku,
en fær ekki leyfi til að skrifa þar um við-
kvæm mál sem varða Sama og þeirra lands-
réttindi.
Inoraq er fæddur 1939 í fimm hundruð
manna fiskiþorpi sem heitir Sisimiut - á
dönsku Holstensborg. Þetta var dæmigert
veiðimannasamfélag, segir hann, rétt svo
að sú vélbátaútgerð var að verða til sem nú
sýslar með togara.Þetta var mannfélag,sem
var mjög viðkvæmt fyrir utanaðkomandi
áhrifum - ég held til dæmis að taka, að
fjórði hver maður í plássinu hafi dáið úr
berklum á skömmum tíma, og farsóttir sem
nú eru ekki hættulegar lögðu marga í
gröfina, hettusótt, mislingar og fleira. En
sú kynslóð sem komst upp, hún var nokkuð
sterk í grænlensku, þessar fáu skólabækur
sem við höfðum og kirkjan, þetta var allt á
okkar máli. Við skulum fjalla um það á eftir
sem síðar gerðist. En af sjálfum mér er það
að segja, að ég fór að heiman, ég fór í skóla í
Asiaat (Egedesminde) og Nuuk (Godtháb)
og síðan í kennaraskóla.
Inoraq er nú fulltrúi grænlenska útvarps-
ins í Danmörku. Hann hefur skrifað bók
(„mínafyrstu og síðustu til þessa“), þarsem
fjallað er annarsvegar um Grænlendinga í
Kaupmannahöfn og hinsvegar um þann,
sem ætlar heim eftir langan tíma - og kemur
þá á daginn, að enginn þekkir hann. Bókin
hefur reyndar verið þýdd á íslensku, kom út
hjá ísafold fyrir síðustu jól og heitir „Þegar
heimurinn opnaðist“.
Tungumáiin
Staða tungunnar, hver er hún?
John svarar fyrir sig: hann telur að um
það bil helmingur Sama noti sitt mál til
flestra hluta - það verða þá 30-35 þúsundir
manna í Noregi, færri í Svíþjóð, enn færri í
Finniandi. Nokkrir í Sovétríkjunum (um
það bil 2000). Þetta tungumál hefur staðið
mjög höllum fæti, en aðstandendum þess
hefur vaxið mjög sjálfstraust á seinni árum.
Norðmenn hafa sett lög um rétt Samabarna
til að fá kennslu á sínu máli, en sú fyrirætlan
strandar m.a. á þvi að skortur er á kennur-
um sem kunna samíksu. Þá er það einnig
norska ríkið, sem hefur veitt styrk til útgáfu
bóka á málinu - síðan 1971 hafa verið gefn-
ar út með þessum hætti um 50 bækur. Og
þegar þessi möguleiki varð til, þá kom fljótt
í ljós, að til voru ýmsir leynirithöfundar,
sem höfðu falið hjá sér handrit og höfðu
áður ekki haft sjálfstraust til að sýna öðr-
um.
Það sem út er komið á bók er mest þjóð-
leg fræði og jojkikveðskaður. Það hafa líka
verið skrifaðar barnabækur sem eru mjög
tengdar gamalli hefð og því hvernig börn
vaxa inn í samfélag fullorðinna.
Mál okkar, sagði Inoraq, stendur betur
að vígi en samíska, að því að ég fæ séð. Við
höfðum nokkuð góðan grundvöll fyrir
heimstyrjöldina síðari. Danir gerðu sitt til
að vernda okkur fyrir ótímabærum áhrifum
að utan og þeir voru sjálfir svo fáir á Græn-
iandi þá, að þeir sem þar bjuggu töluðu
okkar mál. Svo kom stríðið, bandarískar
stöðvar og margskonar kröfur um að opna
landið og margskonar straumar - með góðu
eða illu - sem ekki var lengur hægt að hafa
neina stjórn á. Og þó að nú sé gert sérstakt
átak til að hressa við stöðu grænlensku í
skólum, þá er margt sem blæs í móti - sjón-
varpið, vídeolætin og svo það, að meirihluti
kennaranna eru Danir enn.
Aö skrifa
Eins og er koma um tuttugu bækur út á
grænlensku á ári, af þeim eru þrjár eða
fjórar eða fimm eftir grænlenska höfunda -
hitt eru þýðingar. Margt er þar tengt
gömlum dögum, minningum um það sem
var, eða þá vangaveltum um það, hvernig
Ínúítar fluttust á milli eyja og landa í fýrn-
dinni.
Ég verð, sagði Inoraq Olsen ennfremur,
að segja eins og er: í litlu samfélagi eins og
því sem ég óx upp í er rithöfundur, sérlegur
höfundur bókar, ekki endilega velkominn.
Menn voru vanir að segja hver öðrum
sögur, það voru okkar bókmenntir. Menn
sögðu frá því sem fyrir þá hafði komið og
þeir fengu staðfestingu á því um leið, að
þeir færu með rétt mál - því að reynslan var
svipuð hjá öllum. Þeir sem áttu sér sérstaka
dirfsku eða hæfileika eins og gengu upp í
hæfileikum annarra. En sá sem seinna, á
okkar dögum, tekur sig út úr, setur sig niður
og skrifar sögur - hann er ekki sá sem við
metum mest. Kannski finnst mínu fólki, að
slíkur maður sé að selja sjálfan sig með
ósæmilegum hætti!
John Sami Gustavsen tók mjög undir
þetta. Það hefur komið í ljós, sagði hann,
að þjóðfræðingar hafa rekist á marga Sama
sem vilja allsekki segja neitt-eins þótt þeir
væru eins og hann afi minn, sem sigldi með
mér með ströndu fram og mundi alltaf ein-
hver atvik sem áttu við það sem við sáum.
Þeir voru ekki bara hræddir við þá sem
höfðu fordóma gegn Sömum, heldur einnigi
þá sem vildu þeim vel - en hlutu, því miður,
að misskilja flest.
Að lokum kom þar máli okkar, að ég
spurði granna okkar af Norðurslóðum um
það, hvort þeir teldu að Samar og Græn-
lendingar mundu lifa af. Og ekki aðeins
„líkamlega" heldur og andlega.
Þeir voru báðir bjartsýnir á það. Inoraq
minnti á það, hve erfitt útlendingar ættu
með að lifa með landinu í samanburði við
Ínúíta. Og John var svo skemmtilega ósvíf-i
inn að segja: Við Samar höfum búið við
okkar menningu í átta eða tíu þúsund ár.
Víkingamenningin ykkar er rúmlega þús-
und ára gömul og ég held, að hún sé miklu
þreyttari en okkar lifnaðarhættir. Ég held
til dæmis, að þegar Norðmenn eru búnir að
éta olíuna sína, þá eigi þeir miklu erfiðara
með að taka því sem á eftir fer en við, sem
stöndum öðrum fæti í forneskju en hinum í
nútímanum. áb
Inoraq Olsen: Mörgum finnst óþarft aft setja á blað allt það, sem aðrlr hafa verið að ræða um saman.
Hingað komu
rithöfundar
frá átta
menningar-
svæðum á
Norðurlöndum.
Hér á
opnunni
birtast viðtöl
við þrjá
fulltrúa
minnihluta
bókmennta.
' - ■-
Bo Carpelan. Kannskl hefði verið gaman aðfást við eitthvað allt öðru-vísi starf með skáldskapnum. En það hefur alltaf veriðfulltaf
bókum og pappír í kringum mig. (Ijósm eik).
Það er gott að vera
minnihlutaskáld
John Gustavsen: Lífshættir okkar eru lífseigari en þessi víkingasérviska. (Ijósm eik).
Menn koma stundum, t.d. f rá Sví-
þjóð, og setja upp mæðusvip og
vorkenna okkur mikið þessum
aumingjum sem skrifum á sænsku í
Finnlandi. Forlögin eru svo lítil,
segja menn, lesendurnireru svo
fáir. En ég held þetta sé óþarfi. Mér
finnst ágætt að vera minnihiuta-
skáld.
Svo segir Bo Carpelan, yfirbókavöröur,
doktor og skáld frá Helsingfors.
Þegar maður er í minnihluta og allt í kring
er töluð allt önnur tunga, finnskan, þá verð-
ur okkar eigið mál gífurlega þýðingar-
mikið, maður verður að halda því hreinu,
ber ábyrgð á því að það ekki leysist upp og
hverfi. Og svo er það ágætt, að geta sótt sér
til fanga bæði úr ungri og óþreyttri og ríkri
menningu eins og hinni finnsku og svo úr
Svíþjóðarmenningu.
Gleöin að skrifa
Bo Carpelan fæddist 1926, gekk á latínu-
skóla („það var leiðinlegt, en löngu seinna
kemur það á daginn að það er gott að sitja
uppi með klassískan arf“). Hann varð stúd-
ent 1944, tveimur árum síðar gerðist hann
bókavörður við Borgarbókasafnið í Hels-
inki og um leið kom út hans fyrsta ljóðabók.
„Eins og dimmur ylur“. Síðan hefur hann
skrifað ljóðabækur, unglingabækur, skáld-
sögur, farið yfir allan skalann ef svo mætti
segja, skrifað doktorsritgerð um
æskuskáldskap Gunnars Björlings. Hann
hefur fengið bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs. Síðan 1980 hefur hann verið á
listamannalaunum og getað helgað sig
skrifum eingöngu - stendur sú sæla til 1985.
Næstu bækur verða kver, sem geymir eins-
konar spássíuathugasemdir við grísk og
(ómversk skáld og „lítil Biblía“ með úrvali
úr ljóðum 24 finnskra skálda, sem Bo hefur
þýtt.
Það var 1961, segir Bo Carpelan, að út
kom fyrsta bókin sem ég var sæmilega
ánægður með, hún hét „Svalur skuggi“.
Þegar menn eru mjög ungir hafa þeir einum
of gaman af að leika sér, verða gjarna of
orðmargir og skrautlegir. En um þetta leyti
var stílinn orðinn klár og kvitt að því mér
fannst, mér fannst ég hafa náð þessum erf-
iða einfaldleika sem sleppur við að vera
lágkúrulegur. En mér fannst ég ekki geta
numið þar staðar. Sum skáld skrifa þúsund
tilbrigði við þann ljóðaheim sem þau hafa
lagt undir sig, og það getur verið dásamlegt.
En ég hefi ekki eirð í mér til að haga mér
þannig, ég vil geta skipt um stíl eftir efnivið,
ég hefi verið forvitinn og leiðst út í að skrifa
allskonar bækur. Stundum verður maður
þreyttur á sjálfum sér. En oftast er það
gleðin við að skrifa sem ræður ferðinni. -
Til að skrifa fyrir unga sem gamla, ég hefi
t.d. litla löngun til að draga lesendur í dilka
eftir aldri. Og mér finnst að t.d. unglinga-
bækur mínar skipti ekki minna máli en þær
sem ég hefi skrifað fyrir fullorðna.
Guö blessi þýðendur
Hér mætti skjóta því inn, að fyrir utan
nokkur ljóð hefur ein bók eftir Bo Carpelan
verið gefin út á íslensku, hún heitir Boginn
og fjallar um vangefinn dreng. Framhaldið
kemur út hjá Iðunni í haust í þýðingu Gunn-
ars Stefánssonar og heitir Paradís. Bo
Carpelan kann reyndar frá því að segja, að
það eru einkum unglingabækur hans, sem
hafa verið þýddar á önnur mál. Eitt ljóða-
safn hefur komið á frönsku. Og eitt stórt
safn með smásögum og ljóðum og tveim
skáldsögum á rússnesku. í hundrað þúsund
eintökum, hugsaðu þér, segir hann. Oft
horfi ég hissa á þessa bók og bíð spenntur
eftir viðbrögðunum í Sovét.
Oft eru svona undur, segir hann, verk
einstakra þýðenda, sem fá áhuga og eru
duglegir að glíma við útgefendur. Ég hef oft
hugsað um það í tengslum við norrænt
menningarsamstarf, hve þýðingarmikið
það er einmitt að hlúa að þýðendum, gera
vel við þá. Ég veit, að það er ekki hægt að
þvinga bókum upp á fólk bara af því að
grannþjóðamenn eða frændur hafa skrifað
þær. Én við gætum samt haft betri upplýs-
ingastarfsemi í gangi, við erum ekki of góðir
til að skrifa í blöðin yfirlitsgreinar um það
sem gerðist í fyrra í norskum bókmenntum
eða íslenskum. Hafa til reiðu upplýsingar
fyrir bókaverði. Og svo framvegis. Og
gleymum því ekki, að Norðurlönd eru,
þrátt fyrir allt, ennþá mjög ólík innbyrðis og
eftir því fróðleg hvert öðru.
Á undan öðrum
Svo töluðum við um sænskar bók-
menntir.
Það er í rauninni mjög merkilegt, sagði
Bo Carpelan, að módernismi í ljóðlist á
Norðurlöndum byrjar hjá sænskum Finn-
um, Gunnar Björling, Edith Södergran,
Elmer Diktonius, Enckel. í Svíþjóð voru
menn lengur að taka við sér og Finnar sjálfir
gerðu það ekki fyrr en eftir seinni
heimsstyrjöld. Nú voru þetta ólík skáld inn-
byrðis, og gróf einföldun að spyrða þau
saman. En þau voru mjög opin fyrir um-
heiminum, sum fyrir Rússlandi, önnur fyrir
Frakklandi og Englandi. Þau voru á þessum
frægu krossgötum ólíkra menningarheima
og margt á hverfanda hveli í Finnlandi
sjálfu eftir borgarastríðið og þau uppgjör.
Frá seinni árum þekkja menn best af
sænskfinnskum bókmenntum játningabæk-
ur Tikkanens og Christers Kilmans. Það er
kannski eðlilegt, játningabækur eru vinsæl-
ar, fólk er forvitið, en það er leiðinlegt ef af
þessum bókum sprettur sú „goðsögn“ að
finnlandssvíar séu yfirstétt, með alltof
mikið af peningum og alkóhóli. Sannleikur-
inn er svo sá, að við erum samansett á ósköp
svipaðan hátt og Finnar, borgarastétt
eigum við finnlandssænska og líka bændur
og sjómenn í skerjagarðinum og í Austur-
botni, og þetta fólk á sér líka bókmenntir
um sín vandamál. Stundum finnst mér að
þeir í Svíþjóð eigi sinn hlut í að halda við
villandi hugmyndum um okkur sem eins-
konar fenómen, sem gott væri að geyma í
búri og skoða. En þá man ég í sömu andrá
að auðvitað höfum við ágæt samskipti við
starfsbræður og útgefendur í Svíþjóð og
best að alhæfa ekki of mikið.
Örvandi
Eins og ég sagði áðan er örvandi að vera í
sambýli við finnska menningu, sem er ung
og óþreytt og á sér ágæta raunsæishefð í
miklum epískum skáldsögum. Það er satt
sem þú segir: finnskir höfundar harfa sótt
mikið efni í styrjaldirnar þrjár - Borgara-
stríðið, Vetrarstríðið og Framhaldsstríðið
(svo nefnist seinni innkoma Finna í
heimsstyrjöldina síðari). Og enn eru menn
að skrifa langar bækur um stríðsreynslu
sína, ekki vantar það. En yngri kynslóð
rithöfunda snýr sér að öðru, ekki síst að
hversdagsleikanum, sem einatt er lýst í
knöppum og klárum stíl, í smærri formum,
og að sjálfsögðu er einsemdin með í för.
Antti Tuuri, sem er með í þessari íslands-
för, er einmitt ágætúr fulltrúi þessarar kyn-
slóðar. Og finnsk lýrík á sér nú mikið
blómaskeið og ég hefi tekið eftir þvi, mér til
mikillar ánægju, að fólk sækist eftir þessum
ljóðum á bókasöfnum.
Og við finnlandssvíar, við erum nokkuð
iðnir við að skrifa. Frá okkur koma um
fjörutíu bækur á hverju ári sem teljast til
fagurbókmennta. Það er hreint ekki svo
lítið...
áb
Rithöfundar á málum Sama og Inúíta: