Þjóðviljinn - 15.07.1984, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPIStlLL
Er hœgt að vinna minna
og lifa miklu betur?
Við lifum í þjóðfélagi þar sem
launavinna er sterk þungamiðja
og eftirsóttur lykill að þeirri
ánægju sem menn hafa af pen-
ingum og neyslu. Og af því að
neyslan er svo sterkur mæii-
kvaröi á hamingju manna og
sjálfsálit, þá er líka mikil eftir-
spurn eftir aukavinnu og auka-
tekjum (rneiri en tiltekið kreppuá-
stand neyðir menn til). Þetta
þykja svo sjálfsagðir hlutir að sá
hrekkur við, sem er minntur á
það, að óralangt er síðan menn
fóru að tengja saman frelsið og
styttingu vinnutímans. Thom-
as More skrifaði sína frægu bók
um farsældarþjóðfélagið Útópíu
árið 1516: þar vinna menn sex
stundir á dag og hafa nógan tíma
til að stunda fagrar listir og fræði
og önnur göfug áhugamál.
Slagur um styttri
vinnuviku
íslendingar hafa verið vinnu-
samir menn eins og allir vita, og
fjörtíu stunda vinnuvikan hefur
ekki notið hjá þeim virðingar í
verki. Og kannski fannst mörg-
um það ekki koma þeim sérlega
mikið við, þegar í Vestur-
Þýskalandi var háð allhörð deila
um þá kröfu málmiðnaðarmanna
að vinnuvika þeirra styttist í 35
stundir, - og náðu þeir áfanga-
sigri, 38,5 stundum. Samt skyldi
enginn efast um að þetta eru
merkileg tíðindi sem koma okkur
heldur betur við.
Þýskir atvinnurekendur
reyndu að láta hart mæta hörðu í
þessari vinnudeilu og settu um
400 þúsundir manna í verkbann
meðan mest var. Af þessu má
ætla að vinnuvikan sé punktur,
þar sem stéttarbaráttan kemur
skýrast fram við nútímaaðstæður
í evrópsku iðnríki. Hér muni
glíman verða hörðust milli hægri
og vinstri, milli kapítalista og
verkalýðshreyfingar. Nokkuð til í
því: að minnsta kosti vildu vest-
urþýskir málmiðjuhöldar ekki
verða fyrstir til að semja um
skemmri vinnuviku en 40 stundir
því það „spillir fyrir samkeppnis-
getu þýsks iðnaðar" eins og þeir
sögðu. En það getur eins verið að
smám saman sé að myndast all
víðtæk samstaða um slíka þróun.
Hægrimaðurinn Poul Schluter,
forsætisráðherra Danmerkur,
sagði meðan hann var í heimsókn
hér á dögunum, að vitanlega væri
40 stunda vinnuvikan ekki heilög
kýr. Hún mundi koma. Það væri
bara spurt um það, hvernig að
henni skyldi standa.
Stytting vinnuvikunnar er
hugsuð sem leið til að draga úr
atvinnuleysi, til að dreifa vinn-
unni á fleiri hendur á þeim tíma
þegar tækniþróunin slátrar at-
vinnutækifærum af gífurlegum
hraða. Það verður æ auðveldara
að framleiða allskonar vöru, en
erfiðara og kostnaðarsamara að
selja hana. Vöruframleiðslan er
miklu auðveldari en framleiðslan
á neytendum. Markaðir ríkra
þjóða eru um margt mettaðir og
skuldamál þriðja heimsins benda
ekki til þess að þar sé að vænta
nýrra kaupenda offramleiðslu-
vöm í bráð. En sem fyrr segir:
tæknibyltingin sjálf er einna
drýgst við að útrýma vinnuaflinu.
Tökum dæmi frá því sama
Vestur-Þýskalandi. Þar sköpuðu
hundrað miljarðir marka, sem
fjárfest var í iðnaði, tvær miljónir
nýrra starfa á árunum 1955-1960
og 400 þúsund störf á árunum
1960-1965. En á árunum 1965-
1970 hafa sömu peningar útrýmt
100 þúsund störfum og 1970-1975
útrýmdu þeir hálfri miljón starfa.
Þróunin hefur enn hert á sér síð-
an.
Þeirri vissu manna að vera
heldur óvelkominn á vinnumark-
að, fylgir minnkandi áhugi á
launavinnunni sem höfuðatriði í
lífi hvers og eins: kannanir jafnt í
Vestur-Þýskalandi, Frakklandi
og Svíþjóð sýna, að þeim hefur
snarfækkað á undanförnum
tveim áratugum sem telja að
maðurinn sé fyrst og fremst í
starfi sínu, það sé mikilvægara en
það, sem hann gerir utan vinnu-
tíma.
Vinstriflokkar hafa, sem von-
legt er, reynt að hamla gegn
atvinnuleysi. Fátt verður þeim til
frambúðar hættulegra en tví-
skipting fólks á þá, sem hafa
vinnu og eru tiltölulega vel settir
og í stóran her atvinnuleysingja
(kannski 30% af vinnufærum),
sem lifa við allt önnur kjör og
ótryggari - og yfir öllu saman
tróna þeir kapítalistar og tækni-
kratar sem öllu ráða, yppta öxl-
um og segja: svona er lífið. En
þess er líka að gæta, að margir
hægrimenn hafa á því skilning, að
það geti verið skynsamlegt að
skipta störfum meir milli vinnu-
færra. Bæði til að draga úr
greiðslum til atvinnulausra (úr fé-
lagslegum kostnaði kapítalískrar
þróunar) og til þess að koma í veg
fyrir pólitískar sprengingar sem
fylgt gætu atvinnuleysi. Þeir líta
svo, að það sér auðveldara að
réttlæta þjóðfélagið fyrir þegnum
þess, ef áfram verða til sæmilegar
líkur fyrir flesta á að fá vinnu.
Af þessum ástæðum getur vel
orðið til allbreið samstaða um
ráðstafanir eins og styttingu
vinnuvikunnar. En þær segja í
sjálfu sér fátt um framtíðina, þar
sem enn minni eftirspurn verður
eftir vinnuafli til framleiðslu.
André Gorz, sem mikið hefur
skrifað um „brotthvarf ör-
eiganna" segir sem svo í bók sinni
„Vegir Paradísar": „Hvaða hug-
myndafræði sem menn annars
aðhyllast þá er það víst, að sér-
hver pólitísk stefna er röng sem
ekki viðurkennir þá staðreynd,
að það verða ekki framar til full
launastörf fyrir alla og að launa-
vinnan getur ekki áfram verið
þyngdarpúnkturinn eða þó ekki
væri nema hin ríkjandi athöfn í
lífi hvers og eins“.
Og spurt er vitanlega: hvernig
ætla menn að bregðast við þessari
„staðreynd“?
Það er sjálfsagt hægt að velta
upp ýmsum möguleikum. Einn er
sá að markaðslögmálin hafi sinn
gang með svipuðum árangri og
áðan var nefnt: Efst trónar tækni-
krataveldið og styðst við fjöl-
menna og vel setta miðstétt, sem
hefur sérþekkingu og tryggar
tekjur, neðst er svo einhverskon-
ar ný öreigastétt, sem er haldið
spakri með „brauði og sjón-
leikjum“ rétt eins og öreigum
Rómar til forna - en þeirra „ör-
tölvur" voru, eins og menn
muna, þrælar hins foma
heimsveldis.
En það er líka hægt að reyna að
móta stefnu, sem þrátt fyrir það
að hagvaxtarvonir hafi lengst af
verið sterkar á vinstrivæng, hefur
lengi tórt þar í nokkrum drögum.
Stefnu sem franska verkalýðs-
sambandið CFDT hefur orðað
sem svo „Vinnum minna - til að
allir geti unnið og lifað betur“. En
þetta er stefna sem kallast líka á
við gamiar og góðar vangaveltur
Karls gamla Marx um að
mannfólkið stígi út úr ríki
nauðsynjarinnar út í ríki frelsis-
ins. Með því að nota sigurvinn-
inga tækninnar til að vinna minna
til að framfleyta þjóðfélaginu, en
meira til að framleiða frjálsan
tíma - í von um að menn geti nýtt
hann sér til nokkurs þroska.
Fyrrnefndur André Gorz og
ýmsir fleiri telja að þessi stefna
verði mörkuð með því að yfir-
stíga lögmál kapítalískrar hag-
sýslu sem og hagvaxtarhyggju
ríkissósíalismans. í ritgerðum
þessara manna er að finna ýmsar
þær hugmyndir sem einícenna
þessa framtíðarsýn. Þar er ekki
boðað að tækninni sé hafnað eða
sérhæfingunni, eins og stundum
gerist á vinstrikanti þegar
mönnum stendur ógn af því hvað
framfarirnar leggja í rúst. Áhersl-
an er hinsvegar á það, að tækni-
möguleikar séu notaðir til að
byggja upp smærri framleiðslu-
einingar en nú eru algengastar,
og til að dreifa valdinu með ræki-
lega útfærðu sjálfstjórnarskipu-
lagi í samvinnufélögum af ýmsri
gerð. Þetta fer svo saman við að
unnið sé markvisst gegn þeirri
forréttindahugsun sem rekur
m.a. kapítalismann áfram og
bruðl hans. (Það sem er nógu gott
fyrir alla er ekki nógu gott fyrir
mig, af því ég er til dæmis verð-
mætur sérfræðingur). í þriðja lagi
er lögð áhersla á að sá frítími sem
tækni nýrra tíma skapar sé notað-
ur m.a. til að draga úr þörfum
fyrir hverskonar viðskipti með
vörur og þjónustu. Til þess að
menn noti sinn eigin tíma bæði til
að búa til ýmislegt sem þeim er
nauðsynlegt án tímapressu og af-
kastastreitu - og til að skapa sér
sem mesta lífsfyllingu í þeim
ólaunuðu og „ópraktísku“ störf-
um sem menn vinna af áhuga, af
tryggð og velvild og fleiri þeim
hvötum sem markaðslögmálin
láta sig litlu varða - ef þau ekki
beinlínis vinna að því að útrýma
þeim.
Tœkni og
hugarfar
Allt er nýtt og allt er gamalt
undir sólinni. Árið 1821 er ó-
nefndur breskur forveri sósíalista
að gagnrýna hagfræðivisku þeirra
tíma og segir meðal annars: „Þar
sem manneskjurnar unnu í tólf
tíma munu þær nú vinna í aðeins
sex stundir - og þetta er auðæfi
þjóðanna, velmegun þeirra. Þeg-
ar sleppt er allskonar misheppn-
aðri hótfyndni er, guði sé lof,
ekki til önnur aðferð til að auka
auðæfi þjóðarinnar en sú sem
einnig styrkir möguleika til lífs.
Þannig eru auðæfin frelsi, frelsi
til að leita sér skemmtunar, til að
bragða á ávexti lífsins, til að
þroska sína andlegu hæfileika,
auðæfin er tími sem maður ræður
yfir og ekkert annað“.
Þetta var semsagt fyrir hundr-
að og sextíu árum. En þótt tækni-
legir möguleikar til að efla slík
„auðæfi þjóða“ séu nú gífurlegir
eru það enn sem fyrr aðeins
minnihlutahópar og einstaka
raddir, flestar úr hópi vinstri-
sinna, sem síst eru bundnir hefð-
um iðnaðaraldar, sem reyna að
koma boðskap þessarar ættar út
til almennings. Baráttulist til
framgangs á þessum brautum er
enn í brotum og enn ekki sameign
fjöldahreyfinga. Hitt er svo vafa-
laust, að þótt íslendingar telji sig
enn geta stigið nokkur stig fram á
við á hefðbundnum iðnvæðingar-
brautum (vegna þess m.a. nve
seint þeir komu í þann dans) þá
munu spurningar af þessu tagi
verða æ áieitnari með hverju ári
sem líður: veruleikinn mun sjálf-
ur bera þær fram og heimta svör
og engar refjar.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 15. júlí 1984