Þjóðviljinn - 05.07.1985, Blaðsíða 5

✓
Islenskt hugvit
Reiknikerfið
er fljótt að borga sig
Dr. Þorkell Helgason segirfrá bestunarfrœði og möguleikum hennar í íslensku atvinnulífi.
Mörgforrit í vinnslufyrir fiskiðnaðinn og aðrar iðngreinar.
Auðveldar flóknar ákvarðanir og eykur hagkvœmni.
„Það þykir venjulega
góður árangur ef hægt er að
auka hagkvæmni eða
sparnað um 1-2% en t.d. má
með bestunarfræði minnka
affall við glerskurð úr 12-
15% niður í 5%. Slíkir reikn-
ingar eru fljótir að borga
sig,“ segir Þorkell Helga-
son, dósent við stærðfræð-
iskor Háskóla íslands. Á
þeim bæ hafa nemendur og
kennarar beitt bestunar-
fræði til hagnýtra verkefna
m.a. í sjávarútvegi og iðn-
aði hér á landi.
En hvað er „bestunarfræði“?
„Þetta er hálfgert vandræðaorð,"
segir Þorkell, „og þýðing á út-
lenda orðinu „optimering". Mað-
ur reynir stundum að nota orðin
að hámarka eða lágmarka fremur
en aö besta.
Bestun er angi af víðtækari
fræðigrein, sem í stærðfræðinni
nefnist „aðgerðargreining" eða
„operasjóns analýsa“. Þetta er
samnefni yfir það að nota stærð-
fræðilegar aðferðir sem hjálpar-
tæki við stjórnun og ákvarðana-
töku, - að finna hver er besta
leiðin að ákveðnu marki eða hver
er besta aðgerðin við mismun-
andi aðstæður".
Bestun
í búrekstri
„Það er einfaldast að skýra
þetta með dæmum,“ sagði Þor-
kell. „Erlendis er bestun t.d.
mikið notuð við skipulagningu á
búrekstri, þe. til að reikna út
hversu margar kýr eða kindur á
að hafa til að fá hámarksnýtingu á
landi, hvort rækta á kartöflur,
gras eða annan jarðargróður
miðað við verðmæti afurðanna.
Annað klassískt verkefni er
fóðurblöndun þar sem menn hafa
ýmsar gerðir af mjöli, svo sem
loðnumjöl, sojamjöl eða annað
og reglugerð segir til um að
blandan skuli innihalda svo og
svo mikið magn af hinum ýmsu
næringar- og steinefnum. Þá þarf
að velja rétt hlutföll miðað við
verð á hinum ýmsu mjöltegund-
um og það sem fóðurblandan á að
innihalda. Þetta er rakið að gera
með bestunarfræðinni og er gert
hjá íslensku fóðurblöndunar-
stöðvunum.
Aldagömul
fræðigrein
Bestunarfræði hefur verið
kennd við Háskólann í 13 ár og
smám saman hafa nemendur snú-
ið sér meira og meira að því að
glíma við raunhæf verkefni á sviði
iðnaðar og fiskveiða hér á landi.
Dr. Þorkell Helgason. Bestunarfræðin hefur verið þekkt í heila öld, en ekki notuð í hagnýtum tilgangi nema í skamman tíma. Mynd - E. Ólason
Margir hafa komið þar við sögu.
Helgi Sigvaldason, verkfræðing- <
ur mun fyrstur hafa lært best-
unarfræði og fjallaði m.a. um
samkeyrslu raforkuvera, og
Kjartan Jóhannsson, verkfræð-
ingur og alþingismaður skrifaði
doktorsritgerð um olíudreifingu
á hafnir iandsins. Ingjaldur
Hannibalsson, forstjóri Iðn-
tæknistofnunar fjallaði um
loðnulöndun, þ.e. hvar hag-
kvæmast er fyrir hvert loðnuskip
að landa miðað við staðsetningu
og þróarrými. Fleiri rnætti telja.
Bestunarfræðin sjálf hefur ver-
ið þekkt um aldir, en var fremur
akedemísk fræðigrein en hagnýt,
enda gerðu menn sér grein fyrir
því að talnalegir útreikningarnir
á flóknum vandamálum væru ó-
framkvæmanlegir tímans vegna.
Það gjörbreyttist hins vegar með
tilkomu tölvunnar. Um leið og
þær koma fram í kringum 1950,
þá er búin til aðferð sem leysir
línuleg bestunarvandamál, svo-
kölluð Simplex-aðferð, sem not-
uð er enn þann dag í dag. Lengi
vel var ekki hægt að leysa þessa
útreikninga nema á allstórum
tölvum og það hefur tafið hagnýt-
ingu þeirra.
Með smátölvunum, sem nú eru
að koma inn í hvert fyrirtæki er
að verða bylting í þessu.
Svínið bestað
Ég get nefnt sem dæmi eitt
verkefni sem nemandi vann hér
sl. vetur fyrir Sláturfélagið. Það
varðaði svínsskrokka, þ.e.
hvernig best er að hluta skrokk-
inn niður og vinna einstaka hluta
hans í pylsur og annað tii, þannig
að hráefnið nýtist sem best og af-
raksturinn verði sem mestur.
Annað dæmi má taka af gler-
skurði. íslensku glerverksmiðj-
urnar fá glerið í stórum plötum,
sem síðan verður að hluta niður
eftir pöntunum í allar mögulegar
og ómögulegar stærðir. I verk-
smiðjunum eru menn sem búa
yfir langri reynslu og vita hvernig
nýta má efnið sem best. Hinsveg-
ar fer alltaf 12-15% af því í af-
skurð og þarna blasir við að hag-
nýta sér bestunarfræðina. Það
hefur líka verið gert lengi er-
lendis og nú eru sumar glerverks-
miðjurnar hér að leita eftir slík-
um forritum. Þau eru tiltölulega
ódýr, kosta nokkur hundruð þús-
und krónur, þannig að það mætti
spyrja af hverju við hér ætlum að
fara að finna hjólið upp aftur.
Ástæðan er sú að þessi erlendu
forrit eru seld sem lokaður kassi.
Það er ekki hægt að breyta neinu í
þeim eftir aðstæðum í fyrirtækinu
og á markaðnum, og íslensk for-
rit myndu því gagnast betur en
þau útlendu, þar sem þau mætti
þróa eftir aðstæðum. Markaður-
inn hér er auðvitað mun smærri
og þaraðauki er dreifing á rúðu-
pöntunum fjölbreyttari en er-
lendis þar sem meira er um staðl-
aðar stærðir. Einn nemandinn
sem vann í þessu í vetur mun
væntanlega halda þeirri vinnu
áfram sem lokaverkefni og þeir
forstjórar í glerverksmiðjum sem
ég hef talað við hafa sýnt þessu
mikinn áhuga. Hér er mikið í
húfi, því hægt er að ná fram 7-
10% sparnaði með því að minnka
afskurðinn úr 12-15% niður í
kannski 5%.
Sóknarmarkið betra
Það er líka mikið í húfi í fisk-
vinnslunni og annað hagnýtt
verkefni sem var í gangi hér sl.
vetur var bestun á vali útgerðar-
innar milli aflamarks og sóknar-
marks og þar sem óvissan í fisk-
gengd og gæftum kemur þar inní
þá er þetta nokkuð óvenjulegt
bestunarvandamál. Af niður-
stöðunum sýnist okkur að of
margir hafi valið aflamarkið í
stað sóknarmarks. Ef menn
hefðu reiknað svolítið um ára-
mótin áður en þeir ákváðu sig,
hefði svo sem um helmingur flot-
ans fremur átt að velja sóknar-
markið en aflamarkið.
Verkstjórnln
tölvuvædd
Annað stórt mál er vinnslan í
frystihúsunum. Páll Jensson, for-
stöðumaður Reiknistofnunar
Háskólans hefur í nokkur ár unn-
ið að því að besta hana, þe. að
leysa með aðstoð tölvu það
vandamál sem verkstjórar í fryst-
ihúsum standa frammi fyrir á
hverjum degi: í hvaða pakkning-
ar á að vinna þann afla sem á land
berst miðað við mannafla í sal,
aflasamsetningu og verð sem
fyrir vöruna fæst. Pakkningarnar
eru mismunandi mannaflsfrekar
og einnig mismunandi arðbærar.
Það getur t.d. verið hagkvæmara
að láta vinna yfirvinnu fremur en
að velja ódýrari leið og svo mætti
lengi telja. Það er skemmtilegt að
segja frá því að Páll er nýkominn
frá Kaupmannahöfn þar sem
liann liélt erindi á fjölmennri nor-
rænni ráðstefnu um þessa lausn
sína og fékk þar sérstök verðlaun
fyrir verkefnið.
í vetur voru svo nemendur hér
sem tóku lausn Páls og glímdu við
að einfalda hana til notkunar á
venjulegar litlar tölvur sem eru
komnar í nær öll frystihús, og
þessir útreikningar eiga ekki að
verða flóknari en bónusút-
reikningarnir. Þetta var prófað á
sínum tíma í Bæjarútgerð
Reykjavíkur.
Líka takmörk
Það er helst að maður sé
hræddur um að notendum finnist
þetta fjarlægt og stjórnsamt
kerfi. Menn hafa meiri trú á því
sem þeir eru að gera ef þeir velja
aðferðina sjálfir og því er mikil-
vægt að reiknikerfin séu þannig
að hægt st að breyta þeim eftir
aðstæðum og prófa afleiðingar
ákvarðana fyrirfram. Þannig
verður bestunarfræðin hjálpar-
tæki við ákvarðanatöku en ekki
fyrirskipanakerfi.“
En bestunarfræðin hefur líka
sín takmörk: „Sjálfur hafði ég
lengi hug á að besta skipulag fisk-
veiðanna hérá landi,“ segirÞor-
kell„en smám saman hef ég alveg
horfið frá því. Auðvitað er hægt
að reikna út „bestu“ stærð fisk-
veiðiflotans, „bestu“ sóknina,
„bestu“ aflasamsetninguna og
„bestu“ vinnslustaðina. Slíkt
reiknikerfi tekur hins vegar ekki
tillit til mannlegu þáttanna, hinna
pólitísku og félagslegu, þannig að
ég hef dregið bestunarfræðina al-
veg út úr þessum þankagangi.
Hún nýtist sem sé ekki til allra
hluta! Hins vegar er ljóst að með
aukinni tölvuvæðingu má nota
bestunarfræði í fjölmörgum iðn-
greinum og atvinnuvegum hér og
ná fram miklu betri nýtingu en
kostur er með öðrum aðferðum,“
sagði Þorkell Helgason að lok-
um.
- ÁI
Föstudagur 5. júlí 1985 ÞJÖÐVU.JINN - SÍÐA 5