Þjóðviljinn - 11.12.1985, Blaðsíða 7

Sögurnar mega
ekki lokast inni
hjá frœðimönnum
ÖrnólfurThorsson, einn ritstjóra íslendingasagna: Brúarsmíð milli
frœðimanna og almennings
Víöa um lönd ríkir nú mikill
áhugi á miööldum, jafnt meö-
al almennings sem fræöi-
manna. Þessi áhugi birtist
ma. í þeim viðtökum sem bók
ítalans Umberto Eco, Nafn
rósarinnar, hefurfengið.
Þessi saga sem gerist meðal
munka á Italíu á 14. öld hefur
selst í miljónaupplögum, jafnt
vestanhafs sem austan og
komst á lista yfir söluhæstu
bækur hér á landi þegar for-
lagið Svart á hvítu gaf hana út
ífyrra.
Samaforlag leitar nú aftur
til miðaldabókmennta og að
þessu sinni er ekki leitað langt
yfir skammt því stærsta útgáf-
ubók Svarts á hvítu í ár erfyrra
bindi (slendingasagnanna.
Síðara bindið er væntanlegt
snemma á næsta ári og þá
hefur þjóðin eignast lungann
úr bókmenntaarfi sínum í að-
gengileguformi.
Fyrra bindið er nú komið út og
er hinn eigulegasti gripur, tæp-
lega 1100 blaðsíður og hefur að
geyma 14 sögur sem raðað er upp
í stafrófsröð eftir heitum sagn-
anna. Ritstjórar útgáfunnar erui
þeir Bragi Halldórsson, Jón
Torfason, Sverrir Tómasson og
Örnólfur Thorsson. Sá síð-
astnefndi er mættur til viðtals um
útgáfuna og við hefjum leikinn á
að spyrja hvort hann hafi ein-
hverjar skýringar á þessum mikla
miðaldaáhuga sem gripið hefur
um sig hin síðari ár.
Leit að uppruna
„Ekki hef ég nú neina einfalda
skýringu á þessum mikla áhuga á
miðöldum og miðaldabók-
menntum en hann hefur reynst
bókaútgefendum óvæntur glaðn-
ingur. Að einhverju leyti stafar
hann sjálfsagt einfaldlega af for-
vitni, miðaldir eru í margra huga
dularfullt og spennandi tímabil,
þá eru skýrar Íínur í veröldinni,
hið illa situr um mannskepnuna
og dómsdagur á næsta leiti.
Á miðöldum er líka mikið um-
rót, ríki og samfélagsskipan í
mótun og þarna leita evrópu-
menn kannski uppruna síns nú á
þessum síðustu og verstu dögum
tæknihyggju og tölvutrúar.
Kannski á þessi miðaldaáhugi
eftir að leiða til stóraukins áhuga
á íslendingasögunum og þá er
ágætt að þær séu til í ódýrum og
aðgengilegum útgáfum."
Wimmer
vísað ó bug
— Þegar Halldór Laxness gefur
út Njálu með nútímastafsetningu
segir hann í eftirmála að hann víki
vísvitandi frá þeirri „moldviðris-
stafsetningu“ sem tíðkast hafi á út-
gáfu sagnanna og kennd er við
danska málfrœðinginn Wimmer.
Ykkar útgáfa er líka á nútímastaf-
setningu.
„Nú skulum vér ganga heim að bænum og ganga þröngt." Þannig hljóðar
textinn við þessa mynd sem Þorvaldur Skúlason teiknaði af Flosa og brennu-
mönnum hans fyrir útgáfu Halldórs Laxness á Brennunjálssögu fyrir 40 árum.
Sú útgáfa var á nútímastafsetningu eins og útgáfa Svarts á hvítu og þótti
tíðindum sæta á sínum tíma.
„Já, en það felur þó ekki í sér
að útgáfur með nútímastafsetn-
ingu séu einhvers konar þýðingar
yfir á nútímamál eða texta sagn-
anna sé breytt. Við breytum ekki
því forna máli sem er á sögunum.
Við höldum þeirri venju sem Jón
Helgason lýsir á einum stað í
Handritaspjalli, á sögunum „er
sá ritháttur sem skrifurum sjálf-
um og lesendum þeirra var tam-
astur“. Þannig hafa þessar sögur
verið ritaðar upp á liðnum
öldum, hver notaði þá stafsetn-
ingu sem honum var töm og les-
endur þekktu. Þá þekkti enginn
samræmda stafsetningu forna
enda var hún ekki smíðuð fyrr en
á 19. öld og í öndverðu ætluð til
að greiða fólki leið að forntung-
unni, ekki hvað síst átti hún að
auðvelda erlendum stúdentum
að læra að lesa á fornar bækur.
Búningur þessarar samræmdu
stafsetningar er oftast miðaður
við málstig 13. aldar og hún studd
þeim rökum að flestar sögurnar
séu samdar þá. Þess ber þó að
gæta að ekki er varðveitt neitt
handrit íslendingasagna frá 13.
öld og raunar eru fá rit varðveitt
frá þeim tíma. Þessi samræmda
stafsetning á ekkert erindi við ís-
lenska nútímalesendur, ekki
hvað síst ef það er rétt að sumar
sagnanna séu ekki samdar fyrr en
seint á 14. öld, Grettla til dæmis.
Að prenta þær sögur með sam-
ræmdri stafsetningu væri þá jafn
óheppileg málfyrning og að
prenta bækur Halldórs Laxness
með stafsetningu fyrri alda, til
dæmis með stafsetningu Eggerts
Ólafssonar.“
Ný Njála
— Hvaða aðferð beitið þið þá?
„í stuttu máli þá er þetta al-
menningsútgáfa byggð á fræði-
legum, stafréttum útgáfum.
Stöku sinnum höfum við flett vaf-
aatriðum upp í handritum en
undirstaðan er þessar vísindalegu
útgáfur. Við skýrum ekki annað
en vísur, það verk hafa þeir Krist-
ján Eiríksson og Bragi Halldórs-
son unnið. Enda er það skoðun
okkar að allir læsir íslendingar
geti lesið þessa texta sér til
ánægju og yndis þó að þeir skilji
ekki öll orð í textanum til hlítar.
Við prentum líka fleiri en eina
gerð sagna og söguhluta þar sem
því er til að dreifa, þarna eru bæði
Gíslasaga og Bandamannasaga í
tveimur gerðum og tvenns konar
sögulok Fóstbræðrasögu.
Fáeinar sögur eru með áður
óbirtum texta. Það á td. við um
Grettissögu. Ólafur Halldórsson
handritafræðingur á Stofnun
Árna Magnússonar heimilaði
okkur að nota uppskrift sína af
einu aðalhandriti sögunnar en
hann beitti sérstökum lampa við
lesturinn og tókst að lesa það sem
áður sást ekki berum augum.
Örnólfur Thorsson - unglingum finnst Islendingasögurnar skemmtilegar og
ólíkar öðru sem haldið er að þeim. Mynd: Sig.
Egla er hér prentuð með leiðrétt-
ingum Bjarna Einarssonar hand-
ritafræðings og Jóns Helgasonar,
Jónas Kristjánsson prófessor var
okkur hollráður um texta Fóst-
bræðrasögu og þannig mætti
lengi telja. Ég vil nota þetta tæki-
færi til að þakka sérfróðum
mönnum á Stofnun Árna
Magnússonar fyrir góð ráð og
velviljaða aðstoð. Þar áttum við
innhlaup og reyndar er Sverrir
Tómasson miðaldafræðingur
starfsmaður þar.
Um Njálu er það að segja að
við tókum mið af útgáfu Konráðs
Gíslasonar sem kom út á árunum
1875-89 en höfðum hliðsjón af
nokkrum leiðréttingum Einars
Ólafs í hans útgáfu. Konráð
leggur annað handrit til grund-
vallar en Einar Ólafur og okkur
þótti texti hans betri. Nú mega
menn ekki skilja orð mín svo að
hér séu á ferð spánýjar sögur, ný
Njálaeða nýGrettla, alltöðruvísi
en þær sögur sem þeir þekkja.
Munurinn er umfram allt stíl-
legur, knappari stíll eða ítarlegri,
annað orðalag. Þess má svo geta
að ástæðan fyrir því að við
lögðum Konráð til grundvallar
var sú að ekki er til vönduð vís-
indaleg útgáfa Njálu þar sem
tekið er tillit til allra handrita-
flokka. Sú útgáfa er vonandi ein-
hvers staðar í smíðum.“
í fótspor Laxness
— / áðurnefndum eftirmála
Halldórs Laxness segir hann
eitthvað á þá leið að stafsetning
Wimmers hafi myndað óbrúan-
lega gjá milli fortíðar og nútíðar í
íslenskum bókmenntum. Standið
þið í brúarsmíði?
„Það er til merkileg útgáfa á
íslendingasögunum frá því um
aldamótin, kennd við Sigurð
Kristjánsson sem kostaði hana en
Valdimar Ásmundsson var um-
sjónarmaður með henni. Sú út-
gáfa opnaði mörgum leið að þess-
um sagnaheimi og þegar hún kom
út vafðist ekki fyrir neinum að
„ok“ þýddi og, „maðr“ maður
osfrv. Mönnum þótti jafnvel gott
að hafa sögurnar í svolítið ró-
mantískri fjarlægð. Þá fyrst held
ég að það hafi orðið á allra færi að
eignast íslendingasögurnar. Það
má kannski segja að við séum að
feta í fótspor þeirra Sigurðar og
Valdimars. Þeirra útgáfa var
ódýr og handhæg, byggð á þeim
fræðilegu útgáfum sem þá voru
til, ætluð öllum almenningi og fór
afar víða.
Þegar íslendingar fara að rann-
saka sögurnar sjálfir og íslenski
skólinn verður til, fara að koma
út bækur Hins íslenzka fornrit-
afélags og þeirri ritröð er reyndar
ekki lokið enn. Sú útgáfa er fyrir
margra hluta sakir gagnleg og
þörf. Hins vegar hefur staðið í
mörgum að lesa sögurnar í þeirri
útgáfu. Umbúðirnar utanum
textann eru miklar, skýringar út í
hörgul, langir formálar, fleiri en
eitt textaafbrigði birt samhliða og
síðast en ekki síst hefur stafsetn-
ingin fælt marga frá. Sumum hef-
ur þótt sem bókmenntirnar væru
innmúraðar í fræðavirki og þar
þyrfti próf til inngöngu. Hvað
sem segja má um þá skoðun er
víst að Islendingasögurnar þurfa
jafnan að vera til í aðgengilegum
lestrarútgáfum á nútímastafsetn-
ingu. Þær mega ekki lokast inni
hjá fræðimönnum. Við erum
kannski að reyna að brúa bil í
tvennum skilningi. Annars vegar
milli fortíðar og nútíðar,
auðvelda fólki að nálgast sinn
bókmenntaarf. Hins vegar er
þessi útgáfa brúarsmíð inilli
fræðimanna og almennings, al-
menningsútgáfa byggð á traust-
um rannsóknum fjölmargra
fræðimanna."
Ólíkar sögur
— Eiga þessar sögur eitthvert
erindi við íslendinga núna undir
lok 20. aldar?
„Já, við teljum okkur ekki ein-
ungis vera að gefa út efnivið í til-
vitnanir handa ráðamönnum í
áramótaræður eða kennsluefni
fyrir unglinga heldur lifandi bók-
menntir sem eiga erindi við nú-
tímalesendur.
Þessar sögur eiga sama erindi